Archief voor categorie: Ministories

MINISTORY No. 118
Zoektocht
Paul Meiboom
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 132 van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek
December 2013

In 2003 werd op het internet plotseling de bijgaande foto te koop aangeboden. Op de achterkant staat in handschrift geschreven: ‘20.9.1944 Gefangener engl. Batl. Kommander’s’. Vanwege de duidelijke link met de Slag om Arnhem heeft mede-lid Peter Vrolijk destijds de foto gekocht. Een oproep ter identificatie van de gefotografeerde Airborne militair heeft tot nu toe nog niets opgeleverd. Wie is deze man, waar is de foto genomen en door wie? Al deze vragen kunnen nu na lang onderzoek, met verschillende maten van zekerheid, beantwoord worden. Deze ministory vertelt het verhaal van deze zoektocht en het resultaat.

De foto
Wat onmiddelijk opvalt aan de foto is het zonnige weer en de goede kwaliteit van de foto. Deze ademt in alle aspecten de sfeer van de bekende serie foto’s van Jacobsen en Wenzel, de twee Duitse PK-Berichter (fotoverslaggevers) van de Luftwaffe die op 19 en 20 september 1944 in Arnhem en Oosterbeek zo’n 6 kleinbeeldrolletjes hebben volgeschoten. Eerder heb ik geschreven over een aantal foto’s uit deze serie, zie ministory 104 en nieuwsbrief 123. Bekend is dat de serie negatieven van deze twee Berichter in het Bundesarchiv in Duitsland niet compleet is. Vanuit de nummering kunnen we opmaken dat er minstens 18 en mogelijk zelfs het dubbele aantal foto’s niet zijn gelukt of niet bewaard zijn gebleven. Daarnaast zijn er twee foto’s bekend uit Duitse kranten van destijds, die niet voorkomen in het Bundesarchiv, maar wel zonder twijfel tot de serie behoren. Dit roept dus ook de vraag op: zou dit één van de missende foto’s van Jacobsen of Wenzel kunnen zijn?

De Plek
Het zonnige weer doet vermoeden dat deze foto gemaakt is op 19 september en niet op de bewolkte 20e, zoals op de achterkant vermeld staat. De 19e was de beslissende dag van de mislukte doorbraak in West-Arnhem door 4 Britse Batallions op Onderlangs en Bovenover. Jacobsen en Wenzel arriveerden precies op het hoogtepunt van deze strijd aan het front en hebben vele foto’s gemaakt van Britse krijgsgevangenen, uiteraard een dankbaar propaganda-onderwerp. Als we aannemen dat dit een opname van één van hen is, dan kunnen we zoeken langs de route die de twee die dag hebben afgelegd en kijken of we een vergelijkbare achtergrond kunnen vinden als op de foto.
Maar eerst: wat zien we op de achtergrond? Ondanks dat deze wat vaag is, is er toch van alles te zien. Allereerst staan naast en achter onze Airborne militair drie Duitsers. De meest zichtbare boven zijn rechterschouder, daarnaast op de rand van de foto (links) een arm van een tweede

en boven de linkerschouder van de Brit is net een schouderepaulet van een derde Duitser te zien. Uit de onderscheidingstekens op kraagspiegel en mouw kan worden opgemaakt dat in ieder geval de eerste twee behoren tot een eenheid van de Waffen-SS.
Verder is op de gevelwand van het gebouw op de ach-tergrond het volgende te zien: rechtsboven delen van 2 ramen met markiezen (zonweringen) en vóór die ramen vaag een hekwerk van een Frans balkon (aanduiding 1). Daarbij lijkt een soort betonnen luifel uit de gevel te steken (2), met een onduidelijk voorwerp er bovenop. Daaronder in de gevel een ovaal donker vlak, mogelijk een raam (3). Geheel links op de foto een verticale lichte streep (4), met aan de rechterzijde daarvan afwisselend lichte en donkere vlakken, mogelijk de hoek van een gebouw. Dan zijn er nog moeilijk te plaatsen voorwerpen te zien, die zich tussen de Airborne militair en de gevelwand lijken te bevinden (5 en 6): mogelijk delen van voertuigen?
Het meest opvallende element lijkt de betonnen luifel; als er een gebouw in Arnhem was met zoiets, dan moet dat te vinden zijn. Het virtueel aflopen van de route van Jacobsen en Wenzel via het foto-materiaal van vooral de website van het Gelders archief leverde geen resultaat op. Eén gebouw aan de Bovenbergstraat dat er tegenwoordig niet meer is, verdiende nadere aandacht, omdat daar de ingang van het Instituut Schoevers zat1, mogelijk dat die zo’n luifel had. Lang zoeken leverde een foto op (figuur 2),
1 Schoevers zit er nog steeds in de buurt, tegenwoordig aan de Utrechtseweg.

Zoektocht

weliswaar zonder luifel maar met een hoop andere details die wél overeenkomen. Zo zijn daar de ramen met de markiezen, het Franse balkon, het ronde raam daaronder en het overhangende gebladerte van de boom links. Als de twee opnamen digitaal over elkaar heen worden gelegd, blijken bovendien de verhoudingen te kloppen: de ruimte tussen de twee ramen komt exact overeen en het pand van Schoevers loopt precies tot waar op de foto met de parachutist de verticale lijn te zien is.
Dit alles betekent niet dat we met zekerheid kunnen zeggen dat dit de juiste plek is, maar een goede aanname is het wel. Ook als we daarbij in ogenschouw nemen dat juist op dit stuk van hun route bij Jacobsen en Wenzel ‘gaten’ zitten in de bewaarde serie negatieven (zie later bij ‘De Fotograaf). Daarmee zijn we dus onbedoeld aangekomen op exact dezelfde kruising waar ook de eerder onderzochte foto’s uit ministory 104 en nieuwsbrief 123 zijn gemaakt, met daarop onder andere drie gevangen genomen officieren van het Ist Battalion The Parachute Regiment.
De betonnen luifel blijkt dus een verkeerde interpretatie en inmiddels gaan we er van uit dat het voorwerp deel uitmaakt van een voertuig dat in de Bovenbergstraat tussen de groep militairen en de gevelwand staat opgesteld.
Over wat voor voertuig dat dan is verschillen de meningen; to dusverre geopperd zijn de voorkant van een SdKfz 222 (meer precies het kijkgat en luik van de bestuurder) bij aanduiding 6 op figuur 1 en het opklapbare raam van een SdKfz 10 bij aanduiding 5, waarbij de ‘betonnen luifel’ de achterste beugel van de huif zou kunnen zijn.

De persoon
De duidelijkste aanwijzing is de tekst op de achterkant van de foto, maar tegelijkertijd is die niet volledig betrouwbaar. Deze kan berusten op verkeerde interpretatie, of er net zo goed pas 10 jaar geleden zijn opgeschreven. Duidelijk is dat het niet om één van de bij Arnhem gevangen Britse Bataljonscommandanten gaat: dat waren er drie van het Parachute Regiment (Frost, Dobie en Lea) en geen van hen heeft met deze persoon enige gelijkenis. Wat valt er dan aan aan de persoon zelf te zien qua details? Allereerst is het duidelijk dat het om een parachutist gaat gezien zijn Parachute Regiment baret-embleem en dus niet om een militair van een van de Airlanding- bataljons of andere ondersteunende eenheden. Hierbij geldt datje bij dit soort onderzoek uitgaat van het meest waarschijnlijke, maar ook rekening moet houden met het onlogische. Het kan best zo zijn dat deze persoon de baret van iemand anders op heeft; niet logisch, maar het kan wel. En dan geldt voor deze foto ook nog dat de enige echte aanwijzing die er is dat het om Arnhem gaat, de tekst op de achterkant is.
Maar er zijn meer details die ons helpen: de para draagt een zogenaamde lanyard. Gelukkig voor ons heeft hij zijn Airborne-smock (camouflage overjas) niet meer aan, anders waren deze en andere details niet zichtbaar geweest. De lanyard is het koord dat van zijn linkerborstzak naar zijn schouder loopt. Deze werden gebruikt als onderscheidend vermogen tussen de verschillende battalions van het Parachute Regiment en werden alleen gedragen door de mannen van de Ist Parachute Brigade, waarbij de kleuren verschillend waren. Respectievelijk was dit groen, geel, rood en zwart voor het le, 2e, 3e en 4e Battalion2. Dat het hier gaat om iemand van de eerste drie is dus aannemelijk, maar om welke is moeilijk vast te stellen omdat het een zwart-wit foto is. Het 2e Bataljon lijkt minder waarschijnlijk omdat een gele lanyard lichter zou afsteken tegen de achtergrond.
Een ander detail dat opviel was dat er op de linkerschouder mogelijk net iets te zien is van een Pip (zie figuur 3). Pips zijn de sterren die deel uitmaken van de rangonderscheidingstekens van officieren, waarbij twee stuks bij een 1ste luitenant horen en drie bij een kapitein. Gezien de korte afstand van de pip tot de knoop van de epaulet is het waarschijnlijker dat daarop 3 pips zitten dan twee en daarmee lijkt het hier dan te gaan om een kapitein. Dan vallen ook de ribbons op, dat zijn de stukjes gekleurde stof boven de linker borstzak die horen bij onderscheidingen voor deelname aan bepaalde campagnes en voor getoonde moed en/of leiderschap. Vooral de ontdekking dat het er in dit geval twee waren en niet één leidde uiteindelijk tot een goede kandidaat voor de afgebeelde parachutist. Voor de kijkers is rechts de ribbon te zien die bij de Africa Star hoorde, hier met een zogenaamde 8th Army Clasp. Dat betekent dat onze para heeft gediend bij een eenheid die deel uitmaakte van het 8th Army in Afrika tussen october 1942 en mei 1943. Dat is bijzonder omdat Ist Parachute Brigade tijdens de operaties in Afrika onder het bevel van het Ist Army viel en veteranen van die veldtocht recht hadden op het dragen van een Ist Army clasp bij hun Africa Star (sommigen droegen deze niet). De op onze foto zichtbare 8th Army clasp sluit dus een heleboel mogelijke kandidaten uit.
De (voor de kijkers) linker ribbon lijkt in eerste instantie op niets uit de Tweede Wereldoorlog.

2 Het 4th Battalion maakte in 1942 korte tijd deel uit van de Ist Parachute Brigade voor het de kern werd van de nieuwe 2nd Parachute Brigade.

Maar toch is dit stukje stof van exact dezelfde lengte naast de Africa Star-ribbon dan vreemd. Bij verder zoeken kwam plotseling de ribbon horende bij de General Service Medal in beeld. Deze werd uitgereikt voor diverse campagnes tussen de beide wereldoorlogen in. Omdat onze para gezien zijn uiterlijk vermoedelijk niet veel ouder zal zijn dan een jaar of dertig, komt eigenlijk slechts één van deze campagnes in aanmerking en dat is Palestine 1936-19393. Zoals op figuur 4 te zien is, zijn de kleuren van deze ribbon moelijk te onderscheiden en kan men zich voorstellen dat op een zwart-wit foto, afhankelijk van het licht, de verschillen wegvallen. Bij sterk uitvergroten van de foto zijn er inderdaad verticaal gescheiden licht-donker kleurverschillen waar te nemen.

Dus: een parachutist, waarschijnlijk een kapitein, gezien de net zichtbare pip, van het Ist of 3rd Battalion, gezien de lanyard, dienst gedaan in Palestina tussen 1936-1939 en in Afrika met het 8e leger: dat moet op te lossen zijn! De site ‘World War 2 Unit histories and officers’ leverde al snel een goede kandidaat op: Captain J.C. O’Sullivan van het Ist Battalion. Volgens de gegevens op die site heeft hij de GSM voor Palestina en daarnaast gediend in het Midden Oosten ergens voor 1944, dus mogelijk ook aansluitend met het 8e leger in Afrika. O’Sullivan is in 1988 overleden, maar Peter Vrolijk beschikte over een adres van hem op Jersey. De link van O’Sullivan met Jersey leverde snel resultaat op, bij het eerste telefoontje werd contact gelegd met zijn zoon Charles O’Sullivan, die uiteraard zeer verrast was gebeld te worden over zijn vader. Nog verraster was hij een half uur later na het opsturen van de foto: het blijkt inderdaad zijn vader te zijn die hier is afgebeeld!
John Charles O’Sullivan
John werd geboren op 19 juli 1914 in Aldershot uit Ierse ouders, als oudste en enige zoon in een gezin met

3 De Arabische opstand tegen de Britse koloniale over-heersing en Joodse immigratie in deze jaren was eigenlijk een soort eerste intifada. De enige andere campagne waarvoor de GSM in de jaren dertig is uitgereikt was voor Noord-Kurdistan in 1932.
4 kinderen4. Hij overleed in 1988 en zijn zoon en 3 dochters zijn allen nog in leven. John was al ruim voor de 2e wereldoorlog beroepsmilitair en werd in 1935 op zijn twintigste 2e luitenant bij The King’s Own Royal Regiment (Lancaster). Bij het uitbreken van de oorlog was hij le lui-tenant en diende met het 2e Battalion van The King’s Oum in het toenmalige Palestina. In July 1940 werd het battalion overgeplaatst naar Cairo en daar maakte hij de overstap naar een functie van staf-officier met de rang van Kapitein bij de Middle East Training School in Kabrit. Kabrit was een militair vliegveld aan de kanaalzone in Egypte en werd later ook de thuisbasis van het in 1941 opgerichte 1st SAS Regiment en nog later in 1943 de oprichtingsbasis van de 4th Parachute Brigade. Deze overstap was de eerste van een aantal overplaatsingen die John een zeer gevarieerde staat van dienst bezorgden bij eenheden die deelnamen aan een aantal van de meest spectaculaire operaties tijdens de 2e wereldoorlog. Zijn verdere staat van dienst was als volgt:
• Apr ’41-Oct ’42: Air Intelligente Liaison Officer, eenheid onbekend.
• Oct ’42-Apr ’43: Ist Regiment SAS, B-squadron.
In oktober 1942 na de beslissende 2e slag bij el Alamein kreeg het B-Squadron zijn vuurdoop en werd bijna volledig vernietigd bij acties achter de linies in Lybië tijdens de terugtocht van de As-mogendheden op Tunesië. John sloot deze actie af met een lange tocht te voet door de woestijn terug naar de eigen linies, nadat de benzine van zijn jeep op was.
• Apr ’43-Sep ’43: Staf-officier bij No. 33 Beach Brick. Dit was een zogenaamde combined operations eenheid van landmacht-, marine- en luchtmacht personeel, die de logistiek en verdediging organiseerde op inva- siestanden, direct nadat de aanvalstroepen geland waren. John heeft met deze eenheid in ieder geval aan de invasie van Sicilië deelgenomen.
• Vanaf 26 sep ’43: Ist Battalion The Parachute Regiment. John kwam tijdens de campagne in Italië bij het Ist Battalion, gezien zijn achtergrond als ervaren officier bij speciale eenheden lijkt hij een welkome aanvulling te zijn geweest. In december 1943 werd de Ist Airborne Division overgeplaatst naar Engeland, voor John een weerzien met zijn geboorteland na geruime tijd. Tijdens ‘Arnhem’ was hij Second-in-Command van S-company onder majoor Ronny Stark. In de vroege morgen van 19 september werd hij aan het oostelijke einde van Onderlangs gevangen genomen.
Voor één van zijn acties in het Midden-Oosten heeft John een Mention In Despatches verdiend, maar waarvoor hij deze onderscheiding kreeg is bij de familie niet bekend. Ook van zijn belevenissen tijdens de Slag om Arnhem is weinig overgeleverd. Zijn bataljonscommandant Dobie vermeldt in zijn persoonlijke verslag5 dat hij hem als
4 Eén van zijn zussen is de filmster Maureen O’Sullivan.
Zij is bekend geworden als de ‘Jane’ in de Tarzanfilms naast Johnny Weissmuller.
5 Dobie heeft dit verslag nog tijdens de slag op 20 septem-ber 1944 geschreven toen hij na zijn ontsnapping onder-gedoken was in een huis vlakbij het Gemeenteziekenhuis.

Zoektocht
krijgsgevangene afgemarcheerd ziet worden op het moment dat hijzelf behandeld wordt aan zijn wonden. De locatie daarvan is ‘een apotheek op de hoek’ van de straat waar hij gevangen werd genomen. Omdat we weten dat dat in een huis aan de Utrechtsestraat heeft plaatsgevonden, is deze apotheek mogelijk het huis van tandarts De Cocq Roaan op de hoek van de Utrechtsestraat en de Bovenbergstraat. Dit is hetzelfde huis als waaruit de 3 Britse officieren worden weggeleid op de eerder vermelde foto uit ministory 104. De stoep voor dat huis is de hierboven beschreven vermoedelijke plek van de foto van O’Sullivan, dat brengt dan de beschrijving van Dobie en de foto samen in plaats en tijd!
Verder vermeld Haupsturmführer Möller van de Genie- afdeling van de Hohenstaufen divisie in zijn gevechts- rapport een lang gesprek dat hij op de 19e op zijn gevechtspost heeft met een net gevangen genomen Ierse Kapitein. De ‘oprechte en dappere’ Ier was dankbaar voor een kop koffie en een pakje sigaretten en verzocht om goede behandeling van zijn mannen. Ze sluiten het gesprek af met een handdruk. Möller was onder de indruk van dit gesprek en schrijft dat het hem altijd levendig is bij gebleven. Het is dus heel goed mogelijk dat Möller dat kopje koffie met O’Sullivan heeft gedronken. Een eerder vermoeden was dat het ging om kapitein Buchanan, de padre van de South Staffords, maar Möller vermeld niet dat het een geestelijke was met wie hij heeft gesproken en dat lijkt toch een relevant en niet te missen detail.
O’Sullivan heeft tijdens zijn krijgsgevangenschap een dag-boek bijgehouden, de eerste dagen daarvan zijn als volgt:
19/9 Arrest am. Nofood. A truck ride to ZUTPHEN. (Holland) 20/9 Sleepless night. Cold stone floor no bedding. A little bread, potatoes & straw. Dick Bingley & Britnev my neighbours. A merchant Navy aviator arrivés. About 400 of us here in one shed.
21/9 A little bread & no sanitation.
22/9 Entrain pm with 32 to a truck.
23/9 Leave Holland in daylight. Hot & thirsty. Smoke a few cigarette ends. Flatulence & hunger.
24/9 Frankfort. Padre holds impromptu service. Pass through Cologne (in ruins). Get 1/32 of a loaf to eat.
25/9 Arrivé at Stalag 12A. Shower, searched & deloused.
10 kilo walk to Hadamar (12B). Arrivé pm very weak & tired. Super meal of cabbage, potato & beetroot.
Zoals zovelen die bij Arnhem hebben gevochten, vooral van het Ist Battalion, heeft John na de oorlog weinig ge-sproken over zijn oorlogservaringen. Gevoelens van mis-lukking en schaamte enerzijds en de instelling na de oorlog om vooral vooruit te kijken anderzijds lijken hieraan ten grondslag te liggen. Zijn zoon herinnert zich dat hij na een hartaanval en onder medicatie hem iedere avond hetzelfde verhaal uit zijn tijd in Afrika vertelde: ‘about driving down a line of German tents at the side of an airfield during a raid when a soldier with a machine gun stepped out of one of the tents just as the jeep passed and my father shot hint at point blank range as they sped off into the dark. He used to say that if only that German soldier hadn’t stepped out with his machine gun when he did, he may well have survived the war. One of the very few detailed stories that I heard.’
Na de oorlog diende hij nog in een aantal staffuncties en verliet het leger eind 1946, opvallend genoeg net na het succesvol doorlopen van Staff College (een school voor officieren ter voorbereiding op de hogere rangen, vergelijkbaar met de Nederlandse Hogere Krijgsschool). Hij had toen de rang van majoor en diende nog wel in het Territoria! Army (vgl Nederland: Nationale Reserve) bij het HQ van de 16th Airborne Division. John is daarna teruggekeerd naar Ierland, waar hij als directeur is gaan werken voor Roches Stores, een warenhuis-keten, die werd opgericht door de vader van zijn vrouw.

Tot slot: de fotograaf
Met de vaststelling dat de foto op 19 september werd ge-nomen, is het zeer aannemelijk dat de fotograaf inderdaad Jacobsen of Wenzel is. Er zijn geen foto’s van Duitse herkomst van die dinsdag bekend van anderen dan deze twee en de kwaliteit van de foto duidt op een professionele fotograaf. Speculatiever wordt het om een keuze tussen de twee te maken. Wenzel lijkt meer oog gehad the hebben voor het menselijk aspect tijdens de slag, terwijl Jacobsen vooral actie-scenes vastlegde. Zo is de eerstgenoemde bij-voorbeeld de enige die foto’s heeft gemaakt van burgers tijdens de slag en zijn ook de enige twee echte portretfoto’s van militairen uit de serie van hem. Zoals al eerder opge-merkt missen er negatieven uit de reeks in het Bundesarchiv en één daarvan is een serie van zes van Wenzel tussen het Willemsplein en de Utrechtsestraat (film 1011-497-3526, negatieven 14A-19A). Onze afdruk past heel goed in dit gat; de eerste opname erna (3526-20A) is de bekende foto van de tien opgestelde Sturmgeschütze in de Utrechtsestraat, genomen op zo’n 15 meter afstand van de vermoedelijke plek van de foto van O’Sullivan.
Maar belangrijker dan wie van de twee de foto heeft ge-maakt, is het feit dat het er één van hen is. Want als na 60 jaar zo’n foto in gave staat boven water komt, is het goed mogelijk dat er nog meer bewaard zijn gebleven en dat niet alle missende opnamen zijn mislukt. Als dat zo is, wat zouden die dan laten zien? De gevangen genomen Britse Bataljonscommandant David Dobie misschien? Het is eigenlijk opvallend dat met twee Duitse fotografen aanwezig zo’n waardevolle propagandagelegenheid niet is benut. Of zou zo’n foto later wellicht verdwenen zijn, omdat het wel gênant is dat Dobie dezelfde dag nog is ontsnapt? Speculaties, maar wellicht duikt er nog weer eens iets op!
Met dank aan
Peter Vrolijk, Geert Maassen, Marcel Zwarts, David van Buggenum, Jim Grove, Charles O’Sullivan and Mrs. D. Hunter.
Belangrijkste overige bronnen
• Margry, K.: Operation Market Garden then and nota, After the Battle 2002.
• Van Roekel, C.: Who Was Who during the battle of Arnhem, WAM 1996.
• website ‘Airborne Assault-Paradata’
• website ‘The battle of Arnhem archiue’
Reacties: meibooml3@zonnet.nl

Download ministory

MINSSTORY No. 116
‘The Quest for a lost Cornish Moonraker’
Geert Jonker
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 130 van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek
Juni 2013

Het wordt nogal eens vergeten dat Operatie Market-Garden uit meer bestond dan alleen de luchtlandingen (Market) bij Eindhoven, Grave, Groesbeek en, vooral bekend, Arnhem. Een goed voorbeeld daarvan zijn de zware gevechten die de grondtroepen (Garden) van het 30th Corps leverden in het gebied tussen Nijmegen en Arnhem – door de geallieerden ‘The Island’ genoemd – met als doel de Ist Airborne Division in Oosterbeek te ontzetten. Onterecht vergeten gevechten, die om allerlei redenen grotendeels aan de geschiedschrijving zijn ontglipt. Toch brachten in dit sompige gebied tussen Waal en Rijn veel soldaten het ultieme offer voor de bevrijding van Nederland. Mannen die zich vanaf Normandië een weg naar het noorden hadden gevochten, om uiteindelijk te sneuvelen in de Overbetuwse klei. Een van hen was de 19-jarige Lewis Curtis.

Lewis Curtis
Lewis James Curtis werd geboren op 21 december 1924 aan de Castle Lane in Liskeard, zuidoost Comwall. Hij was de zoon van John Edward en Kathleen Curtis. Lewis had een oudere zus, Alice genaamd, een stiefbroer Ken en een stiefzuster Eva. TUssen 1929 en 1939 bezocht Lewis Liskeard Church School, en zong hij in het kerkkoor. Lewis was een actieve knaap met veel vrienden, die vaak in bomen klom om nesten uit te halen voor zijn groeiende verzameling vogeleieren. Na zijn schoolperiode ging hij in 1939 werken voor de County Deliveries van de plaatselijke Co-Op, als as-sistent op een ventwagen met levensmiddelen.
In 1941 nam hij op zeventienjarige leeftijd dienst in de plaatselijk Home Guard, tot hij op 4 maart 1943 opkwam ‘For the duration of War’ bij No. 64 Primary Training Wing van het General Service Corps in Colchester. Na zijn basistraining werd hij op 6 juli 1943 geplaatst bij het 7th Battalion The Wiltshire Regiment, maar op 21 maart 1944 overgeplaatst naar de B-Company van het 5th Battalion. De bijnaam van het Wiltshire Regiment was ‘The Moonrakers’ naar een sage over de boerenslimheid van de plaatselijke bevolking.

Het bataljon was aangewezen voor kust- bewakingstaken, maar begon zich vanaf mei 1944 gereed te maken voor inzet op het vaste land van noordwest Europa. 5th Battalion The Wiltshire Regiment (5 WILTS) maakte, samen met het 4th Battalion The Wiltshire Regiment en 4th Battalion The Somerset Light In/antry (4 SOMLI), deel uit van de 129th Brigade van de 43rd ‘Wessex’ Infantry Division.

Yellow Devils
Kort na D-Day, op 18 juni 1944, scheepte het 5e Bataljon zich in te Newhaven – East Sussex en vertrok naar de kunstmatige Mulberry haven van Arromanches – Normandië. Nog diezelfde dag betrokken zij een ‘concen- tration area’ in de buurt van het dorp Sommervieu tussen Arromanches en Bayeux. Vanaf dat moment was het 5th Battalion vrijwel constant in actie en nam deel aan zware gevechten, die later als officiële battle honours in de regimentsgeschiedenis zouden worden bij geschreven: ‘The Odon box’, ‘The capture of Hill 112’, ‘The capture of Maltot’, ‘The capture of Mont Pincon’ en ‘The Crossing of the Seine atVemon’.
129th Brigade leed daarbij zware verliezen en de Wiltshires hadden na de gevechten in Normandië bijna tweehonderdenvijftig slachtoffers te betreuren. Ook Pte Lewis Curtis was er niet zonder kleerscheuren afgekomen en raakte tot tweemaal toe gewond, waarbij hij in één geval voor korte tijd moest opgenomen in No.129 Field Ambulance. Verplaatsingen gingen veelal te voet of achter op tanks, en met voortdurende Duitse tegenstand. Tegen de tijd dat 129th Brigade België bereikt had was Lewis een in het gevecht geharde veteraan en had de mannen van de 43rd Wessex Division bij de Duitsers de reputatie verworven van felle tegenstanders, die ze de bijnaam ‘GelbeTeufeln’ gaven naar de gele Wessex Wyvem (draak) op de mouw van de battle dress en op de voertuigen. ‘The Yellow Devils’ werd een geuzennaam voor de divisie, die ze met trots droeg.
Op 17 september 1944 bevond 5th Wiltshires zich in een ‘staging area’ in het Belgische Helchteren nabij Valkenswaard. De 43rd Wessex Division maakte deel uit van het 30th Corps onder commando van Lt Gen Brian Horrocks, dat zich over Hells Highway naar het noorden moest uitrollen om de Britse, Amerikaanse en Poolse Airborne troepen te ontzetten. De smalle wegen, de voortdurende Duitse tegenstand op de flanken waarop tegenaanvallen werden ondernomen (en een daardoor veroorzaakt gebrek aan handhaving van het momentum) zorgden voor grote vertragingen. 5th Wiltshires van Lewis Curtis bereikte Grave op 21 september en een dag later Nijmegen. Tussen 23 en 25 september 1944 nam de 129th

Brigade deel aan de gevechten om Eist. Voor de restanten van de Ist Airborne Division ten noorden van de Rijn kwam 30th Corps te laat. Het 5th Battalion Wiltshires van Lewis Curtis kreeg in de nacht van 25 op 26 september 1944 een bijzondere taak toegewezen bij de nachtelijke terugtrekking van de Britse en Poolse Airbornes, Operation Berlin. Zij leverden troepen voor een afleidingsmanoeuvre langs de Rijn bij Heteren, waarbij zij met mitrailleur- en mortiervuur richting de noordoever deden voorkomen dat er daar een geallieerde oversteek op handen was. Sgt Reginald Romain van Support Company 5th Wiltshires herinnerde zich een ontmoeting met een groep Airbornes die over de Rijn waren teruggekeerd en nu langs hen marcheerden richting Nijmegen: ‘One called out: “It took you a bloody long time to get here!” One of ourlads replied: “Yeah and quite a few poor bastards didn’t get this/ar!” Hoewel begrijpelijk, he-lemaal/air was de opmerking van de Airbornes natuurlijk niet. De mannen van The Wiltshire Regiment waren immers al sinds hun landing in Normandië op 18 juni vrijwel onafgebroken in het gevecht, daar waar de Airbornes nog geen tien dagen geleden hun kazernes hadden verlaten. De geëvacueerde Airbornes gingen terug naar huis, maar voor de ‘foot slogging’ 5th Wiltshires stopte het niet na Operatie Market-Garden. Zij zouden nog aan vele grote operaties deelnemen, voordat het bataljon in april 1946 in Duitsland zou worden opgeheven. Maar zover was het nog lang niet. Op 27 september 1944 loste 5th Wiltshires het 5th Battalion The Duke of Cornwall Light Infantry (5 DCLIj af ten noorden van Elst, en legde stellingen aan rond boerderij De Laar van de familie Willemsens. Deze boerderij lag op enkele honderden meters ten zuiden van de Rijn, op zichtafstand van Oosterbeek.

‘Fiercest fighting ever experienced’
Het Battalion HQ werd gevestigd in boerderij Distelheuvel aan de Grote Molenstraat, vijfhonderd meter ten westen van boerderij De Laar. Support Company lag even ten noorden van Battalion HQ. C-Company en A-Company groeven zich in ten noorden van De Laar, in de boomgaarden van een perceel genaamd Schuytgraaf. B-Company legde stellingen aan rond boerderij De Laar (met het Company HQ in de grote schuur) en D-Company (met twee zespon-der antitankkanonnen van Support Company) groef zich in rond de spoorwegovergang aan de Laarstraat. Deze spoorwegovergang lag circa vierhonderd meter ten oosten van boerderij de Laar, daar waar de spoordijk Arnhem-Nijmegen grondniveau bereikte. Hij was voor beide zijden van groot strategisch belang en zou m de aankomende dagen het zwaartepunt van de gevechten worden.
Na de terugtrekking van de Airbornes over de Rijn was het oogmerk van het Duitse opperbevel om alle geallieerde troepen uit het gebied tussen Waal en Rijn te verdrijven, en om de 43rd Wessex Division voor eens en altijd te vernietigen. Vanaf 30 september werden de Wiltshires bestookt met artilleriegranaten en aangevallen door Duitse infanterie, pantservoertuigen en tanks van de 116. Panzer Division ‘Windhund’, waarin waren opgenomen de eenheden van het Sperrverband Harzer, (‘blocking force ) dat zich op 21 september 1944 in de spoordijk had ingegraven, met als doel te voorkomen dat de bij Driel gelande Ist Polish Parachute Brigade naar de zuidelijke oprit van de Rijnbrug zou optrekken. De gevechten om de spoorwegovergang (tegenwoordig een fiets- en voetgangerstunnel) werden door Captain J. MacMath in de bataljonsgeschiedenis vast-gelegd als “Some of the fiercest fighting the battalion had ever experienced”. De stellingen rond de spoorwegovergang werden tot tweemaal toe door de Wiltshires verloren en opnieuw ingenomen. Dat ging ten koste van grote verliezen, waardoor de restanten van B-Company en D-Company onder commando van Captain CJ. Rudd MC werden samengevoegd. Duitse troepen van het 156. Panzergrenadier Regiment drongen zo ver door als boerderij De Laar, maar werden eveneens efficiënt teruggeslagen. In de nacht van 4 oktober 1944 werd 5th Wiltshires (minus C-Company) afgelost door 4th Wiltshires en marcheerde het uitgeputte, aangeslagen bataljon naar Elst.
Dit gold helaas niet voor Pte Lewis Curtis. Hij kwam in zijn stelling nabij boerderij De Laar om het leven in de nacht van 1 op 2 oktober 1944, tijdens een Duitse artilleriebeschieting op de B-Company posities. Met grote zorg werden zijn persoonlijke bezittingen verwijderd, zodat deze naar zijn familie konden worden opgestuurd. Daarna werd hij begraven in een ondiep veldgraf. Meer dan zeventig mannen van 4th en 5th Wiltshires kwamen tijdens de gevechten rond boerderij De Laar om het leven, of zouden later aan hun aldaar opgelopen verwondingen bezwijken. De boerderij zelf werd tijdens de gevechten vernietigd en pas in 1949, iets ten westen van de oorspronkelijke locatie, herbouwd (tegenwoordig‘De Buitenplaats’van de Sisa Zorggroep).
Op 4 december 1944 bliezen Duitse genisten de dijk van de Rijn bij Elden op, waardoor de Overbetuwe grotendeels onder water werd gezet en de geallieerde troepen van The Island werden verdreven. Toen enkele maanden later het gebied weer was droog gevallen en de Britse Gravendiensteenheden op zoek gingen naar veldgraven, konden zij deze in veel gevallen niet meer terugvinden. De bodem was bedekt met een dikke laag slijk en veel provisorische grafmarkeringen waren door het water van de veldgraven afgespoeld. Eenentwintig Wiltshires werden nimmer weergevonden, waaronder Lewis Curtis. Maar hij werd niet vergeten. Niet alleen verscheen zijn naam op de panelen van de Groesbeek Memorial van de CWGC, maar ook op het oorlogsmonument in Castle Park in zijn woonplaats Liskeard. Het gebied rond De Laar bleef vijftig jaar lang onveranderd. De herbouwde boerderij werd een obscuur pelgrimsoord voor Wiltshire Regiment veteranen die hun voormalige slagveld bezochten en er tot in de jaren 90 hun eer bewezen aan hun gesneuvelde kameraden.

Schuytgraaf
Eind jaren 90 werd besloten om een nieuwe woonwijk te bouwen in Arnhem Zuid, ‘Schuytgraaf genaamd. Omdat er in de nasleep van Operatie Market-Garden ter plaatse zeer hard was gevochten werden, voordat de bouwwerkzaamheden aanvingen, civiele explosievenopsporingsbe- drijven gecontracteerd om alle munitierestanten uit de bodem te verwijderen. In september 2001 stuitten zij nabij de spoorwegovergang ten oosten van boerderij De Laar op de stoffelijke resten van een soldaat met een Wiltshire Regiment cap badge. De resten werden geborgen door de Bergings- en Identificatie Dienst van de Koninklijke Landmacht (BIDKL). De soldaat droeg een zilveren hangertje waarin de naam Tom was gegraveerd. Al snel bleek er een match te zijn met de tandartskaart van de achttienjarige Pte Thomas Venn uit Portsmouth. Tom Venn had gediend bij D-Company van 5th Wiltshires. Hij werd in november 2006 in het bijzijn van zijn drie broers, met volledige militaire eer begraven door 5th Battalion The Rijles, op het Ereveld van de CWGC in Oosterbeek.
In oktober 2003 werden er wederom stoffelijke resten van een Britse soldaat aangetroffen, deze keer in een ondiep veldgraf in een voormalige moestuin naast de herbouwde boerderij. Op de resten werden fragmenten van battle dress, een great coat (lange overjas) en een helm gevonden. Verder had het slachtoffer zijn bretels vervangen door een buitgemaakte Duitse leren koppelriem. Helaas werden er geen directe identificatiemiddelen aangetroffen. Zijn herkenningsplaatjes van geperst fiber waren intussen verteerd. Wel werd een set mess tins (etensblikken) gevonden, die erop wezen dat deze bewust bij het lichaam waren begraven om papieren te bevatten waarmee het slachtoffer bij opgraving zou kunnen worden herkend. Dit was een standaard procedure wanneer gesneuvelden tijdelijk werden achtergelaten in een veldgraf. Helaas waren de mess tins verkeerd om begraven en was er water in gelopen, waardoor de inhoud lang geleden was vernietigd. De stoffelijke resten werden overgebracht naar het laboratorium van de BIDKL. Vastgesteld werd dat het slachtoffer een groot aantal getrokken tanden en kiezen had, maar geen gebitsprothese had gedragen. Het was duidelijk een gespierd persoon geweest met een lengte van circa 175 centimeter. Leeftijdsindicatoren in het skelet wezen op een leeftijd tussen de zesentwintig en dertig jaar. De aangetroffen Britse MKII helm droeg een geschilderde ‘flash’ (regimentskenmerk) aan de linkerzijde, bestaande uit een rood embleem op een lichte halfronde achtergrond. Er was een sterke overeenkomst met de flash van het Royal Berkshire Regiment (RBERKS); een rode Chinese draak. Veel Berkshire Regiment soldaten hadden in Normandie deel uitgemaakt van No. 8 Beach Group en waren, toen deze werd opgeheven, overgeplaatst als versterking naar het Wiltshire Regiment. Ging het hier om een ex-Berkshire Regiment soldaat?

DNA
De verlieslijsten van 4th en 5th Wiltshires werden nageplozen en in het Verenigd Koninkrijk werden medische dossiers opgevraagd. Alle vermisten beneden de leeftijd van zesentwintig jaar werden voorlopig buiten het onderzoek gehouden. Daardoor bleven er slechts twee kandidaten over: Pte Albert Woolf uit Londen en Pte William Raison uit Summer Court in Cornwall. Pte Albert Woolf had gediend bij het Royal Berkshire Regiment en zijn lengte klopte precies. Alles leek volgens het boekje te gaan. Helaas waren van zowel Woolf als Raison de tandartskaarten niet bewaard gebleven. Met hulp van Lt Col (rtd) David Chilton, curator van het Regimentsmuseum ‘The Wardrobe’ in Salisbury, werden de nabestaanden van Albert Woolf opgespoord. Kort daarop vloog schrijver dezes naar Leighton-Buzzard in Bedfordshire om een DNA monster af te nemen van de broer van Albert Woolf, Fred genaamd. Er bleek geen match te zijn met het slachtoffer. Maanden later vloog ondergetekende opnieuw naar het Verenigd Koninkrijk, deze keer naar Newquay in Cornwall, om een DNA monster af te nemen van Morley Raison, de zoon van Pte William Raison. Helaas was er ook deze keer geen match. Teleurstelling en ongeloof leidden tot de vraag: ‘Wat klopt er hier in vredesnaam niet?’ Besloten werd om de collega’s van het Nederlands Forensisch Instituut om een second opinion te vragen inzake de leeftijdsrecon- structie van het slachtoffer.
In de tussentijd was vastgesteld dat er in een bakelieten scheerkrabbertje, dat met enkele andere toiletartikelen in het veldgraf was aangetroffen, een Army Service Number was gekrast. Was dit de sleutel tot de identiteit? Het was een nummer van het General Service Corps, hetgeen wees op een soldaat die laat in de oorlog was opgeroepen. Maar het nummer behoorde niet tot een van de vermisten van het Wiltshire Regiment. Lt Col David Chilton vond het nummer in de Enlistment Books (stamboeken) van het regiment. Het behoorde aan B-Company’s negentienjarige Pte Robert Long uit St. Pancras in Londen. Long raakte op 2 oktober 1944 zeer zwaar gewond nabij De Laar en werd na zijn revalidatie uiteindelijk in december 1945 volledig afgekeurd voor militaire dienst. Hoe het onbekende slachtoffer in het bezit kwam van de scheerkrabber van Robert Long zal wel nooit duidelijk worden. Mogelijk werd het geruild of hadden zij een stelling gedeeld.

Succes
Het Nederlands Forensisch instituut presenteerde haar bevindingen. Men had vastgesteld dat het slachtoffer jonger zou kunnen zijn dan de leeftijdsindicatoren in het skelet normaal gesproken zouden moeten uitwijzen. Dit werd veroorzaakt door een lichte groeistoornis, waar het slachtoffer zelf geen hinder van zou hebben ondervonden, maar welke zorgde voor een versnelde skeletontwik- keling. De leeftijdschatting van twintig tot vijfentwintig jaar werd bevestigd door een onderzoek naar de Tooth Cementum Annulation (TCA) van een van de gebitselemen- ten. Dit betekende dat er een nieuwe groep kandidaten in beschouwing kon worden genomen. In september 2008 werden zeven nieuwe medische dossiers opgevraagd in het Verenigd Koninkrijk. En voor het eerst was het geluk aan onze zijde. Slechts drie tandartskaarten waren bewaard gebleven, maar met een van deze kaarten was er een honderd procent match met het gebit van het slachtoffer. Lewis James Curtis uit Liskeard-Cornwall had zijn naam terug! In het kleine kantoortje van een obscure sectie van de Koninklijke Landmacht werd die dag een klein feestje gevierd.
Hoe zat het nou met die rode Chinese draak van het Royal Berkshire Regiment op zijn helm? We zullen het waarschijnlijk nooit weten. Lewis Curtis kan de helm ergens hebben opgeraapt nadat hij zijn eigen exemplaar had verloren in het gevecht. Tegen de tijd dat de Wiltshires Arnhem hadden bereikt droegen zij veelal jute helmovertrekken en er was dus geen CSM (Company Sergeant Major) die tegen Lewis kon bulderen dat hij die malle RBERKSflash van zijn helm af moest halen. Lewis Curtis hield kennelijk wel van het soldatenleven, gelet op een foto van hemzelf en een kameraad, genomen tijdens corveedienst op de kazerne. Op de foto draagt hij een leren broekriem die hij had verfraaid met de cap badges van diverse regimenten. Een riem die hij in Normandië verving door eentje van een Duitse soldaat die hem waarschijnlijk niet meer nodig had. Hoewel Lewis een kien soldaat was, is zijn Conduct Sheet (gedrags- en straflijst) toch niet helemaal blanco, om het zachtjes uit te drukken. Op de een of andere manier bleef Lewis namelijk zijn uitrusting kwijtraken. Zo kreeg hij op 16 augustus 1943 een uitgaansverbod van twee dagen voor het verliezen van een paar gaiters (enkelstuk- ken) en een PT vest (sport shirt), op 1 september 1943 zeven dagen uitgaansverbod wegens het niet nakomen van corveerooster van zijn legeringskamer, op 14 september 1943 drie dagen uitgaansverbod en een opgelegde schadevergoeding voor een verloren mess tin (etensblik), op 9 september 1944 drie dagen uitgaansverbod wegens het verstek laten gaan tijdens een inspectie en op 12 september 1944 drie dagen uitgaansverbod wegens het verzuimen om het verlies te melden van een ground sheet (grondzeil) en een great coat (overjas). Als een CSM ergens niet van houdt, is het een slordige soldaat! Allemaal zeer lichte krijgstuchtelijke ‘vergrijpen’, en het zij hem van harte vergeven.
A brave Cornishman’
Pas op 3 oktober 2012 werd Pte Lewis James Curtis herbegraven op het Ereveld in Oosterbeek, in graf 25/C/09. Naast zijn bataljonsgenoot Pte Tom Venn. Deze vertraging was veroorzaakt door prioritering van een ander project bij het Britse Ministry ofDefence. De begrafenis werd bijgewoond door de kinderen van Lewis’ inmiddels overleden zuster Alice: Mr Robert Cole en Mrs Susan Wilboume. Ook deze keer droeg 5th Battalion The Rifles uit Paderbom (D) zorg voor de militaire eer. 1\vee originele vaandels van het inmiddels opgeheven Wiltshire Regiment (de 5th Battalion Standard en de Salisbury Standard) werden gedragen door Lt Col (rtd) David Chilton en Col (rtd) Michael Comwell. Mijnhardt Uitvaartverzorging uit Oosterbeek droeg weer op voortreffelijke wijze zorg voor de facilitaire ondersteuning. Op verzoek van zijn neef en nicht werd een stuk speelgoed van Lewis uit zijn kindertijd in zijn kist geplaatst. Het was het enige voorwerp dat van Lewis in de familie bewaard was gebleven, maar niettemin vonden zij dat het met Lewis herenigd moest worden. Ongeveer tweehonderd personen woonden de herbegrafenis bij, waaronder diverse hoogwaardigheidsbekleders en kinderen van de Bernulphusschool uit Oosterbeek, die bloemen legden op het graf. Een andere eregast was de Britse Wiltshire Regiment veteraan Cpl Robert Purver uit Derby. Robert Purver, zevenentachtig jaar oud, had net als Lewis Curtis deel uitgemaakt van B-Company 5th Wiltshires en eveneens gevochten rond boerderij De Laar. De bloedige gevechten rond de spoorwegovergang speelden hem naar eigen zeggen na al die jaren nog regelmatig parten. Hij legde een krans bij het graf van Lewis Curtis, namens zijn gevallen kameraden. Een andere bijzondere gast was de twintigjarige Rifleman Richard Edwards van 5th Rifles, een achterneef van Lewis Curtis en recentelijk teruggekeerd uit Afghanistan. De ceremonie werd geleid door Padre Mike Thomason. Na afloop van de herbegrafenis was er een receptie in Schoonoord, waar de familie een klein vitrinekistje aangeboden kregen waarin enkele gerestaureerde vondsten uit het veldgraf van Lewis. Ten slotte was er ’s middags een herdenkingsdienst bij het Wiltshire Regiment Monument aan de Marasingel in Arnhem Schuytgraaf, dat in 2010 werd opgericht op de plaats van de voormalige boerderij De Laar. Hiermee kwam een einde aan een lange zoektocht. Een zoektocht naar een jonge soldaat uit Cornwall, die van zijn familie een passend grafschrift kreeg: ‘Here lies a brave Cornishman whose light stil! shines in the heart of his family’.

Download ministory

MINISTORY No. 114
Ooggetuige bij de Rijnbrug, 17-19 september 1944
Piet Hoefsloot
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 128 van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek
December 2012

Ooggetuige, ja maar van een heel klein deel van de grote strijd om de verkeersbrug in Arnhem. Wij woonden aan de oostzijde van de noordelijke brugoprit. Ons huis stond aan de Eusebiusbuitensingel (nummer 59) en we hadden uitzicht op de oprit van de brug. Tegenover ons stonden drie gebouwen n.1. de Van Limburg Stirumschool, de Rode School en het woonhuis van Gravin van Limburg Stirum. Wie waren wij? Op de parterre van ons grote huis woonden onze grootmoeder met een verpleegster en onze Tante Con, een ongehuwde zus van mijn vader. Op de etage (de eerste verdieping) woonde mijn moeder met 11 kinderen, waarvan ik Piet (22 jaar oud in 1944), de oudste zoon was. Ik had acht zusjes en twee broertjes
in de leeftijd van 21 tot 5 jaar. Mijn oudste 21-jarige zus Miep was op zondag 17 september niet thuis. Zij was destijds leerling verpleegster in een ziekenhuis in Nijmegen, waar zij dat weekend moest werken. Deze zondag was ook vriend Karel (23), de verloofde van de in Nijmegen werkende zus bij ons thuis als gast voor de maaltijd. Het dienstmeisje was dat weekend ook bij ons.
Op zondag 17 september 1944, rond het middaguur, hoorden wij vliegtuigen en ontploffingen van bommen, die elders in de stad vielen. Er was voldoende reden om in onze veilige kelders (eigenlijk het souterrain) schuilplaatsen te organiseren.

 

Paula, die op de Bakenbergse weg in Arnhem-Noord woonde en ook zou komen eten, vond het te riskant om naar ons huis te fietsen en keerde al snel weer naar eigen huis terug.
Geruchten over grootscheepse luchtlandingen hoorden we later in de middag. De spanning over wat zou gaan gebeuren was groot.
Zondagavond hoorden wij dat er in onze directe omgeving werd geschoten, er was vuur rondom. Iedereen moest naar de kelders. Karel en ik gingen regelmatig op de bovenetage kijken wat er op straat gebeurde. Ook zusje Conny (20) werd naar boven gestuurd om spullen voor de nacht en enige kleding voor mijn moeder en alle kinderen bij elkaar te zoeken. Laat op de avond gingen wij weer met ons drieën naar boven en toen zagen wij de eerste Engelse soldaten, die recht tegenover ons huis aan de overkant van de singel naar de Van Limburg Stirumschool liepen. Direct daarna hoorden wij dat daar de nodige ruiten werden ingeslagen.

Het gebouw werd bezet door een groep Britten, onder bevel van Majoor Eric Mackay.
Majoor E. Mackay schreef later in zijn in 1947 verschenen boekje “Whoa Mahomet”:’ We begonnen nu al het glas uit de ramen te breken en het gebouw in staat van verdediging te brengen’. Kort daarna zagen wij een geweldig vuurwerk op de oprit van de brug.
James Sims schreef daarover in zijn boek ‘Bruggehoofd Arnhem’ (1978): ‘Het was nu helemaal donker, maar het hele gebied werd verlicht door een aantal brandende duitse voertuigen. Die hadden nog geprobeerd de brug over te komen, maar waren toen door onze mannen tot stilstand gebracht’.
Op maandag 18 september was er veel lawaai van schieten in de omgeving en wij wachtten in de kelder van ons huis af wat er zou gaan gebeuren. We wisten dat Engelse soldaten tegenover ons in de van Limburg Stirumschool zaten, maar van de Duitsers wisten wij niets.
Op dinsdag 19 september werd het gevaarlijk. In de loop van de dag zagen wij vanuit de tuin achter ons huis dat al veel huizen aan onze singel brandden als een fakkel en de wind stond in onze richting. Onze tuin had geen achteruitgang want daar stond een gebouw. Er was dus ook geen andere vluchtweg dan over de singel, waar on-afgebroken werd geschoten.
Majoor Mackay schreef over de situatie gedurende de middag: Groepjes Duitse soldaten, belast met het in brand steken van huizen, hadden dit al met huizen tegenover ons gedaan. Binnen een uur stond de hele omgeving van de brug in lichte laaie’ Waarheen konden we vluchten? De enige levende wezens in de buurt waren onze overburen, de Engelse soldaten. Ik, Piet, ging met een groot wit laken naar de overkant, waar een Engelse soldaat wees in de richting van het viaduct onder de brugoprit, als mogelijke vluchtroute van de oostkant van de brug naar de westkant. Toen het lawaai van schieten in de omgeving rond 16.00 uur wat verminderde besloten mijn moeder, Karel en ik dat wij het erop moesten wagen om met ons allen de kelders van ons huis te verlaten.
Het was een hele stoet. Karel en ik liepen voorop met het witte laken, daarna kwamen de zusjes met de fietsen met enige bagage, het dienstmeisje, de verpleegster met onze grootmoeder in de rolstoel en tante Con en vervolgens mijn moeder met de vier jongste kinderen bij zich. Zusje Conny kwam als laatste en sloot de 16-koppige colonne af. Wij waren ons totaal niet bewust van de gevaren om ons heen, maar het kan niet anders dan dat de Duitsers ons met de witte vlag goed gezien moeten hebben. Toen wij het viaduct naderden werden wij (?) of de brug (?) echter wel beschoten. Wij zochten een schuilplaats tussen de meters dikke pilaren van de brug, hetgeen onze redding was.Toen ook deze schietpartij even ophield, holden wij naar de huizenrij aan de overkant (aan het zuidelijk uiteinde van de Eusebiusbinnensingel), waar wij werden binnengeroepen door een Engelse soldaat, die voor een woonhuis stond en daar een klein kanon bediende (vermoedelijk een 6-ponder kanon). Bij het hard hollen viel zusje Riet en bezeerde haar knie, maar de hele familie van jong tot oud kwam (op het hoogtepunt van de strijd om de brug!) uiteindelijk onbeschadigd door de vuurlinie. Tijdens de daarop volgende nachtelijke gevechten werden echter wel de rolstoel van mijn grootmoeder en ook onze fietsen aan flarden geschoten.
De Duitse soldaat Karl Heinz Krach vertelt in een kranten-inter- view (Gelderlander, september 1984): ‘Op de Westervoortsedijk hadden we het eerste contact met de vijand. We hebben nauwelijks burgers gezien. Ons was nadrukkelijk verboden op burgers te schieten’.
Major-General John Frost schrijft in zijn in 1980 uitgekomen boek ‘A Drop Too Many’; “but to move under the bridge to see people on the eastem side was suicidal. Here were most of the sappers, some of whom under the staunch leadership ofEric McKay… En op de volgende pagina: ‘There were still a few Dutch civilians in our area’.
In de kelder van het huis waar we terecht waren gekomen, (wij noemen die nu nog steeds ‘onze Engelse Kelder’), zaten naast ons 16-koppige gezelschap nog enige burgers, die daar net als wij overnachtten. Is er ook geslapen? Ik weet het niet meer.
In de vroege woensdagochtend van 20 september om ca. 6.00 uur kregen wij twee dingen te horen, namelijk:
1. het Tweede Britse Leger komt eraan.
2. het is te gevaarlijk om hier en in deze kelder te blijven en daarom moeten jullie onmiddellijk verder trekken in de richting van het noordelijk deel van de stad.
Wij gingen opnieuw, met het witte laken voorop, op pad, met de bedoeling om via de Hofstraat over de Markt naar onze meubelwinkel in de Bakkerstraat te gaan. Op de Markt stonden echter Duitse soldaten met mitrailleurs, die waren opgesteld tussen de Grote Kerk (de Eusebiuskerk) en het Stadhuis.
Op die vroege morgen van 20 september stonden de Grote Kerk, het Provinciehuis, het Paleis van Justitie, de Belastingkantoren en op enige afstand de Walburgiskerk met pastorie, Huize Insula Dei en alle aangrenzende gebouwen in lichterlaaie. Door die branden was het verzengend heet in het gebied van de Markt. Maar ook de Turfstraat, de Bakkerstraat en de straten er omheen brandden als fakkels en wij konden daar dus niet naartoe. Achteraf hoorden we dat de Duitsers bevel hadden gegeven om dit hele gebied plat te branden en dat is hen snel en goed gelukt.
De Duitsers op de Markt stuurden onze colonne naar de Koningstraat, waar wij bij een café werden aangehouden

door Duitse officieren. Zij moesten de identiteitskaarten van Karel en mij zien, wellicht om te controleren of wij geen in burger gestoken Engelse militairen waren.
Omdat wij niet in ons winkelpand in de Bakkerstraat terecht konden, besloten mijn moeder en ik, als leiders van onze expeditie, om naar onze familie te gaan, die in Arnhem-Noord aan de Bakenbergseweg woonde. Tot onze verbazing konden wij zonder problemen langs de op 17 september gebombardeerde Willemskazerne en langs restaurant Royal aan het Willemsplein naar onze familie lopen, waar wij hartelijk werden ontvangen. Onze grootmoeder, onze tante en de verpleegster waren onderweg al door medewerkers van het Rode Kruis opgevangen, verzorgd en naar een veilig adres gebracht.

Paula, die verderop de Bakenbergseweg woonde, ontmoette op een zeker moment mijn moeder en wist daardoor dat wij veilig waren en .. .dat de bevrijding nabij was. Dat vertelden wij aan iedereen. Maar dat klopte helaas niet…
Bij de vlucht uit ons huis op dinsdagmiddag 19 september hadden we slechts wat kleine noodbagage meegenomen. Toen het na een paar dagen in de stad weer rustig leek te zijn, gingen zus Con, Karel en ik naar ons huis op de Eusebiusbuitensingel om te kijken of er bijvoorbeeld nog kleding te halen was. Het was een treurig weerzien, maar het was ook vreemd om te zien dat alle huizen op de singel, tussen de Boulevard en de Westervoortsedijk, waren uitgebrand, maar dat ons huis met het buurhuis onder een kap, weliswaar zwaar beschadigd was, maar was niet
uitgebrand. In de tuin lag een dode Engelse soldaat.
Eind september gelastte de Duitse overheid de ontruiming van de hele stad Arnhem. Totale evacuatie van de bewoners van de stad volgde en dat voegde een nieuw hoofdstuk toe aan de oorlogsgeschiedenis van onze familie. Het vooral voor mijn moeder zo zware laatste oorlogsjaar, zou nog tot mei 1945 duren.
Hoe kwam de familie Hoefsloot eruit? Wij hebben allen de oorlog overleefd en ook ons oudste zusje Miep, die het in het laatste oorlogsjaar alleen moest klaren in Nijmegen. Evenals vele andere panden in de zuidelijk deel van de Bakkerstraat in Arnhem, was ook onze speciaalzaak in Woninginrichting totaal uitgebrand.
Ons woonhuis aan de Eusebiusbuitensingel was zodanig beschadigd, dat het na de oorlog onbewoonbaar werd verklaard en is afgebroken, samen met de rest van huizen aan de singel. De inboedel is, op een paar stukken na, geheel verloren gegaan.
Saillant detail is dat ons aan flarden geschoten huis nog wel heeft kunnen dienen als decor voor enkele scenes in de film ‘Theirs the Glory’, die in de zomer van 1945 werd opgenomen. Mijn toen kleine broertjes hebben dat meegemaakt, want zij gingen er als nieuwsgierige jongetjes kijken.

Noot: Dit verhaal werd geschreven op 16 augustus 2009. Mijn zus Con werkte er ook aan mee.

Download ministory

MINISTORY No. 112 Ben in de ochtend de rijn overgezwommen…
Chris van Roekel
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 126 van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek
Juni 2012

Zelden zal een telegram met zoveel vreugde en voldoening zijn ontvangen als degene met deze mededeling. De familie Breman was na negen maanden evacuatieleed net teruggekeerd in hun grotendeels verwoeste huis in het Oosterbeekse Benedendorp, toen dit Rode Kruisbericht werd afgegeven in begin mei 1945.
De Joodse onderduiker, Izak de Vries (destijds veiligheids-halve ‘Piet’ genoemd) had het huzarenstukje uitgehaald. Hij was aan het eind van de Slag om Arnhem, mede op aanraden van Evert Jan Breman met de Britten, tijdens operatie ‘Berlin’, de Rijn overgezwommen.
Wie was ‘Piet’ de Vries en wat maakt het interessant om zijn ervaringen tot onderwerp van een Mini-story te maken?
Sinds de 18e eeuw maakte de familie De Vries deel uit van de Joodse gemeenschap van de stad Leeuwarden in Friesland en zij hielden zich bezig met het verhandelen van antiquiteiten. Sinds 1910 beheerde Piets vader, Bernard, een florerende antiekwinkel in de binnenstad. In 1942 werd het bedrijf, na een maandenlange uithollingsfase via de beruchte bank Lippman & Rosenthal, door de

Duitse bezetter geconfisqueerd.
Het echtpaar Bernard de Vries en Henriëtte de Groot had vier kinderen. Piet, die geboren was in 1925, had nog twee broertjes, Jacob en Salomon, en een zusje Gesina. Hij was de oudste van het viertal en ging elektro-techniek studeren aan de Technische Hogeschool in Delft.
Behalve Izak (Piet) is de hele familie in 1943 in de Duitse vernietigingskampen Auschwitz en Sobibor vermoord. Jacob overleefde weliswaar de verschrikkingen in het kamp Bergen-Belsen, maar overleed alsnog na terugkomst in Leeuwarden in 1945 aan de gevolgen van de geleden ontberingen in het kamp.
Izak, was in de periode 1939-1940 opgeroepen bij de Nederlandse genietroepen. In de periode daarna had hij een belangrijk aandeel gehad in het in veiligheid brengen van de kostbaarste stukken uit de winkel van zijn vader. Ook pakte hij zijn onderbroken studie aan de TH in Delft weer op en haalde hij in 1942 zijn kandidaatsexamen.
Ofschoon hij verschillende oproepen kreeg om zich te melden voor transport naar Westerbork, slaagde hij er aanvankelijk in buiten schot te blijven. Maar door gebrek aan vluchtmogelijkheden en een betrouwbaar on-derduikadres, was hij uiteindelijk genoodzaakt zich toch te gaan melden. Hij stapt op de trein naar Westerbork, maar op het station in Voorburg hoort hij zijn naam uit de luidsprekers komen. Izak moet zich weer melden in Delft, zo luidt de boodschap. Zo ontkomt hij op het nippertje aan het kamp. Izak heeft dit te danken aan de heer M. Cohen, voorzitter van de Joodse Raad in Delft. Die heeft zijn naam op het station laten omroepen. In Delft teruggekeerd, waarschuwt Cohen hem dat het hoog tijd is om onder te duiken. Hij volgt die raad op en vindt eind 1942 uiteindelijk een schuilplaats in Oosterbeek, bij mevrouw Berg in het woonhuis van garage Klaassen aan de Benedendorpsweg. Later verhuist hij naar het huis van de familie Breman, eveneens wonend aan de Benedendorpsweg te Oosterbeek, rechts naast garage Klaassen. Daar zal hij tot de nacht van 25 op 26 september 1944 blijven.
Piets onderkomen was in die jaren een kleine zolderkamer van het huis van de familie Breman. Overdag moest hij natuurlijk binnen blijven om niet door de Duitsers te worden opgepakt en die tijd besteedde hij hoofdzakelijk met studeren. Ook hielp hij een van de dochters Breman, Jeanne, met haar huiswerk, ’s Avonds, wanneer het donker werd, kon Piet eindelijk naar buiten. Met smid Evert Jan Breman maakte hij dan lange wandelingen door de bossen en de uiterwaarden.

Omdat het overdag te gevaarlijk was om naar buiten te gaan, kon Piet, indien nodig, ook niet naar het gewone spreekuur van de dokter of de tandarts. Gelukkig waren de dokters in het dorp ‘betrouwbaar’ en kon Piet ’s nachts bij hen terecht!

De slag om Arnhem begint
Op zondag 17 september 1944 beginnen de geallieerde luchtlandingen en al spoedig is het in de buurt van de Oude kerk een drukte van belang. In de uiterwaarden bij de Oude Kerk en op een aantal hoger gelegen open velden, zoals die achter de smederij van Breman zetten de Britten artillerie neer. De volgende dagen, wanneer de Britse troepen zich na de mislukte doorbraak naar de brug in Arnhem terugtrekken op Oosterbeek, komt ook dit deel van het dorp in de frontlinie te liggen. Overal rond het huis graven soldaten zich in en ze lopen het huis in en uit. Wanneer de strijd zich verhevigt schuilen de bewoners in de kelders en ook Piet is daarbij. Hij sluit in die dagen o.a. vriendschap met korporaal Gerald Valvona, die regelmatig uit het raam van Piets zolderkamer gaat kijken of er zuidelijk van de Rijn al tekenen zijn van het naderende grondleger.
Hoewel delen van Piets persoonlijke verslag over de bele-venissen tijdens de Slag om Arnhem in ander verband al eens gepubliceerd werden in ministory 17 (oktober 1987), volgt hier het complete verslag, zoals dat destijds op mijn verzoek door ‘Piet’ is samengesteld.

In de kelder
Ik verbleef in de kelder van de familie Breman in de nacht van 25/26 september 1944 en herinner mij niet meer wie mij wakker maakte. De avond tevoren hadden we een schaarse maaltijd genuttigd en bij gebrek aan water wat wijn gedronken. Ik was in diepe slaap gevallen. De hevige hoofdpijn van de vorige avond was verdwenen na deze korte nacht.
Iemand zei tegen mij dat de s Oosterbeek gingen verlaten en dat enkelen van de nog achtergebleven soldaten van de laatste verdedigingspositie de weg wilden weten naar het veer. Ik had er geen notie van dat het echte veer, het Drielse Veer, waar ik enige dagen geleden nog was geweest, in Duitse handen was, maar uit hun woorden begreep ik dat de oversteekplaats en de terug- trekroute zich bevonden aan de westkant van Oosterbeek. Vanzelfsprekend was dit nieuws verontrustend, maar ik aarzelde niet, want vanaf het begin van de operatie had ik mijn ziel en zaligheid in de handen van de Airbornes gelegd, die, in mijn ogen letterlijk en figuurlijk door de hemel waren gezonden om mij te helpen.
Ik was maar al te graag in hun gezelschap en accepteerde gretig hun verzoek om als gids te fungeren.

Naar de rivier
We vertrokken met een kleine groep, waaronder, zo ik mij herinner, een gewonde Schot, die gesteund werd door twee collega’s en met korporaal Gerald Valvona voorop, met zijn revolver in aanslag. Het was stikdonker en het regende hevig, hetgeen achteraf bezien een geluk zou blijken.

We passeerden de oude Oosterbeekse kerk en volgens Valvona doorkruisten we hier de Duitse linie. We passeerden hen zonder problemen en bereikten het pad dat naar de rivier voert. Hier moesten we over een primitief bruggetje over de tochtsloot, waar precies een granaat was ingeslagen. Niet zo gewend aan de duisternis als mijn metgezellen stapte ik er in en raakte vast in het splinterige gat en met veel pijn en moeite wist ik me te bevrijden.
We vervolgden onze weg naar de rivier. Ik was niet langer gids maar werd zelf door mijn metgezellen de weg gewezen. Onderweg raapte ik een sten-gun op en hing hem aan mijn schouder. Ik wist niet veel van deze moderne wapens, maar ik was in 1934 en in 1939-1940 soldaat geweest. Nu vraag ik mij af of ik er iets mee had kunnen verrichten. In ieder geval gaf het een veilig gevoel en het zou in ieder opzicht geen verschil maken want de Duitsers zouden me, met of zonder wapen, als verzetsman toch doodschieten. Na enige tijd bereikten we de rivier waar veel soldaten waren, wachtend op hun beurt om overgezet te worden. Ik herinner mij niets van een lint dat de richting zou aangeven, waarover ik later las in de beschrijving van de terugtocht. We wachtten geduldig op onze beurt; het was een nogal lange rij. Onze beurt kwam echter niet, maar een van de soldaten naast mij raakte gewond door een granaatscherf en dat is waarschijnlijk zijn geluk geweest, want hij kreeg voorrang bij de evacuatie.

Vanwege de duisternis kan ik niet veel vertellen over deze wachtperiode dan dat er lichtkogels boven ons waren, die de omgeving spookachtig verlichtten en dat het moreel en de discipline, net als de dagen ervoor, voorbeeldig waren.

De overtocht
Het begon te schemeren en in de richting van Arnhem gloorde de morgen. Ik wilde mijn schoenen en kleren uittrekken, maar Valvona raadde mij af dit te doen, hetgeen een goede raad bleek, want het was slecht weer.
Rondom ons werden dingen zichtbaar en tot onze verbazing verscheen er plotseling een leeg roeibootje, zonder riemen vlakbij ons. Valvona en enkele anderen stapten er in en vroegen me met hen mee te gaan, maar ofschoon ik de kleren aan had gaf ik er de voorkeur aan in het water te blijven. Zelfs met de kleren aan verplaatste ik mij sneller dan het bootje, dat door helmen te gebruiken, maar traag naar de andere kant voer. Wij moesten er op letten niet te ver in de richting van de Westerbouwing af te drijven, want de stroming was sterk.
Ik herinner me nog dat verderop twee soldaten om hulp riepen, waarbij de een de ander probeerde te helpen. Ik probeerde er heen te zwemmen maar vorderde zo traag dat zij mij beduidden terug te gaan. Ik zwom terug naar ons bootje en zocht dekking achter de kiel tegen het vuur, dat afgegeven werd uit de richting van de Westerbouwinghoogte. Later ging ik op de rug zwemmen en probeerde het bootje mee te trekken. Kogels ketsten naast ons in het water en toen we de veilige overkant bereikten was het inmiddels volop dag.

Echter het zwaarste deel van de tocht bleek nog voor mij te liggen. Drijfnat en doodmoe moest ik de grote afstand door de weilanden naar de dijk overbruggen en hierbij talloze prikkeldraadhekken passeren. Ik kon met mijn natte plunje aan slechts strompelen en mijn trage verplaatsing had iets van een nachtmerrie, omdat het Duitse vuur steeds heviger werd.
Toen ik op de dijk was viel ik uitgeput op de grond en liet me er aan de andere kant af rollen. Behalve enkele bloederige schrammen op het hoofd en een verstuikte voet vanwege het gat in het bruggetje, was ik ongedeerd. Na enige minuten dwong Valvona mij verder te gaan en verderop kwamen we Canadese soldaten tegen, die ons thee gaven en meenamen naar een boerderij, waar wij dekens kregen om om te slaan. Bij die gelegenheid raakte ik mijn burgerkleding kwijt. Daarna werden we naar Nijmegen vervoerd. Hier werden we in een kazerne ondergebracht en ontving ik ook militaire kleding. Dit wekte argwaan bij enkele Britten, die mij eerst in burger hadden zien lopen en mij van spionage verdachten.
Toen ik na de ondervraging terug kwam waren Valvona en de anderen al op transport naar Brussel, maar andere bekenden ontfermden zich over mij en namen me mee op een vrachtwagen. Tijdens de rit was ik zo dom om op te staan in de open truck en een boomtak trof mij net boven het rechteroog en wat nog vervelender was, mijn bril was totaal versplinterd. Ik had een hersenschudding en kon enige weken bijna niets met het rechteroog zien, maar werd goed verzorgd.
Toen ik weer op de been was, vroeg en kreeg ik toestem-ming weer naar Nederland terug te gaan en ik slaagde erin liftend Nijmegen te bereiken. Hier kon ik enige tijd bij Philips werken en toen na lange, koude winter Noord- Nederland in het voorjaar van 1945 werd bevrijd, haastte ik me via het Rodekruisbericht de familie Breman in Oosterbeek op de hoogte te stellen van mijn veilige aan-komst en reisde ik met militair vervoer mee en bereikte binnen een dag Almelo.

Naschrift
Wat was er inmiddels overgebleven van de waardevolle winkelvoorraad van de familie De Vries in Leeuwarden? Veel hiervan was door Lippmann & Rosenthal verkocht en veel ‘goede’ en gegoede Leeuwarder burgers hebben fraaie spullen tegen een fractie van de prijs gekocht. Na de oorlog werd mevrouw Heerma van Voss (de moeder van ons inmiddels in Schotland overleden lid Freddie Heerma van Voss) aangesteld als bewindvoerster en dankzij de zeer grondige Duitse administratie gelukte het haar een groot deel terug te vinden en te retourneren.
Piet, nu weer Izak, voltooide in 1946 zijn studie electro- techniek aan de TH in Delft en hij kreeg aldaar een baan in de universiteitsbibliotheek. In de jaren vijftig kreeg hij op aanbeveling van de TH een functie bij het Technion in Haifa in Israël.

In de jaren na de oorlog kwam hij bijna bij iedere herden-king van de Slag om Arnhem naar Oosterbeek en bij ons. Vanwege zijn optreden tijdens operatie ‘Berlin’ ontving Izak in 1948 van de Britse regering ‘The Kings Medal for Courage in the Cause of Freedom’. Die schonk hij in september 1988 aan het Airborne Museum in Oosterbeek.
Eind december 1983 werden zowel mevrouw Berg als de heer en mevrouw Breman verrast met het bericht dat de Israëlische regering hen de Yad Vashem onderscheiding had toegekend.
Izak de Vries overleed in augustus 2009 op 94-jarige leef-tijd in zijn woonplaats Haifa.

Met dank aan
Het Verzetsmuseum Friesland te Leeuwarden voor hun achtergrondinformatie over de familie De Vries.
De Heer S.F.C. Heerma van Voss – Blar a ’Chaoruinn in Schotland.
Geraadpleegde literatuur
Hugo Kingmans, Aan het licht gebracht – Kleine kroniek van de Firma I.B. de Vries, een Leeuwarder antiekhandel tot 1942. Uitgave van het Fries Museum, Leeuwarden, 1989.
Bauke Boersma, De Firma I.B. de Vries – een Joodse antiekhandel in Leeuwarden van 1877 tot 1943. Uitgave: Verzetsmuseum Friesland, Leeuwarden, 2003.

Download ministory

MINISTORY No. 110
Dertig jaar zoeken en onderzoek: speuren naar vermiste en onbekende militairen in de regio Arnhem
Geert Maassen, op basis van gegevens van Hans Timmerman
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 124 van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek, december 2011

Inleiding
Op 26 mei 2010 ontving Hans Timmerman uit Arnhem in Ysselsteyn (Limburg) een medaille met bijbehorende oorkonde voor zijn historische onderzoeken met betrekking tot vermiste en onbekende personen die als “Ein Deutscher Soldat” op de Duitse Militaire Begraafplaats Ysselsteyn liggen.
Hij ontving uit handen van de heer Wolfgang Held van het Landesverband Nordrhein-Westfalen van de Volksbund Deutsche Kriegsgraberfursorge, de medaille “Friedenspark” en een bijbehorende oorkonde, met de volgende motivering: “hat sich urn die Bergung und Identifizierung von deutschen Opfern von Krieg und Gewaltherrschaft verdient gemocht. Er unterstützt damit die iveltiveite humanitare Arbeit des Volksbundes Deutsche Kriegsgraberfürsorge.”
Hoewel het wellicht lijkt alsof Hans zich de afgelopen jaren uitsluitend met Duitse militairen heeft beziggehouden, is dat zeker niet het geval, zoals uit het volgende historische overzicht zal blijken.

Zoeken naar overblijfselen uit de oorlog: de jaren ’80
In 1980 kochten Hans en zijn broer Dick hun eerste me-taaldetector, waarmee zij in de naaste omgeving van hun woonwijk Alteveer in Arnhem, de bossen afzochten naar overblijfselen uit de Tweede Wereldoorlog. Tijdens hun zoekacties kwamen ze het volgende jaar min of meer per ongeluk terecht in een stuk bos in Schaarsbergen waar destijds de Duitse militaire begraafplaats Ehrenfriedhof Zypendaal lag. Deze locatie leverde voorwerpen op, die na het overbrengen van de Duitse gesneuvelden in 1948 naar Ysselsteyn, waren achtergebleven. Het ging hierbij om enkele helmen, diverse halve identiteitsplaatjes, munten enzovoort. Vanwege de vondst van die plaatjes trad Hans in contact met de Deutsche Dienststelle in Berlijn, waar de gegevens van de dragers ervan zijn vastgelegd. Hiermee was zijn interesse in militaire gesneuvelden van de Tweede Wereldoorlog geboren.
De eerste confrontatie met het daadwerkelijk vinden van een stoffelijk overschot vond plaats op 30 september 1985. Broer Dick had op een ochtend de metaaldetector ter hand genomen, en was gaan zoeken in het bosperceel direct ten westen van de Herberg Zuid-Ginkel (nu Juffrouw Tok) bij de Ginkelse Heide te Ede. Daar vond hij de resten van de 19-jarige Private William John Allen van het 10th Battalion, The Parachute Regiment. Hans was na het vinden ook ter plaatse. Na het bergen en de identificatie door de Gravendienst van de Koninklijke Landmacht (hierna te noemen GKL) werd Allen op 12 april 1989 ter aarde besteld op de Airborne Begraafplaats in Oosterbeek (graf 23.C.16). Zijn zuster was een van aanwezigen tijdens de plechtigheid.
De eerste vondst van een vermiste Duitse militair volgde op 3 september 1988. Naar aanleiding van het aanschaffen van het boek Bevrijdingsatlas Veluwe had Hans een locatie getraceerd bij Wilp, waar resten uit de Tweede Wereldoorlog in de bodem te verwachten waren. Het ging om een winterdijk aan de Marsstraat in de richting van Wilp, waar Hans en Dick onder andere enkele magazijnen voor Deense mitrailleurs van het type Madsen vonden. Dit model machinegeweer werd als Beutewaffen in het Duitse leger ingezet.

 

Kort daarna vond Dick in de dijk een Duitse helm. Na het lichten daarvan uit het gegraven gat bleken er schedelresten in te zitten, waarna de politie werd ingelicht. Enkele dagen later werd het stoffelijk overschot door de GKL onder leiding van sergeant-majoor Harry Jongen geborgen. Hieruit volgde een bezoek van Hans en Dick aan de dienst die destijds was ondergebracht in Bussum. Na identificatie bleek het te gaan om de 37-jarige Grenadier Franz Grof?, van het Grenadier Bataillon 476, die tijdens de bevrijdingoperaties in april 1945 om het leven was gekomen. Opmerkelijk is dat zijn stoffelijk overschot pas in juni 1997 in Ysselsteyn is herbegraven. Franz rust daar nu in vak CB, rij 14, graf 337.

Zoeken naar vermiste militairen: de jaren ’90 en daarna
Het zou tot 18 januari 1993 duren voordat Hans opnieuw met het vinden van vermiste militairen in aanraking kwam. David van Buggenum had hem gevraagd mee te helpen bij een zoektocht met een metaaldetector in een tuin aan de Van Lennepweg in Oosterbeek, waarvoor David, via zijn vader, toestemming had gekregen. In het huis was tijdens de Slag om Arnhem het hoofdkwartier gevestigd van de C Company, Ist Battalion, The Border Regiment, onder leiding van Major ‘Jock’ Neill. Robert Markus uit Brummen ging die dag ook mee. Rond een uur of tien begon de zoekactie, waarbij David en Robert zich naar de achtertuin verplaatsten. Hans onderzocht een border in de voortuin, waar destijds schuttersputten gezeten zouden hebben. Na enig speurwerk vond hij een Britse parachutistenhelm, met erin een schedel. Robert en David waren ondertussen naar de voortuin gekomen om de vondst te bekijken. Direct daarna belde Hans de inmiddels tot luitenant bevorderde Jongen van de GKL, en de plaatselijke politie. Tijdens de berging op vrijdag 22 januari bleek het niet te gaan om één, maar twee stoffelijke overschotten, kennelijk van militairen van Ist Battalion, The Border Regiment, waarvoor de gevonden emblemen een duidelijke aanwijzing waren. De identificatie bracht aan het licht dat het ging om de 23-jarige Private Emest Ager en Private Douglas Lowery die 21 jaar werd. Beide mannen waren op 24 september 1944 om het leven gekomen, en werden op vrijdag 18 oktober 1993 met militaire eer herbegraven op de Airborne Begraafplaats in Oosterbeek. Tijdens de plechtigheid waren onder meer Britse veteranen van het Border Regiment aanwezig.
Het vinden van de stoffelijke resten van Ager en Lowery bracht Hans in contact met de gemeentearchivaris van Renkum Geert Maassen, die tevens zoektochten naar vermiste militairen initieerde en coördineerde. Deze ont-moeting leidde tot het oprichten van een kleine groep, bestaande uit Hans Timmerman, zijn broer Dick en David van Buggenum, met het doel, onder auspiciën van de ge-meente Renkum en in nauwe samenwerking met de GKL en de plaatselijke politie, op zoek te gaan naar andere vermisten van de Slag om Arnhem. Tussen 1994 en 2000 heeft een flink aantal zoekacties in dit kader plaatsgevonden.

Onderzoek naar de identiteit van gesneuvelde Duitse militairen
Midden jaren negentig besloot Hans zich naast het veldwerk in de gemeente Renkum ook te richten op archiefonderzoek, en zich daarbij vooral toe te leggen op het verzamelen van gegevens van Duitse militairen die tijdens of ten gevolge van de Slag om Arnhem om het leven kwamen.
De bijeengebrachte informatie uit verschillende gemeenten waar deze gesneuvelden destijds begraven waren, waaronder Renkum, Arnhem, Ede, Rheden en Rhenen, leidde in 1999 tot zijn eerste poging via authentieke documenten een Duitse militair te identificeren. Het ging hierbij om Bootsmann Alfred Steckhan, die in september 1944 werd ingezet aan de Valkenburglaan in Oosterbeek. Deze soldaat bleek na de oorlog onder een afwijkende naam te zijn overgebracht naar Ysselsteyn, waardoor hij sinds de oorlog als vermist te boek stond bij de daarvoor verantwoordelijke Duitse instanties en zijn familie. Dankzij het samenbrengen van een brief die Alfreds vrouw kort na de bevrijding aan de gemeente Arnhem had verstuurd, en gegevens die voorhanden waren in het archief van de gemeente Renkum, kon hij in 2000 alsnog geïdentificeerd worden. De beide dochters van de Bootsmann werden door de Volksbund Deutsche Krieggraberfursorge op de hoogte gesteld: ‘durch Hinuieise eines niederlandischen Burgers war es uns in Zusammenarbeit mit der Deutschen Dienstelle in Berlin möglich/estzustellen, daJS ihrVater auf dem deutschen Soldatenfriedhof in Ysselteyn, Black BM, Reihe 12, Grab 283 seine letzte Ruhestatte ge/unden hat. In der Hoffnung hiermit letzte Gewissheit über das Schicksal Ihres Vaters gegeben zu haben verbleiben wir.’
Eind 2001 viel de zoekgroep tijdelijk uit elkaar, maar twee jaar later werd de draad weer opgepakt door David van Buggenum, waarna Hans aansloot. Het vinden van stoffelijke overschotten leverden de zoekacties tot april 2008 echter niet op.
Tussendoor schreef Hans in 2004 een artikel onder de titel Duitse veldgraven in Oosterbeek’, waarin hij zijn bevindingen over Bootsmann Alfred Steckhan en andere gesneuvelde Duitse militairen van de Slag om Arnhem aan het papier toevertrouwde. Het verhaal verscheen destijds als Ministory 84 bij de Nieuwsbrief van de Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek (2004), in het kwartaalblad Schoutambt en Heerlijkheid (jaargang 23, nummer , 009), en op de websites Gelderland 1940-1945, Mijn Gelderland en Bodemonderzoek WO2.
Hans ging door met zijn archiefonderzoek, waarbij hij vooral in de jaren 2005 tot en met 2007 veel activiteiten ontplooide.
SS-Unterscharführer Ewald Carstensen was in september 1944 ingedeeld bij het Feldersatz Bataillon van de 9. SS-Panzer Division ‘Hohenstau/en’. Op de 20e van die maand overleed hij aan zijn verwondingen in het Kriegslazarett 1/686, dat destijds was gevestigd in het Gemeenteziekenhuis in de wijk Alteveer in Arnhem. Hij werd bijgezet op het Ehrenfriedhof dat tijdens de Slag om Arnhem was aangelegd bij het ziekenhuis. In totaal werden daar in die periode ongeveer 120 Duitsers begraven. In 1945 werd Carstensens stoffelijk overschot onder de noemer ‘onbekend overgebracht naar de Duitse militaire begraafplaats Ehrenfriedhof Zypendaal in de bossen van Schaarsbergen bij Arnhem. Uiteindelijk werd de SS-Unterscharführer in 1948 in Ysselsteyn opnieuw als een onbekende soldaat ter aarde besteld. Door het combineren van documenten en lijsten afkomstig uit diverse archieven lukte het Hans in 2005 alsnog de laatste rustplaats van Ewald Carstensten in Ysselsteyn vast te stellen. Daar ligt hij sindsdien onder een kruis met zijn naam erop in vak M, rij 7, graf 169.
In juli 2006 ontdekte Hans dat een Duitse militair van wie het graf in 1945 werd aangetroffen aan de Geelkerkenkamp in Oosterbeek, en die sinds 1948 begraven was als een onbekende soldaat in Ysselsteyn, mogelijk op basis van onjuiste gegevens op het identiteitsplaatje, niet geïden-tificeerd was. Nieuwe informatie zou de juiste identiteit van deze man kunnen opleveren. Deze zaak loopt op het moment van het schrijven van dit artikel nog.

Twee gesneuvelden met vier graven
Begin 2007 diende een wel zeer wonderbaarlijke zaak zich aan. Tijdens het combineren van diverse documenten ontdekte Hans dat twee Duitse militairen op Ysselsteyn in 1948 vier graven hadden.
Dit verbijsterende geval bleek te zijn ontstaan door het volgende feit. Na mei 1945 werden zowel uit de gemeente Renkum als uit de gemeente Arnhem Duitse gesneuvelden uit veldgraven overgebracht naar de militaire begraafplaats Ehrenfriedhof Zypendaal. Probleem daarbij was dat de stoffelijke overschotten uit beide gemeenten deels gelijktijdig naar de dodenakker werden vervoerd. Daarnaast was men zowel bij de Renkum-gesneuvelden als bij de Arnhem-gesneuvelden, begonnen te nummeren bij 1. Het enige verschil was dat bij de gesneuvelden uit de gemeente Renkum een R werd toegevoegd aan het nummer. Waarschijnlijk zijn door deze verwarrende situatie twee Duitse militairen die in Oosterbeek (gemeente Renkum) werden gevonden, op zowel de lijst van gesneuvelden in de gemeente Renkum beland, als op zo’n zelfde lijst van de gemeente Arnhem. Daardoor kregen beide militairen twee graven per persoon in Ysselsteyn.
Schütze Werner Adolf König sneuvelde op 21 september 1944 op 17-jarige leeftijd als militair van het Fallschirm Ersatz und Ausbildungs Regiment Hermann Göring. Zijn veldgraf werd na de oorlog aan de Veerweg gevonden. Op Ysselsteyn had König één graf onder zijn werkelijke naam en één onder de naam Lutze Koenigl. De tweede gesneuvelde had een graf onder zijn eigen naam èn een andere graflocatie waar hij als onbekende rustte.
Van beide militairen is door een uitgebreid onderzoek en daarop volgende analyse van Hans sinds juni 2007 bekend waar ze daadwerkelijk op Ysselsteyn begraven zijn. Schütze König rust in vak TB, rij 11, graf 121. Hoewel duidelijk is dat de tweede gesneuvelde in een ander graf ligt dan tot op heden bekend is, heeft de Volhsbund Deutsche Kriegsgraberfursorge om humanitaire redenen (met het oog op zijn familie) besloten de gegevens over zijn graflocatie te laten zoals ze zijn.
Een andere identificatiepoging uit 2007, waar het gaat om drie Lu/tiuafjfe-militairen, loopt op het moment van dit schrijven nog.
In maart en november 2009 verzorgde Hans tweemaal de lezing “De gewonden en gesneuvelde Duitse militairen van de Slag om Arnhem”, voor het Arnhems Historisch Genootschap Prodesse Conamur en de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek. Uit de grote opkomst, totaal zo’n 250 personen, werd duidelijk dat de belangstelling voor dit onderbelichte onderwerp groot is.

De vondst van Oberbootsmannsmaat Johann Peter Grabowski
In het kader van een zoekactie naar de vermiste Britse Lance-Corporal Eric Melling van het Ist Battalion, The Border Regiment, hebben David van Buggenum en Hans Timmerman in 2007 en 2008 diverse dagen zoekacties uitgevoerd op de Westerbouwingheuvel in Oosterbeek. Het initiatief hiertoe was genomen door Haks Walburgh Schmidt, de auteur van het boek ‘No return Flight : 13 Platoon at Arnhem 1944’. Tijdens zijn onderzoek voor die publicatie was Haks erachter gekomen dat Melling sinds de gevechten van september 1944 vermist was op de Westerbouwing.
Op 1 april 2008 werd de zoekactie voortgezet. Die dag werd David vergezeld door Haks en vriend Ruud de Bie. Hans was niet beschikbaar. Tegen het middaguur vonden de onderzoekers een schedeldak, waarna direct sergeant-majoor Patrick van Aalderen van de Bergings- en Identificatiedienst van de Koninklijke Landmacht (BIKL), de Politie Gelderland-Midden en natuurlijk Hans werden gewaarschuwd. Allen waren binnen afzienbare tijd ter plaatse.
Tijdens het bergen van de stoffelijke resten bleek het niet te gaan om een Britse militair, maar om een Duitse. Dat werd vooral duidelijk toen uniformknopen met ankertjes werden gevonden die te verbinden waren aan de Kriegsmarine. De belangrijkste vondst die uiteindelijk tot de identiteit van deze Duitser zou leiden, was zijn identiteitsplaatje, met daarop de naam van de drager. Ook werden persoonlijke bezittingen als een polshorloge, restanten van een portemonnee en een gouden trouwring met inscriptie gevonden. Na onderzoek door de BIKL, in samenwerking met Duitse instanties, kon de marineman worden geïdentificeerd.
Oberbootsmannsmaat der Reserve Johann Peter Grabowski werd geboren op 1 augustus 1913, en kwam tijdens ge-vechten in Oosterbeek op 25 september 1944 om het leven. Johann was ingedeeld bij de 3. Kompanie van de 10. Schiffsstammabteilung, een onderdeel van de Kriegsmarine, waarvan enkele compagnieën tijdens de Slag om Arnhem werden ingezet bij de Westerbouwing en in de bossen van Hoog Oorsprong.

Grabowski werd op woensdag 26 mei 2010, samen met 16 andere in Nederland gevonden Duitse militairen, tijdens een sobere plechtigheid op Ysselsteyn ter aarde besteld. Aanwezig waren familieleden van de gesneuvelden, en daarnaast onder anderen Duitse en Nederlandse school-kinderen, de Duitse ambassadeur Thomas Laufer, ver-tegenwoordigers van de B1KL en de Volksbund Deutsche Kriegsgraberfürsorge, en de vinders van Johann Peter Grabowski.
Op diezelfde dag ontving Hans ter plekke zijn medaille en oorkonde. Een mooie afsluiting van 30 jaar zoeken en onderzoeken, en volgens Hans, ‘vooral een stimulans om het speurwerk voort te zetten’. Nog geen half jaar later, in september 2010, zou zijn onderzoek opnieuw tot een positief resultaat leiden.

Laatste rustplaats nachtjagerbemanning vastgesteld
Op 14 juli 1944 stortte een Heinkel 219 nachtjager van de 2e Staffel van Nachtjagdgeschtvader 1 tijdens een oefenvlucht neer op vliegveld Venlo. De beide bemanningsleden, piloot Oberleutnant Hans-Joachim Fincke en radiotelegrafist Unteroffizier Felix Petzold, kwamen bij dit ongeluk om het leven. Meerdere militairen van het Nachtjagdgeschtvader 1, die destijds op vliegveld Venlo gelegerd waren en tijdens luchtgevechten en andere acties sneuvelden, werden in Arnhem op het Ehrenfriedhof Zypendaal begraven, onder wie Fincke en Petzold.
In 1948 werden hun stoffelijke overschotten, samen met die van alle andere militairen die op Zypendaal lagen, overgebracht naar de Duitse Militaire Begraafplaats te Ysselsteyn. Opmerkelijk genoeg was de identiteit van de twee Luftwaffe-militairen sinds het begraven van hun lichamen verloren gegaan. Daardoor stonden zij tot voor kort als “Unbekannter Soldat” in de registers.
Onderzoeker René Brachten uit Oosterbeek, die onderzoek doet naar Nachtjagdgeschtvader 1, attendeerde Hans medio 2009 op het feit dat op de website van de Volksbund Deutsche Kriegsgraberfürsorge bij de beide mannen de grafligging “Einzelgrab” op Ysselsteyn genoemd wordt. Zijn vraag was of Hans daar meer over kon zeggen. Ondanks dat de laatstgenoemde zich ondertussen zo’n vijftien jaar bezighoudt met de identificatie van Duitsers die als onbe-kende zijn begraven, was hij de aanduiding “Einzelgrab” niet eerder tegenkomen.
Nieuwsgierig geworden is Hans zijn privé-archief ingedoken, waar hij aan de hand van diverse documenten over Ehrenfriedhof Zypendaal, afkomstig uit het Gelders Archief in Arnhem en uit het archief van het Nederlandse Rode Kruis in Den Haag, gecombineerd met de Namentliche Verlustmeldung van Fincke en Petzold (verkregen via onder-zoeker Jaap Lavermanuit Enschede), in staat was de juiste grafligging van de vliegtuigbemanning op Ysselsteyn vast te stellen. Dit resulteerde in een brief met verschillende bijlagen naar de eerder genoemde Volksbund, die daarna werd doorgestuurd naar de Deutsche Dienststelle (WASt) in Berlijn, de organisatie waar in oorsprong de basisgegevens van Duitse militairen zijn ondergebracht.
Op 8 september 2010 mocht Hans het bericht van de Volksbund ontvangen, waarin de eindconclusie van de WASt te lezen is: “nach Prüfung der im o.a. Schreiben beigefügten Anlagen sotvie der hier vorhandenen Unterlagen für Ysselsteyn, schliesse auch ich mich der Beweisführung von Herr Hans Timmerman an”. Dat betekent dat vanaf dat moment vast staat waar de tot voor kort vermiste militairen op Ysselsteyn begraven zijn. Oberleutnant Hans-Joachim Fincke rust in vak M, rij 4, graf 99, en Unteroffizier Felix Petzold in vak M, rij 4, graf 100.
Dankzij een goede samenwerking tussen verschillende personen en instanties werd hiermee de vraag over de laatste rustplaats van deze twee Duitse vliegtuigbemanningsleden uit de Tweede Wereldoorlog na meer dan 65 jaar alsnog beantwoord.

Download ministory