Archief voor categorie: Ministories

MINISTORY 52
HERINNERINGEN AAN OOSTERBEEK,SEPTEMBER 1944
door Jan Hol

 

Voordat in september 1944 de Geallieerden hun luchtlandingsoperatie in Nederland begonnen, verliet een Nederlandse teenager tijdelijk zijn ouderlijke huis in Utrecht in een poging om te ontkomen aan de verplichte tewerkstelling in Duitsland. Hij bevond zich, ondergedoken, in Oosterbeek toen daar de gevechten begonnen die later de naam De Slag om Arnhem kregen.
Hierna volgt zijn verhaal, dal op een bescheiden wijze werd geredigeerd door Ron Kent, destijds een van de Britse leden van de 21sl Independent Parachute Company. 52 Jaar geleden vocht hij in huizen niet ver van de plek waar Jan Hol de strijd meemaakte. Hoewel ze in die dagen op korte afstand van elkaar verbleven, duurde het meer dan dertig jaar voordat Jan en Ron elkaar ontmoetten. Ze ontdekten dat ze wederom praktisch buren waren, maar nu in de kustplaats Fish Hoek in Zuid- Afrika.
Het oorspronkelijke manuscript is in het Engels geschreven; Geert Maassen vertaalde en bewerkte het.

In maart 1944 was ik op doorreis in de omgeving van Arnhem toen ik mijn vroegere zondagschoolmeester Arie van Halem ontmoette. Hij was zo vriendelijk mij onderdak aan te bieden in het huis waar hij woonde, Stationsweg 10 in Oosterbeek. Ik had genoeg van het leven van dag tot dag en het reizen van hot naar her, wat ik de laatste maanden had gedaan. Als ik niet gauw een vaste verblijfplaats vond, liep ik een goede kans opgepakt en naar Duitsland gestuurd te worden.
Mijn nieuwe verblijfplaats was een groot huis dat in eigendom toebehoorde aan ene Jansen, een melkhan- delaar, die met zijn vrouw en twee kinderen èn twee oude dames op de begane grond woonde. De eerste verdieping was in gebruik bij Arie, zijn echtgenote en hun zes maanden oude zoontje Frankie.
Zondag 17 september 1944 leek een heel mooie septemberdag te worden. Als een donderslag bij heldere hemel begon de Flak (Duitse luchtdoelartillerie) te knallen, onmiddellijk gevolgd door hevige explosies uit de richting Arnhem. We vermoedden eerst dat het vliegveld Deelen, dat al eerder doelwit van Geallieerde luchtaanvallen was geweest, onder handen werd genomen. Grote rookkolommen maakten echter duidelijk dat de stad zelf was gebombardeerd. Nadat de aanval voorbij was, maakten Arie en zijn vrouw zich gereed om naar de (gereformeerde) kerk te gaan. Plotseling was er het geratel van machinegeweren en het geluid van laag overkomende jachtvliegtuigen. Deze luchtaanval duurde misschien tien minuten, en toen werd alles weer stil.
De Van Halems vertrokken richting kerk, maar keer
den rap op hun schreden terug. Er was iets gaande bij de Utrechtseweg. Ze wisten niet precies wat, doch het leek veiliger om binnen te blijven. De dominee kan wel tot vanavond wachten, zeiden ze. Jansen bood de veiligheid van zijn kelder aan, waar het beter toeven was dan boven. Na enige discussie, terwijl alles weer tot rust kwam, zei Arie’s echtgenote dat ze naar boven ging om de zondagse middagmaaltijd te bereiden.
We vroegen ons af waar de luchtaanvallen voor dienden, want de frontlinie was nog ver verwijderd van Oosterbeek. Kort hierna waren er opnieuw activiteiten in de lucht te horen, en vervolgens brachten we een angstig half uurtje door in Jansens kelder. Toen het weer stil was geworden, zette mevrouw Van Halem zich aan het afronden van haar maaltijdbereiding. Onderdeel daarvan was een pudding op melk- basis, een zeldzame tractatie in dit stadium van de oorlog en een van mijn favoriete gerechten. Het was duidelijk dat Arie goed overweg kon met de boeren die hem de ingrediënten hadden geleverd.
Door het afgelaste kerkbezoek aten we vroeger dan anders. Hel hoofdgerecht was zeer voedzaam, en we hadden het erover of we de pudding maar tot ‘s avonds zouden bewaren. ‘Laten we die nu maar op-eten. Één bom en hij is weg’, grapte ik. Seconden later bezuurde ik die opmerking al, want we vlogen naar de kelder vanwege de aankomst van zwermen vliegtuigen die raketten afvuurden en met boordkanonnen schoten. Van die pudding heb ik nooit meer gegeten. De aanval leek een hele tijd te duren, en de toestellen kwamen enkele keren luidruchtig over ons huis. Hierna hoorden we een langdurig gebrom van zware vliegtuigen, maar bommen schenen niet te vallen. We wisten niet wat we ervan moesten denken. In Oosterbeek was niets van belang; een paar hotels waar Duitse officieren en ‘grijze muizen’ (vrouwelijk Luftwaffe-personeel) waren ondergebracht. Meer niet. 2)
Korte tijd later keek ik vanuit de kelderingang naar buiten, en zag boven me grote toestellen (bommen-werpers?) die op lage hoogte in westelijke richting vlogen. Het was ónmogelijk ze te tellen aangezien er steeds meer voorbij kwamen. We vreesden het ergste, maar er gebeurde niets. Alleen maar deze reusachtige vloot grote vliegtuigen die westwaarts ronkte; ongehinderd door Flak voor zover wij konden zien en horen. Het was een dag vol opwinding,… en vraagtekens. De radio kon ons geen nieuws brengen, want de electriciteil was, net als de waterleiding, uitgevallen kort nadat de eerste luchtaanval was begonnen. De situatie begon weer een beetje normaal te worden (met uitzondering van de stroom- en watervoorziening) toen iemand die net was teruggekeerd uit Arnhem, ons vertelde dat daar zware bomschade was, met name in het gebied rond het spoorwegsta-tion waar nog branden woedden. Een groot aantal Duitsers in een vlakbij gelegen hotel was daarbij gedood.
Bij ons buiten, op de Stationsweg, waren ook vreemde dingen aan de hand. Personenauto’s en vrachtwagens vol met Duitse soldaten en grijze muizen raceten langs, in de richting van het Oosterbeekse treinstation aan het eind van de weg.
van Stationsweg 10 omdat buiten steeds heviger werd gevochten. Verscheidene granaten van Duitse kanonnen waren in de buurt van het huis ontploft. Vuurstoten uit machinegeweren kwamen van de overkant van de weg. Dikke vette rookwolken hingen boven hel noordwestelijke deel van Arnhem. Jimmy en Leslie waren boven in het huis met hun Brengun bezig. Elke keer als ze schoten, namen de Duitsers onmiddellijk de gevel onder vuur met hun automatische wapens. In gedachten wenste ik dat deze twee glider pilots even een pauze zouden nemen. Alles had

Zondag 17 september 1944. In en rond Oosterbeek ingekwartierde Duitse militairen vertalen in allerijl in gecamoufleerde vrachtwagens via de Stationsweg het dorp,
(foto: mw. A.L.A- Kremer-Kingma, vanuit haar huis op No. 2)

Om 16.30 uur ontstond er weer opwinding want Jansens broer arriveerde, en die popelde om zijn nieuws te spuien. ‘Ik heb ze gezien’, zei hij, ‘honderden en honderden Engelse parachutisten. Ik kwam ze tegen toen ik de koeien bij de Rijn ging melken. Enkelen heb ik zelfs de hand geschud. En kijk,… Engelse sigaretten!’
Ik wilde zo graag zelf de parachutisten zien dat ik een groot gedeelte van de avond en nacht doorbracht met mijn neus tegen hel raam, kijkend naar de duisternis, in afwachting van hun komst. Ergens tussen drie en vier uur ‘s morgens ving ik een glimp op van de eerste soldaten. Enige bewegingen in het donker werden opgevangen door mijn vermoeide ogen, en daar waren ze dan. Een lange stille rij die langs het huis naar het station liep. Ik rende naar buiten om ze te begroeten. Ik wilde ze vertellen hoe welkom ze waren en hoe blij ik was ze te zien. Alles wat ik kon bedenken, stom genoeg, was: ‘Do you speak English?’ Ze lachten zachtjes en vervolgden hun weg.

De dag van de tank
Op een van de dagen van die week bracht ik het grootste gedeelte van de morgen door in de kelder
te maken met een villa aan de overkant van de weg. Daar zalen para’s in, en deze stonden onder zware druk. Buiten dit pand was de gehele oostzijde van de Stationsweg in Duitse handen. De Britten in het huis waren in een constant gevecht met de vijand gewikkeld, en Jimmy en Leslie gaven hun vuursteun. Ik assisteerde Leslie bij het vullen van de Brengun magazijnen die leeg waren geschoten, en dat kwam vaak voor. Ik haalde geweerpatroonhouders leeg en gaf de patronen aan Leslie die ze op een speciale manier in de magazijnen drukte. Boven was het veilig op voor-waarde dat je beneden het niveau van de vensterbank bleef, maar als de mortieren begonnen te schieten, vertrok ik naar de kelder. Ik voelde me een beetje een lafaard als ik hun achterliet als het gevaarlijk werd, maar zij stonden erop.
Om beurten bedienden ze de Bren. Één stond er naast het raam tegen de muur gedrukt, terwijl hij de huizen aan de overkant nauwkeurig in de gaten hield en in korte zinnen rapporteerde wat hij zag. De ander knielde of hurkte achter de mitrailleur, wachtend op het doel dat zou worden opgegeven. De Bren stond boven op wat meubilair dat achter het raam was geplaatst om enige extra dekking te geven. De eerste korte vuurstoten waren voor mij het sein om plat op de vloer te gaan liggen, want het kwam maar zelden voor dat de Duitsers niet meteen het vuur beant-woordden. Veel van Arie’s mooie meubilair in deze kamer werd vernield. De arme mevrouw Van Halem zouden de rillingen over het lijf lopen als ze de troep zag waarin hun woonkamer was veranderd. Bij dit alles toonden Leslie en Jimmy weinig emoties, maar bij tijd en wijle gebruikten ze woorden die hier niet herhaald kunnen worden. Mijn Engelse vocabulaire werd wat vier-letterwoorden betreft aardig uitgebreid. De Britten vonden toch nog tijd om grappen te maken en me voor de gek te houden, en na een van die zware schotenwisselingen vroegen ze of mijn onderbroek nog droog was!!
Tijdens een van de rustige momenten verscheen de broer van de melkman op het toneel, samen met vier huilende kinderen. Hij en andere buurtbewoners had-den hun huizen uit moeten vluchten, en in de wanor-de was hij zijn vrouw en pasgeboren baby kwijtge-raakt. Ik bood aan om ze te gaan zoeken. Ik vroeg Jimmy waar de Duitsers precies zaten, maar dat wist hij natuurlijk niet. ‘Wacht’, zei hij, ‘intelligente mensen blijven in de kelder. Idioten gaan naar buiten.’ Leslie lachtte op de van hem bekende manier. Hoofdschud-dend keek hij me aan en zei; ‘Nee, nee. Haal maar wat water voor me om te scheren’. Zelfs Arie’s echtgenote probeerde me te overreden en zei dat ik even moest wachten om te kijken hoe de toestand zich zou ontwikkelen.
Het effect van al deze raadgevingen en aandacht was het tegenovergestelde van wat werd beoogd. Ik voel-de me behoorlijk belangrijk en wilde ze laten zien hoe dapper ik wel was. Bovendien was het buiten zo rus-tig dat ik me zou schamen om mijn belofte aan de broer van de melkman niet na te komen. Ik greep een oud model damesfiets, stapte erop en vertrok over de Stationsweg in de richting van de Paul Krugerstraat, waar een groep para’s me een seintje gaf om van de straat af te gaan. Ik negeerde ze en reed door naar de Joubertweg. Daar zaten drie parachutisten gehurkt tegen de muur van het huis op de zuidelijke hoek. Blijkbaar waren ze in afwachting van iets op de Joubertweg, en ik voelde dat er iets niet klopte en dat gevaar dreigde. Inmiddels had ik echtereen behoorlij-ke vaart gekregen, en ik fietste zo snel dat de handrem niet goed functioneerde. Ik vloog de drie soldaten voorbij en de Joubertweg in.
Voor me zag ik massa’s Duitsers die in groepen langs de huizen liepen. Ongeveer 100 meter bij me vandaan zag ik een tank en een kanon. Een zestal vijandelijke soldaten vormde een menselijke barrière dwars over de weg. Uit alle macht probeerde ik op volle snelheid een U-bocht te maken, en dat lukte me, op een paar meter bij ze vandaan. Zij waren net zo verbaasd als ikzelf, en als standbeelden keken ze toe hoe ik op het plaveisel smakte en mijn been bezeerde. Pijlsnel klom ik weer op de fiets, en zo vlug als ik kon bracht ik me op een zo groot mogelijke afstand van de Duitsers. Ik was bijna in veiligheid op de Stationsweg toen ik achter me hoorde schreeuwen: ‘Komm hier, Mensch!’ Nog voor echter een schot kon volgen, rondde ik de hoek. Ik was behoorlijk geschrokken, maar ik had de tegenwoordigheid van geest om een boodschap te stamelen toen ik met rubberen benen de fiets tot stilstand bracht. ‘Plenty Germans around the corner, one tank,
one field gun.’ bracht ik hijgend uit. De drie para’s knikten alsof ze dat al wisten, en gaven me een teken om verder te rijden. ’Quick. You go home’ werd me toegevoegd.
Terug in Stationsweg 10 werd mijn eigen kleine dap- perheidsshow begroet door de teleurgestelde echtgenoot van de vermiste vrouw, en iemand zei: ‘Nou, jij was ook niet lang weg.’ Arie’s vrouw was aardig tegen me en deelde een van Leslie’s sigaretten met mij.

Hel zuidelijke gedeelte van de Stationsweg niet directe omgeving
(plattegrond 1939; collectie gemeentearchief Renkum)

 

De dag dat de Polen kwamen
Ik weet niet op welke dag het was, maar tegen het eind van de strijd trokken de Polen in de huizen langs de Stationsweg die tot dat moment bezet waren geweest door de Britse para’s en mijn glider pilot vrienden. Taaie, fanatieke mannen die nogal op zichzelf waren. De taal was waarschijnlijk het probleem. Weinigen spraken Engels, maar sommigen verstonden Duits. Van ons waren er maar een paar die de laatstgenoemde taal wensten te gebruiken. Ze hadden een radioset bij zich die echter niet bijster goed scheen te werken. 5′
Wij bevonden ons toen al in de kelder van de buren op No. 8. De dag tevoren was het huis van onze andere buren, NSBers, in vlammen opgegegaan. Jansen en ik hadden toen besloten dat het verstandig zou zijn om zijn huis te verlaten voordat het te laat was. We begonnen mensen in kleine groepjes vanuit onze kelder naar het buurhuis te leiden, daarbij gebruikmakend van een loopgraaf die de Britten tussen de beide woningen hadden aangelegd. Een lieve oude dame die nogal flink wat zitvlees had, kwam vast te zitten in de modderige stelling. Terwijl de melkboer duwde en ik trok, schoven we haar bejaarde lijf voort, glijdend op haar grote, ouderwetse onderbroek, totdat ze het eindpunt bereikte van haar oneerbiedwaardige maar noodzakelijke reis.
De laatste nacht bracht een artilleriespervuur dat heel lang duurde, maar nergens zagen of hoorden we iets van de para’s. Waar zouden ze gebleven zijn? Waren ze allemaal dood of gevangengenomen? Ik kon niet geloven dat hel antwoord op de beide laatste vragen ‘Ja’ was. Ergens in de kleine uurtjes van de morgen hield het schieten op, en slechts in de verte kon het oorlogsgeweld worden gehoord. Ik ging naar buiten om te zien of Stationsweg 10 er nog stond. Ik vond dat we daar weer naar toe moesten gaan als alles in orde en rustig was. In de kelder van de buren was het overvol. Het huis was nog intact. Het vuur had het pand niet bereikt, maar de Duitsers misschien wel. Ik vond het niet echt leuk er naar toe te gaan, maar ik was van mening dat ik het toch moest doen. Ik trof de woning aan zoals we deze hadden verlaten, met uitzondering van het feit dat het geheel leeg was: geen soldaten of burgers. Opeens sloeg de vermoeidheid toe, en ik zeeg neer in de gang. In een zittende houding met mijn rug tegen de muur, mijn benen uitgestrekt voor me, viel ik in slaap. Ik werd wakker door een stem vlakbij, geen Duits, Engels of Nederlands, en het geluid van vreemde, voorzichtige voetstappen. Ik ontdekte dat de stem uit een radioset kwam die door de Polen was achtergelaten. ‘Hello Co-del-Co. Hello Co-del-Co’, zei een vermoeide, monotone stem keer op keer.
Die rare voetstappen hadden een andere verklaring. Omzichtig achtervolgde ik ze van kamer tot kamer totdat ik erachter kwam dat ze veroorzaakt werden door een geit, die kieskeurig rondstapte temidden van de rotzooi, op zoek naar iets eetbaars.
Ik viel weer in slaap op de vloer. Het was volop dag toen ik ontwaakte. Alles was dodelijk stil. In eerste instantie dacht ik dat mijn gehoor was aangetast, dat mijn trommelvliezen het hadden begeven tengevolge van de explosieve aanvallen die ze de afgelopen tijd te verduren hadden gekregen. Snel werd het me duidelijk dat de para’s er niet meer waren. Hun afwezigheid vertelde me dat de strijd voorbij moest zijn. Ik ging tegen een muur zitten. Langzaam kwam de zon op, en overal om mij heen was het doodstil. Het leek erop dat het einde van de wereld was gekomen en dat ik de enige overlevende was. Geen vogel zong maai er waren allerlei oorlogsgeluiden in mijn hoofd. In gedachten zag ik Jimmy en Leslie weer met hun Bren achter het raam.
Mijn ogen dwaalden over de Stationsweg, eens zon vredige, schone en nette straat. Midden op de weg stond het bovenste gedeelte van een mens, een bur-ger, door midden gespleten net onder de ribben. Een arm ontbrak, en de andere wees naar de hemel, waar-naar ook zijn ogen staarden. Hij had zijn bril nog op. Verdoofd door alle ellende om mij heen, wilde ik huilen, maar kon het niet. Afgestompt zag ik Duitsers de hoek van de Paul Krugerstraat omkomen. Het interesseerde me niet en ik raakte niet in paniek. Voorzichtig naderden ze, dicht langs de muren lopend van het uitgebrande buurhuis. Het waren er drie. Het was SS, zag ik aan hun uniformen, het automatische wapen in de aanslag. Steelhandgranaten hadden ze achter hun riem gestoken en in hun laarzen. Eens was ik bang voor deze mensen. Nu niet meer. ’Wo sind die Englander?’ vroeg hun leider me. Hees van een emotie die zij nooit hadden kunnen begrijpen, antwoordde ik in het Engels: ‘No more; no more’.

De bovenstaande tekst bevat een gedeelte van het oorspronkelijke manuscript. Het originele Engelstalige verhaal is desgewenst, op afspraak, ter inzage in de bibliotheek van het Airbonie Museum ‘Hartenstein’ (026 3337710) en van het gemeentearchief Renkum (026 334S303).
De redactie heeft geprobeerd in contact te komen met de schrijver, Jan Hol. Zijn huidige verblijfplaats is echter onbekend. Wie hierover een relevant gegeven heeft, wordt verzocht zich in verbinding te stellen met de redactie via Geert Maassen (Gemeentearchief Renkum, Postbus 9’100, 6860 HA Oosterbeek).

NOTEN VAN DE REDACTIE
1) Gerrit Jansen (42) bewoonde het pand met zijn vrouw Fokje Koster (36) en hun kinderen Sara Neeltje (9) en Andries (8). Arie (26) was getrouwd met Cornelia van Garderen (27); Frank werd op 9 september 1943 geboren.
2) De auteur was blijkbaar niet op de hoogte van de aanwezig-heid van veldmaarschalk Walter Model en zijn staf (van de Heeresgruppe B), en SS-majoor Sepp Krafft en zijn troepen (SS Ranzer Grenadier Ausbildungs und Ersatz Bataillon 16).
3) Tot op heden is niet bekend wie Jimmy en Leslie waren.
4) In het Nederlands zouden het drie-letterwoorden zijn.
5) Mannen van het 3e Bataljon van de Lsl Polish Independent Parachute Brigade Group arriveerden op zondag 24 septem-ber aan hel eind van de morgen in de huizen aan de Stationsweg. Zie: De Polen van Drie! (door George F. Cholewczynski), vanaf blz, 99.
6) Het zal een oproep geweest zijn voor luitenant Mieczyslaw Pudelko, plaatsvervangend commandant van de 7e Compagnie van het 3c Bataljon.

Download ministory

MINISTORY 54
WAPENBROEDERS
Door Dolf van der Veen

 

In de evacuatieperiode na de Slag om Arnhem verbleef ons gezin in De Valk. Mijn broer Corde en ik, toen respectievelijk 16 en 14 jaar oud, keerden na de bevrijding al in de loop van mei 1945 naar Oosterbeek terug. Dat was nog niet toegestaan, want het dorp lag min of meer in puin.
Water, electra en gas waren nog lang niet beschikbaar. Winkels waren niet aanwezig, wegen nauwelijks begaanbaar. Kortom, het dorp was niet voor normale bewoning gereed.
Wij wilden echter zo snel mogelijk het ouderlijke huis (Nassaulaan 11) weer een beetje bewoonbaar maken. We wisten door het bezoek dat onze ouders eerder aan Oosterbeek mochten brengen, dat het niet erg beschadigd was, zodat we er best in konden trekken. Met enige brutaliteit bereik je veel, en zo was het ons gelukt, voorzien van vijf grote broden, gebakken door Vrouw Top, onze ‘evacuatie-boerin’, stiekem onze intrek te nemen in het ruitloze, vochtige en smerige pand. We moesten daar beginnen met uitruimen’. Ik
heb ze toen nauwkeurig geteld: één-en-twintig hoog opgeladen kruiwagenvrachten rotzooi, verrotte matrassen, vloerkleden, gordijnen, boeken, enzo-voort, heb ik er uitgereden. En die kruiwagen van Opa Gademan (achter zijn huis – Nassaulaan 5 – gevonden, en dus geleend) was bepaald niet klein.
Natuurlijk hebben we veel aandacht besteed aan reparaties; het weer bewoonbaar maken van de woning. Maar na enige tijd, of eerlijk gezegd al heel snel, bracht nieuwsgierigheid ons steeds verder van huis. Zo verkenden we niet alleen de wegen in onze omgeving, maar ook de bossen van de Bilderberg, het park Hartenstein en het landgoed de Hemelse Berg.
Onvoorstelbaar wat je daar aantrof. Niet alleen uitgebreide onderkomens onder de grond, versterkt met talloze uit Oosterbeekse huizen gesloopte deuren, maar ook alle aanwezige wapentuig had onze volle belangstelling.
Natuurlijk was het snuffelen, wij noemden dat op z’n

Huizen aan de zuidzijde van de Nassaulaan, nabij de Steijnweg, in 1945. Tegenover het tweede pand (huisnummers 14-16)
woonde de familie Van der Veen,
(foto: ƒ. Leusden; collectie gemeentearchief Renkum)

Oosterbeeks ‘struinen’, in die terreinen niet zonder gevaar. Maar ere wie ere toekomt: Corde had steeds de leiding en was uiterst consequent in het vermijden van risico’s. We keken bijvoorbeeld steeds goed uit of er een waarschuwing voor mijnen was. Dan gingen we zo’n stuk bos niet in. Ook pakten we nooit blindgangers, onontplofte granaten, of ons onbekende, verdachte zaken op. Engelse handgranaten, van die ‘eitjes’, werden alleen gedemonteerd als ze gloednieuw in een kist werden gevonden. En dan zó: hurkend achter een boom van een redelijke diameter, handen er omheen, en dan voorzichtig op de tast de bodemschroef losdraaien.’ Als dat ding dan zou ontploffen, was je ‘alleen maar je handen kwijt’…
Enfin, we vonden van alles en sleepten heel wat spullen mee naar huis.
Vooral wapens hadden onze belangstelling. Het duurde dan ook niet lang of we hadden beiden onze ‘persoonlijke’ stengun; eveneens elk een eigen geweer en een revolver. Daarnaast waren daar een Duitse watergekoelde mitrailleur, een klein kaliber mortier, diverse bajonetten en Duitse sierdolken, en twee grote pistolen om lichtkogels mee af te schieten. Uiteraard beschikten we over de nodige munitie om een en ander te kunnen gebruiken.
Er waren ook lichtkogels van een groter kaliber. Die moesten met een mortier afgeschoten worden, maar het juiste kaliber hiervoor hadden we niet. Daarom bedachten mijn vriend Toon Wilbrink en ik een alternatief: een dikwandige stalen pijp, vastgebonden op een plank. Aan het ondereind werd een grote scharnier geschroefd. Aan het met een veer te spannen losse deel van die scharnier was een soort slagpin gelast door een bereidwillige smid aan de Mariaweg.
Een groot succes werd het niet; er was toch teveel speling in het mechaniek.
De verzameling op zolder bevatte naast al dit wapentuig ook vele andere interessante items, als delen van uniformen, helmen, persoonlijke uitrustingsstukken van militairen, etensgerei, etc..
Al deze zaken werden zorgvuldig schoongemaakt en waar nodig ingevet. De daarvoor benodigde spullen waren in voldoende mate op het voormalige slagveld aanwezig.
Maar als een geweer, pistool of stengun eenmaal schoon is, wil je hem natuurlijk ook wel es even proberen: inschieten, noemden we dat. Noodzakelijk voor de controle van een goede en veilige werking! Dat schieten gebeurde aanvankelijk in de achtertuin. Geschoten werd dan vanuit de keuken naar de toch reeds doorzeefde deur van het tien meter verder staande schuurtje.
En op die deur hadden we vastgespijkerd een grote kleurige schoolplaat van H.M. Koningin Wilhelmina als jong gekroonde vorstin. Die plaat hadden we gevonden op de garagezolder bij grootvader Weenink. Daar hadden we nog meer ingelijste platen weggehaald. Om het glas te gebruiken om hier en daar weer een ruitje te improviseren. De plaat met de Koningin was door vochtinwerking toch onbruikbaar geworden.
Na een korte tijd kregen we echter buren. De naam van de goede man weet ik niet meer, maar hij werkte op kantoor bij de politie. Op zekere dag vroeg hij: zijn de schietoefeningen goed gelukt vanmorgen? Dat was voor ons kennelijk als waarschuwing bedoeld,zodat het inschieten verplaatst werd naar de zolder,en alleen nog gedaan werd als buurman naar z n werk was.Geschoten werd nu op een met zand gevulde kist.Soms ging er wel eens wat mis, zodat ook de muur achter die kist enige schade heeft opgelopen.Het testen moest echter wel doorgaan, want inmiddels waren we van de verzamelfase overgestapt op handelsactiviteiten. Er bleek namelijk nogal wat belangstelling te zijn voor het bezit van een bruikbaar wapen.Zo hebben we dan menig pistool, revolver of stengun aan de man gebracht. Voor geweren was minder interesse; kennelijk waren ze te groot en moeilijker vervoerbaar. Om de prijs hoefde je het niet te laten: voor een pistool vroegen we acht, voor een geweer twaalf,en voor een stengun vijftien gulden.Als je dan bedenkt dat het geld niet veel waarde had in feite kon je er niets mee, er was immers niets te koop in dat naoorlogse Nederland – dan moet je toch toegeven dat de gebroeders Van der Veen zeer schappelijke prijzen rekenden.Wie waren de klanten? Wel, eerst wat Oosterbekers die na ons terugkeerden in het dorp en constateerden dat niet makkelijk meer iets aan ‘souvenirs’ te vinden was, althans op het gebied van wapens. Misschien hadden ze ook wel andere, meer duistere motieven.Dat vonden wij minder belangrijk. Een groep goede afnemers vonden we onder het personeel.van de ‘Food Flying Squad’. Hoe die naam precies in elkaar stak, weel, ik niet, maar het was een soort gaarkeukenorganisatie, met als hoofdkwartier het oude landhuis ‘de Dennenkamp’, midden in het dorp, waar later het gemeentehuis is gebouwd.Men trok met een soort kantinewagens het dorp door,en de spaarzame bevolking kon dan op een vaste plaats en tijd een warme maaltijd halen. Zo kwamen Corde en ik de eerste tijd aan eten. De knapen die daarvoor werkten, kwamen uit het westen van het land en waren best bereid voor een wapen te betalen.Na korte lijd hadden we nogal wat geld verzameld,maar constateerden we ook dat het eigenlijk slechts een betrekkelijke rijkdom was. Je kon immers niets met dal geld doen. Dus werden de prijzen voortaan berekend in levensmiddelen: suiker, eierpoeder, biscuits en dergelijke.De bestelde wapens werden, ook wel met de hulp van onze buurtgenoot Gerard Gademan, gebracht naar een oude ‘plee’, zo’n houten poepdoos, achter in het half in elkaar geschoten koetshuis van de Dennenkamp. Hier troffen wij ook de overeengekomen ruilgoederen aan.
Eerst vonden we onze handels waar in bossen en parken in de buurt, maar toen daar niets meer te halen was, ontdekten we een veel beter terrein, namelijk de Rijnoever. De terugtrekkende Airbornes hadden, alvorens de rivier over te zwemmen of in boten te stappen, hun wapens in het water gegooid. En daar lagen ze nog; dat wil zeggen, nu veelal een beetje verzonken in de modder. Echter, door de bijzonder lage

Oosterbeek, 1945. Overal lagen herinneringen aan de Slag om Arnhem. In de omgeving van de Oranjeweg zuerden onder andere Britse helmen en andere uitrustingsstukken aangetroffen, (foto: J. Leusden; collectie gemeentearchief Renkum)

waterstand van de zomer van 1945 had je de handel maar voor het oprapen! Ook het schoonmaken leverde minder problemen op, omdat nauwelijks roestvorming was opgetreden op de onder het water geconserveerde metalen delen, Moeilijker werd inmiddels wel het transport. Niet alleen was de Rijn een stuk verder van ons huis, maar ook werd de controle langs de weg steeds intensiever. Oosterbeek werd ‘bewaakt’ door een flink aantal mannen van de ’hulp-politie’. Overal doken die kerels op of stonden langs de weg om de bevolking te behoeden voor het doen van domme dingen. Toegegeven moet worden dat in die tijd heel wat dodelijke ongelukken gebeurd zijn door onvoorzichtig handelen met allerlei oorlogstuig.
Maar voor ons waren ze wel hinderlijk. We konden niet langs de kortste weg naar de uiterwaarden lopen, maar moesten door het bos van de Hemelse Berg. Ook dienden de stenguns al bij de vindplaats gedemonteerd te worden om de delen dan in een paar tassen te kunnen stoppen. Geweren waren nu sowieso te groot voor transport.
Op het kruispunt Utrechtseweg-Oranjeweg stond heel vaak een tweetal ijverige controleurs. Om die voorbij te kunnen met twee prachtige stenguns bedachten we op zekere dag een list.
Inmiddels was Moeder met onze broers Ruud en Eddie ook in Oosterbeek gekomen. Ruud was bijna twaalf jaar en best een stevige knul. Die vond ‘t ook prachtig om met z’n broers mee te kunnen naar de bossen of de Rijn. Dus mocht ie mee. Maar hij moest die dag, hoewel ‘t snikheet was, wel een hem tot de grond reikende regencape om. Althans een deel van het traject, namelijk het ‘gevaarlijke’ stuk, van een honderd meter vóór tot zo’n honderd meter na het kruispunt.
Dat deed hij braaf en trots. Zeulend onder de last van twee uit elkaar gesleutelde stenguns, in een tweetal tassen hangend aan zijn smalle schouders onder de zwarte cape; zwetend in de hitte en aangemoedigd door z’n grote broers.
Zó kwam die dappere drager over het kruispunt. Nagestaard door een paar hulp-agenten die dat onge-twijfeld maar een raar kereltje vonden. En opgejut door z’n broers die al eerder overgestoken waren,onderwijl de hen welbekende controleurs beleefd groetend.
Het zal duidelijk zijn dat toentertijd voor de functie van hulp-agent geen intelligentietest werd afgenomen. Overigens is onze goede broeder Ruud nimmer écht over z’n verontwaardiging heengekomen, sinds hij (later) besefte hoe hij misbruikt was.
Toen gedurende de maand augustus het dorp meer en meer bevolkt raakte, werden de mogelijkheden tot handel minder. Ook kwam er ander werk aan de winkel. Zo hebben we nog wat arbeid verricht voor de H.A.R.K. (Hulp Actie Roode Kruis), maar dat is een verhaal apart.
Toon Wilbrink en ik zijn nog eens in een vervelende situatie beland. We waren via Hartenstein en de Hemelse Berg richting Benedendorp gelopen, natuurlijk steeds door het bos, want op en langs de paden was niets meer te vinden. Op zeker moment kwamen we toch uit op de Hoofdlaan, helemaal aan het einde, daar tussen de vijvers. Zegt Toon ineens: ‘verduld, daar kunnen we niet verder, daar staat een afzetting van balken met wit lint’.
Dat lint werd toen gebruikt om gevaarlijke stukken af te zetten. We keken naar de andere kant en zagen een meter of vijftig verder óók zo’n afzetting. ‘Oei’, zei ik, ‘we zitten midden in een mijnenveld’. Omdat de kortste afstand toch naar beneden ging, zijn we heel voorzichtig, speurend naar onregelmatigheden in de weg, verder gelopen. En er levend uitgekomen! Het bord ‘mijnengevaar’ bleek te zijn omgevallen. Maar daar hadden wij toch niets aan gehad, want wij kwamen uit het bos.
Een andere keer was ik met Toon op de Hemelse Berg, toen we dicht bij het Larikslaantje een aantal kisten met mortiergranaten vonden. Die granaten waren nog geheel en al verpakt in kartonnen kokers. Tussen de vleugels aan de staart van zo’n granaat zaten extra ladingen kruit. Door meer of minder hiervan, verpakt in celluloid kokertjes, mee af te schieten, kon de reikwijdte van zo’n mortierschot geregeld worden.
Wij waren geïnteresseerd in dat kruit en haalden dus behoedzaam stuk voor stuk al die granaten uit de verpakking en verwijderden de extra ladingen. Daarna gingen die zware loeders ook weer heel voorzichtig in hun koker terug en in de kist.
En zó, onder andere, groeide onze voorraad en verzameling van allerlei soorten kruit, trotyl, dynamiet of hoe het spul maar mocht heten. Van alle soorten bewaarde ik een beetje in kleine, bruine flesjes, keurig met een etiketje met vermelding van doel en vindplaats. (Nog zie ik in gedachten mijn vader na het ontdekken van deze collectie, uiterst voorzichtig – volkomen onnodig! – met m’n kostbaar bezit de trap afdalen. Waarheen heb ik nooit mogen vernemen). Uit de grote kardoezen die je vond bij zware granaten, haalden we hele bergen staafvormig trotyl.
Op de Bilderberg troffen Corde en ik een grote Duitse kist aan met tientallen zakjes kruit. Kennelijk ook bedoeld om de vuurkracht van grotere kanonnen te regelen. We konden maar een deel meesjouwen en hebben de rest met kist en al begraven. Wie weet ligt het er nog, want ik kon jaren later de plek met geen mogelijkheid meer terugvinden.
Op een dag, ik denk dat het begin augustus was, kwamen twee overbuurvrouwen, te weten de dames Rie en Mien Mulder, op bezoek. Ze waren net weer terug van hun evacuatie-adres in de buurt van Barneveld, en hadden veel te vertellen en uit te wisselen. Het waren bepaald geen aanstellerige types, integendeel. Gedurende de oorlog hadden ze ‘t nodige illegale werk gedaan. Toch renden ze na een korte bezoektijd volledig over hun toeren de straat op, luid gillend: ‘help, ze schieten met scherp!’ en dat soort kreten.. En Moeder rende er achteraan, roepend: ’er is niks aan de hand, het zijn maar losse flodders’, etc..
Vanwaar al die commotie? Wel, toen dan die dames met Moeder in de voorkamer stonden te praten, kwam Corde binnen. En, zoals jongens dan graag een beetje stoer willen doen, pakte hij de naast de divan staande stengun en begon daarmee een beetje demonstratief te spelen.
Nu was dat helemaal niet zijn eigen wapen, maar het mijne. Dat was in de haast eventjes aan de aandacht ontsnapt. Enfin, toen ie dan eens de trekker overhaalde, vloog een serie kogels met enig geraas tussen de benen van Moeder en beide dames Mulder door, keurig in de vloer. Daarbij de nodige schade aan het tapijt veroorzakende, dat wel. Het wapen stond dus geladen en wel, niet vergrendeld en op de stand ‘automatisch’, op een echte vijand te wachten.
Oké, dat was niet best wat ik daar allemaal nagelaten had, maar naar mijn mening ging Corde ook niet geheel vrijuit.
Hoe dan ook, het bezoek sprong in paniek over de vuurlinie en rende de straat in, gillend en schreeu-wend. De enige die het hoofd koel hield, was Moeder, die er dus achteraan ging om de beide dames te kalmeren en ervan te overtuigen dat het incident eigenlijk niks om het lijf had.
Wie daarna de politie gewaarschuwd heeft, weet ik niet, maar al snel kregen we de tip dat een huiszoe-king gedaan zou worden. Dat bericht kwam van de familie Gademan, alwaar de ijverige dienaren der wet vaak eventjes kwamen uitrusten en bijpraten tijdens hun zwaar en verantwoordelijk werk. Een gewaarschuwd mens telt voor twee, dus werden die avond snel alle niet legale artikelen weggebracht. Het beste adres hiervoor was natuurlijk weer de familie Gademan. Daar zou men zeker niet zoeken. En zo geschiedde het dat de beide agenten zowel voor als na hun succesloze huiszoeking een kopje thee of mogelijk iets anders dronken, gezeten op de bank waaronder het gezochte was verborgen.
Wat de heren wel meenamen, was een verroest en volkomen onbruikbaar geweer, dat op het balkon achter ons huis stond en dat we aan Ruud hadden gegeven. Zeer onverstandig wees ik de huisbezoekers er nog op dat met dit wapen niet geschoten kon zijn, maar ze namen het toch maar mee. Zo had Ruud opnieuw een reden om z’n broers te verwensen!
Overigens hebben die agenten ons toch één keer te pakken gehad. Daar herinnerde Gerard Gademan me nog aan toen ik onlangs met hem over die tijd praatte. Dat zat zó: het plantsoen tegenover Hartenstein, waar nu het Airbornemonument staat, was in de septemberdagen van 1944 verzamelpunt geweest voor munitie. Dus lag er nog van alles, groot en klein, gevaarlijk spul en onschuldige trommels met mitrailleurpatronen. Waarom dat toen niet direct in veiligheid werd gebracht, heb ik niet begrepen; er zullen wellicht met voldoende deskundigen geweest zijn. Maar ook lijkt het me niet onmogelijk dat men eerst moest uitzoeken wie ervoor verantwoordelijk was en wie er wel de eigenaar van was. Ik herinner me hoe een aantal dagen achtereen een tweetal kerels met een grote personenauto voorzien van een Brabants kenteken (N) aan de Oranjeweg kisten handgranaten en kleine munitie kwam ophalen. Maar dit terzijde!
Wij waren daar natuurlijk ook regelmatig aan het sor-teren’ en vonden zo een aantal van de ons al bekende fraaie, platte, ronde blikken, een soort grote schoen- smeerdozen, waarmee je een rookgordijn kon leggen. Nog wel in diverse kleuren. Je moest daarvoor met een houtje dat op het blik bevestigd was, over een strijkvlak in het midden wrijven. En dan had je wer-kelijk een pracht van een gekleurd rookgordijn. Enfin, we deden dat toen dus terwijl juist een stelletje van die agenten in de buurt was. Het was niet moeilijk voor hen om de daders te traceren, vooral omdat deze, gehinderd door de rook, rechtstreeks in de ‘sterke arm’ liepen!
We moesten met de handen in de nek naar het politiebureau, alwaar een echt proces-verbaal opgemaakt werd en de respectieve ouders hun kroost na enkele uren mochten ophalen.
Zo tegen eind augustus hadden we een mooi voor-raadje hoogst ontplofbaar spul bij elkaar verzameld. Een groot deel hiervan, ik schat al gauw een kilo of tien, stopte Corde in een koffer, waarmee hij al liftend naar Boskoop vertrok. Waarom? Wel, hij had begrepen van onze familie aldaar, bij wie onze grootouders inmiddels ingekwartierd waren, dat de Boskoopse bevolking het eerste na-oorlogse koninginnefeest, op 31 augustus, zou vieren met een gondelvaart-bij- nacht, feeëriek verlicht. Dat kon nu weer!
Corde ‘versierde’ een vlotje, legde hierop zijn meege-nomen oorlogsbuit aan vuurwerk, en bond het achter een bootje. Met behulp van een lont werd op het juiste moment hel geheel tot ontbranding gebracht. De vuurspuwende berg die toen met metershoge vlammen alle andere feestverlichting kortstondig overtrof, bracht ook dat bevolkingsdeel even in de beoogde stemming.
Duidelijk zal zijn dat die eerste maanden ‘terug in huis’ redelijk wild waren. Lang niet alles is ook met het voorgaande verteld. Maar toen Vader eenmaal weer in Wolfheze (het psychiatrische ziekenhuis) aan de slag kon, en dus niet meer slechts korte weekeinden thuiskwam – gefietst vanaf Ermelo, waarheen de Stichting Wolfheze geëvacueerd was – ja, toen ook in september het schoolleven weer wat op gang kwam, och, toen werden de wapenhandelaars geleidelijk aan ook weer wat bezadigder.
En armer, want de geldsanering had het beetje geld dat er nog was, allang waardeloos gemaakt.
Tenslotte; waar al die trofeeën gebleven zijn?
Ik heb er nog steeds geen idee van. Toen ik in 1954 uit militaire dienst kwam, was alles weg. Nee, niemand van de familie wist wat ermee gebeurd kon zijn of wie er mee aan de haal was gegaan.
Waarschijnlijk kaboutertjes.

Download ministory

MINISTORY 56
RESPECT EN NAZORG VOOR HEN DIE VIELEN
door J.A. Hey

 

‘Les morts ne sont pas morts, tont que les vivants pensent a eux.
Er is geen dood. Mensen sterven alleen als ze zijn vergeten.’

Ieder jaar in september is de dienst op het Airborne Kerkhof in Oosterbeek het hoogtepunt van de herdenkingen van de Slag om Arnhem. Honderden mensen verzamelen zich daar dan in een prachtig decor om uiting te geven aan hun verdriet en medeleven over zovele verloren gegane levens, aan dankbaarheid voor onzelfzuchtige strijd en lijden van meest jonge krijgers van buiten onze landsgrenzen, en aan blijdschap om herwonnen vrijheid. Het leggen van kransen bij het Cross of Sacrifice en bloemen bij elke grafsteen symboliseert ons gevoel van verbondenheid met hen die vielen, maar ook met hen die de oorlog overleefden, al dan niet gekerfd door de Slag.
De Commonwealth War Graves Commission (de Britse Oorlogsgravenstichting, hierna te noemen de Commission) heeft van de begraafplaats een waardige Britse tuin gemaakt, daarbij gevoed door ervaringen die na de ‘Great War’ van 1914-1918 werden opgedaan. Van die periode zijn in Nederland slechts weinig sporen te vinden: grafstenen op kerkhoven in Enschede, ‘s Gravenzande en Noordwijk vertellen ons dat deze Britse militairen en zeelieden hier door ziekten omkwamen nadat zij in november 1918 vanuit Duitse gevangenkampen op weg naar huis waren, ofwel nog tijdens de Eerste Wereldoorlog op onze kusten aanspoelden.
Wie ooit in het zuiden van België of het noorden van Frankrijk de voormalige slagvelden van die oorlog bezocht heeft, zal des te meer bewondering gekregen hebben voor de manier waarop de Commission erin geslaagd is om die vele honderden Commonwealth begraafplaatsen zo bijzonder waardig in te richten en minutieus te onderhouden, vaak op moeilijk bereikbare plekken.
Zo trof ik ten zuiden van leper eens een ommuurd grafveld voor ca. 60 militairen aan dat midden in een korenveld lag. De toegang vanaf een zandpad bestond uit een grastapijt van een meter breed dat bijna 200 meter tussen de wuivende halmen liep. Bij Warneten, ook in België, waarschuwde een ver-keersbord achter de Prowse Point Military Cemetery dat je de auto beter kon laten staan als je bij Mud Corner en Rifle House Cemetery wilde komen. Dat bleek een verstandige tip want deze plaatsen liggen in een bos, diep tussen de heuvels. Ondanks dat het al geruime tijd niet had geregend, had ik toch beter laarzen aan kunnen trekken.
Maar wat lagen deze dodenakkers er gemanicuurd bij…
Die honderdduizenden grafstenen tonen afgezien van de aantallen nog een ander afschuwelijk gezicht van de oorlog die ‘aan alle oorlogen een eind zou maken’. In Poelkapelle zijn van de 7500 graven er ruim 6200 van soldaten ‘Known unto God’; in Passendaele staat op meer dan 1600 van de 2000 zerken geen naam. Het is dus geen wonder dat de Commission op de monumenten in leper en omgeving ruimte tekort kwam om de plaquettes met de namen van vermisten aan te brengen.
Onwillekeurig moest ik aan de bovengenoemde ‘battlefield tours’ terugdenken toen ik in 1978 het Arnhem (Oosterbeek) War Cemetery en daarna het Memorial op de Canadian War Cemetery in Groesbeek bezocht, en die vele naamloze grafstenen zag.
Eerst stelde ik de ‘Rolls of Honour’ samen voor de Britse en Canadese divisies die vanaf D-Day (6 juni 1944) op het vasteland van Noordwest-Europa vochten. Als laatste kwam die voor de Isl British Airborne Division en de Ist Polish Independent Parachute Brigade Group gereed omdat deze in vergelijking met de andere veel gedetailleerder was uitgewerkt. De eerste gedrukte versie daarvan, uitgegeven door onze vereniging, verscheen in 1986, en thans is al weer de vierde, gewijzigde druk in de maak.
Tijdens mijn onderzoek werd het duidelijk dat het Oosterbeekse ereveld relatief gezien de meeste graven van onbekende soldaten telde, en zelfs wat dat betreft de kerkhoven in Normandië verre overtrof. In dit opzicht is een compacte statistiek verhelderend. Op het Memorial in Bayeux (Normandië) staan de namen van geallieerde vermisten in de periode van 6 juni tot ca. 30 augustus 1944; het Groesbeekse monument vermeldt militairen die vanaf ca. 30 augustus 1944 tot aan het einde van de oorlog om het leven kwamen, en wier lichamen nooit werden gevonden of geïdentificeerd. Het betreft hier uitsluitend mannen die bij de landmacht en het Army Air Corps dienden. De vermisten van de marine en de luchtmacht worden op andere plaatsen in Groot-Brittannië herdacht.
Bayeux Groesbeek
Verenigd Koninkrijk 1566 993
Canada 270 108
Zuid-Afrika 1 2
Totaal 1837 1103
Vereniging Vrienden van het Airborne Museum

Deze cijfers zijn ontleend aan de registers van de Commission, uitgegeven in 1979. Ze tonen aan dat de bijna 400 Britse soldaten van de Airborne Divisie die sinds september 1944 ‘Missing in Action’ zijn, ca. 40 % van alle vermisten in acht maanden strijd vertegenwoordigen. Dat is een schokkend beeld voor negen dagen oorlog in de omgeving van Arnhem en Oosterbeek..

Wie helpt ?
Inlichtingen gevraagd, over de gesneuvelde Air home – Sergeant Conwav Dennis Richardson, lo Glider Pilot Regt, 2045308
Richardson vocht op de 9e dag na de landing in een huis in de nabijheid van de kerk in het Benedendorp en is on 26 September 1944 het laatst gezien, zwemmende in de Rijn.
Hij werd begraven in Renkum. Zijn signalement is : lang en donker, tatouage m rood en blauw op de linker-onderarm, vermeldende CLDJR., omlijst door een krans van bladeren, steunende op twee sabels. Lidteken op het rechter-gedeelte van de rug van 30 cm. lengte. Gouden plaatje achter boventand. Droeg aan iedere hand een ring, waarvan één ring met inscriptie : C. 1
Allen, die nadere inlichtingen kunnen geven omtrent de laatste levensdagen en de omstandigheden daarna van genoemde Richardson worden dringend verzocht, daarvan mededeling te doen aan de Burgemeester van Renkum.

In de Hoog en Laag van 23 juli 1948 werd een oproep geplaatst waarin nadere inlichtingen werden gevraagd over de laatste levensdagen van Slaff Sergeant Conway D. Richardson, The Glider Pilot Regiment. Uit het archief van de gemeente Renkum blijkt niet dat ooit een inhoudelijke reactie werd ontvangen.
(collectie Gemeentearchief Renkum)

Bij het samenstellen van de Roll of Honour heb ik ervoor gekozen om steeds voor elk divisie- en korpsonderdeel de namen van gesneuvelden en vermisten in tijdsvolgorde vast te leggen, alsmede om de huidige en (voor zover te achterhalen) de eerste graflocatie daarachter te plaatsen. Deze werkwijze leverde onbedoeld een element op dat mij in staat stelde om verder onderzoek te verrichten naar de identiteit van als onbekenden begraven militairen. Daarvoor was het echter wel nodig om twee zaken grondig te inventariseren.
Allereerst moest als het ware een plattegrond van alle officiële Britse en Canadese erevelden in Nederland worden gemaakt, waarop de huidige ligging van de gesneuvelden te zien is. Bij elk graf werd aangetekend uit welke gemeente de stoffelijke resten afkomstig waren, en vanaf welke plek (een kerkhof of een veld- graf).
Voorts moest precies worden vastgelegd waar (vak- rij-nummer) de onbekenden lagen, alsmede welke gegevens in de grafsteen waren gebeiteld en in (gemeentelijke of andere) archieven waren te vinden.
Gewapend met deze overzichten ging ik aan de slag. Dit voorbereidende werk van vele maanden zou zich lonen.
Als eerste ‘test-case’ bood zich het RK-kerkhof in Goirle aan. Ik vond daar onder andere het graf van Lance Corporal Peter Baker van het 4th Battalion The Lincolnshire Regiment, met daarnaast een grafsteen voor een onbekende soldaat. Beiden waren gesneuveld op 5 oktober 1944.
Navraag bij lokale oud-verzetsmensen leerde mij dat de twee militairen om het leven waren gekomen net aan de noordzijde van de brug over het riviertje de Leie. Ze waren daar ook tijdelijk begraven, maar werden in januari 1945 naar de eerder genoemde begraafplaats overgebracht.
Uit de al afgeronde Roll of Honour van de 49th British Infantry Division bleek mij dat op 5 oktober 1944 van het genoemde bataljon slechts één man vermist werd: Private George H. Hancock, die op de bewuste dag van de meest vooruitgeschoven sectie niet terugkeerde. Met grote waarschijnlijkheid kon dus worden aangenomen dat de onbekende Hancock was.
Mijn bevindingen gaf ik door aan de Commission, met het verzoek om het begraafrapport van de onbe-kende te vergelijken met de medische gegevens en de tandarlskaart van Hancock. AI na een maand kwam het goede nieuws: de vergelijking had geheel positief uitgepakt. Er zou een nieuwe steen worden geplaatst, en de familie was al op de hoogte gesteld.
Het bewijs was geleverd dat de methodiek werkte, wat een aanmoediging betekende om hiermee door te gaan.
Brian Hancock, een broer van George, vroeg mijn adres bij de Commission op, en hij schreef mij: ’You will appreciate that after 37 years with no known gra- ve this Information came as something of a shock … Both my parents suffered greatly over the fact that there was no known grave for their son and made strenuous efforts to attempt location but sadly without success … My mother, now aged 80, is extremely greatful for your research work. The knowledge that the grave of her eldest son has at long been identified and that his resting place is to be properly marked has brought great comfort and peace of mind’.
( U kunt zich voorstellen dat na 37 jaar zonder een bekend graf deze informatie toch wel schokkend was. Mijn beide ouders hebben erg geleden onder het feit dat hun zoon vermist werd, en zij hebben zware inspanningen gedaan om de locatie van zijn graf te achterhalen; helaas zonder succes. Mijn moeder, nu 80 jaar oud, is uitermate dankbaar voor het onderzoekswerk dat u heeft gedaan. De wetenschap dat het graf van haar oudste zoon eindelijk is gevonden, en dat zijn rustplaats van een passende markering wordt voorzien, is een grote troost voor haar en geeft haar gemoedsrust’).
Een geval met een totaal andere achtergrond kwam aan de orde in Zeeland. Na de geallieerde aanval op het eiland Walcheren, die op 1 november 1944 begon, werden veel gesneuvelden tijdelijk begraven in -.outelande. Na de oorlog werden ze bijgezet op de British War Cemetery in Bergen op Zoom” onder hen waren enkele onbekenden. De gemeente Zoutelande
had een lijst met gegevens gemaakt, vermoedelijk aan de hand van de tekst op de kruisen, die ik aantrof in het archief van het Informatiebureau van het Rode Kruis in Den Haag.
In rij A graf 20 lag een onbekende waarover was vastgelegd: ‘Remains of Man from 79 th Armored Division, blown up in Lut ‘Southampton’, British’. Na veel gepuzzel bleek mij dat ‘Lut’ een verschrijving was van de afkorting LVT (Landing Vehicle Tracked), beter bekend als de amfibische Buffalo tank. Een aantal van deze rupsvoertuigen droeg namen van Britse steden die beginnen met de letter S, terwijl op andere dierennamen waren geschilderd.
De tank ‘Southampton’ was van het 11 th Royal Tank Regiment. De enige soldaat van dit onderdeel die na de operaties op Walcheren werd vermist, was Lance Corporal C.B. Hastie (sinds 1 november 1944).
De eerder genoemde procedure werd gevolgd, en na enige tijd meldde de Commission dat mijn conclusies ten volle werden onderschreven. Vervolgens werd in Bergen op Zoom op graf 5. B. 9. een nieuwe grafsteen geplaatst met de naam Hastie (enzovoorts).
In dit bestek is het onmogelijk om alle tot een goed einde gebrachte gevallen te beschrijven. Tot en met 1993 was dit aantal opgelopen tot 35, waarvan er 17 betrekking hebben op geallieerde militairen die een aandeel hadden in de Slag om Arnhem. Hierbij moet worden aangetekend dat zij niet allen op het Airborne Kerkhof rusten.
Enkele recent opgeloste mysteries wil ik de lezer niet onthouden.
Vier jaar geleden kon Lieutenant Stanley E. Watling van het 156th Parachute Battalion worden geïdentifi-ceerd. Een uitgebreid bericht hierover stond in Nieuwsbrief No. 54 van mei 1994.
Eveneens in 1993 werden tijdens een zoekactie in een tuin langs de Van Lennepweg in Oosterbeek de Privates Ernest E. Ager en Douglas D. Lowery van The Border Regiment gevonden. Hun stoffelijke res-ten werden uiteindelijk door de Koninklijke Landmacht geïdentificeerd, en later op het militaire kerkhof in Oosterbeek begraven (Nieuwsbrief No. 52, November 1993).
In 1994 werd eindelijk het raadsel opgelost dat op het kerkhof in St. Michielsgestel zichtbaar was. Hier bevond zich een collectief graf voor vier militairen, n.1. de zweefvliegtuigpiloot Sta ff Sergeant R.E. Osborn, twee onbekende Poolse Airbornes, en Private P.J. Gaberel (‘1335 Polish Army Airborne’). Zij allen sneuvelden op 19 september 1944. Onderzoek had al eerder uitgewezen dat bij de desbetreffende glider- crash vier geallieerde soldaten om het leven waren gekomen: S/Sgt. Osborn en zijn co-piloot Seigeant Norman K. Whitehouse, en de Polen Sergeant Piotr P. Maslorz en Gunner Kazimierz Nowak, beiden van de anlï-tankafdeling van de Poolse Parachutistenbrigade. De laatsten werden echter al kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog in Oosterbeek herbegraven (33. A. 8. en 33. A. 9.). De naam Gaberel kwam nergens voor in de Poolse militaire archieven, terwijl Whitehouse als vermist gold.
Op een met recht goede dag kwam een briefje van de burgemeester van St. Michielsgestel op tafel, geschreven op 15 februari 1945 en gericht aan ‘Canadian Army Overseas’. Hierin werd bevestigd dat zes weken na de crash in de buurt van het wrak van het zweefvliegtuig een ‘dog tag’ (identiteitsplaatje) was gevonden van Gaberel (legernummer M/1335), en dat vermoed werd dat hij het vierde slachtoffer was. Het nummer is typisch Canadees, en het plaatste de aanwezige grafsteen in een geheel ander daglicht. Het Department of Veterans Affairs in Canada berichtte mij kort daarop dat Gaberel inderdaad in het Canadese leger had gediend, en dat hij op 7 juli 1945 werd gedemobiliseerd. Hij kwam om het leven ‘in a construction accident’ in Fort McMurray, Alberta, op 1 november 1970.
Hij moet dus medio november 1944 bij de neergestorte glider zijn geweest, en daar zijn identificatieplaatje hebben verloren. Men kan slechts concluderen dat zowel de Britse als de Canadese legerautoriteiten uitermate kritiekloos hebben aangenomen dat het plaatje toebehoorde aan een inzittende van de glider. Daar de piloten de Britse nationaliteit hadden, en Maslorz en Nowak de Poolse, heeft men Gaberel ook maar als Pool bestempeld zonder daarover de Poolse Parachutisten Brigade te consulteren.
De in het graf van Gaberel liggende militair kon dus niemand anders zijn dan Sgt. Whitehouse, hetgeen na verificatie in Engeland werd bevestigd. Inmiddels is een nieuwe steen geplaatst.
Door een dubbeltelling in documenten van de gemeente zijn vier in plaats van twee Poolse slacht-offers geregistreerd. De Commission besloot om de zerken voor de twee onbekende Poolse Airbornes te laten staan, maar het is zonder meer duidelijk dat deze graven leeg zijn. Immers, in die omgeving zijn verder geen (zweefvliegtuigen met Poolse soldaten verloren gegaan.
Vooral dankzij een enorme hoeveelheid ‘veldwerk’ door Jhr. H.A. Roëll uit Waalre, die tientallen getuigen opspoorde en overlevenden van bemanningen in het buitenland bezocht, kon overtuigend bewijsmateriaal worden verzameld over de huidige graflocaties van piloot Flying Officer Charles H. Cressman (DakotaKG 489),

Inlichtingen gevraagd!
Men verzocht ons namens de ouders van Pte Bernhard Hopwood, ;14574388 C..Coy 2nd.Battalion South Staffordshire 1st Airborne Division,wiens foto U hierbij ziet afgedrukt, om inlichtingen,
die zijn vader en moeder zekerheid omtrent zijn lot kunnen geven. Vermoedolijk sneuvelde deze Airborne Vrijdag 22 September I944 bij Wolfheze of omgeving Koude Herberg. Zij die hierover iets naders kunnen vertellen gelieven zich te wenden tot het bur. V. ons blad.

Uit de Hoog en Lang van 3’1 oktober 1947: Nadere informatie werd gevraagd over het lol van Private Bernard Hopwood, The South Staffordshire Regiment. Tot op de dag van vandaag is hij vermist.
(collectie Gemeentearchief Renkum)

en de beide vliegeniers van Dakota KG 387, Squadron Leader Robert W. Alexander en Flying Officer William S. McLintock. De drie mannen waren van het Canadese 437e Squadron, dat op 21 september 1944 vijf toestellen verloor. Zij stonden als vermist vermeld op het Runnymede Memorial in Londen.
Op 5 mei 1997 stond een ruim 20 man tellende delegatie van het Nederlandse Korps Commandotroepen, de meesten van hen waren veteranen, aangetreden op het Airborne Kerkhof bij graf 6 in rij A van vak 1; direct links van de ingang. Kort daarvoor was daar een nieuwe zerk geplaatst voor soldaat August Bakhuis Roozeboom, een Nederlandse commando die tijdens de Slag om Arnhem werd vermist. Diverse Vrienden en medewerkers van het Airborne Museum, alsmede twee familieleden van de gesneuvelde, waren aanwezig om hem te gedenken.
Sinds 1945 was dit graf met een wit kruis en later met een steen gemarkeerd waarop stond: A soldier of a Canadian Regiment – Known unto God.
Op een lijst met grafnummers van onbekende solda-ten stond bij 1. A. 6. de aantekening ‘ERLIN 10 CDC (CDN)’. Waarschijnlijk was dit het enige wat leesbaar was in persoonlijke eigendommen die na de oorlog op het lichaam werden aangetroffen. Ik kon er geen verklaring voor vinden. Weliswaar sneuvelden enkele Canadese officieren die aan de Ist British Airborne Division waren toegevoegd in het kader van de ‘Canloan Act’. Maar daarvan was niemand vermist. Bij de bevrijding van Arnhem en een deel van de Veluwe in april 1945 vielen ook doden onder de Canadese troepen, maar geen van hen was ‘Missing in Action’.
En toch zegt het opgravingsrapport dat deze ‘Canadese’ soldaat na de oorlog werd gevonden ‘in a field West of Hotel Hartenstein’.
Wijsheid komt soms met de jaren. Na de eerste druk van de Roll of Honour werd mij bekend dat Bakhuis Roozeboom door Duits geweervuur werd gedood bij het spoorwegviaduct over de Benedendorpsweg toen de jeep waarin hij zat, terugkeerde naar Oosterbeek van een rit naar Arnhem. Zijn kameraden wikkelden hem in een deken, en legden hem neer achter Hartenstein.
Weer later vernam ik dat zijn ouders met de kinderen in 1925 naar Canada emigreerden. August meldde zich daar voor de militaire dienst, maar vertrok al in september 1942 naar Engeland waar hij terechtkwam bij de Prinses Irene Brigade. Hij verkoos echter een opleiding bij de Commando’s.
De heer Jan Lorys, voorheen Captain in de Poolse Parachutistenbrigade, stuurde mij vervolgens een fotokopie van een door Reverend A.W. Harlow in
1945 (na de bevrijding) samengestelde lijst met namen. Het betrof gesneuvelden die mede door de geestelijke tijdens de slag in de buurt van het eerder genoemde hotel waren begraven; en onder hen bevond zich ‘Bakhuis R.A.’.
Daarna vielen de laatste stukjes van de puzzel op de goede plaatsen. ERLIN moet het laatste gedeelte van Augusts geboorteplaats Heerlen zijn. De lettercombinatie CDC kan niet anders dan op 10 CDO duiden; hij behoorde immers bij No. 2 Dutch Troop, No. 10 (Inter Allied) Commando. Voor de goede orde: 10
Commando wordt afgekort 10 CDO.
Het door mij uitgebrachte rapport werd na controle door de Commission goedgekeurd, en zo stonden wij dus na bijna 53 jaren bij Bakhuis Roozebooms laatste rustplaats.

De zerk op het graf van August Bakhuis Roozeboom op de Airborne Begraafplaats in Oosterbeek.
(foto: Geert Maassen, 1 mei 1997)

Het verzamelen van feitenmateriaal op dit gebied is slechts mogelijk door de steun van velen in binnen- en buitenland. Erg veel lastige vragen moeten worden gesteld om met deze nazorg telkens weer een stapje vooruit te kunnen komen. Voor al die hulp ben ik zeer erkentelijk.
Er is veel waarheid in het gezegde dat de tijd alle wonden heelt. Het verlies van dierbaren, al zo lang geleden, is algemeen genomen verwerkt en geaccep-teerd. Hoewel …? Onder de honderden brieven die sinds de eerste editie van de Roll of Honour werden ontvangen, zijn er waaruit blijkt dat die wonden toch nog schrijnen. Zoals de weduwe van een vermiste parachutist dit verwoordt: ’There are really no words to express what it would mean to me to really know what became of someone who took a part of my heart with him’.
(‘Er zijn waarlijk geen woorden te vinden om te beschrijven wat het voor mij zou betekenen om echt te weten wat geworden is van iemand die een deel van mijn hart met zich nam waarheen hij ging’).
Onze nazorg geldt met name deze medemensen, waarbij men zich tegelijk ietwat beschaamd realiseert op welk een bescheiden schaal dit bij gebrek aan feitenmateriaal mogelijk is.

Download ministory

MINISTORY 58
HERINNERINGEN AAN GENERAAL SIR JOHN WINTHROP HACKETT
door C. van Roekel

 

Op dinsdag 9 september 1997 overleed omstreeks vijf uur in de morgen in zijn woning bij Cheltenham generaal Sir John Winthrop Hackett, geboren op 5 november 1910 te Geelong in West-Australië. Met hem verliezen wij, behalve een fijne en geïnteresseerde vriend, waarschijnlijk wel de meest briljante militaire strateeg van zijn generatie.
‘Shan’ Hackett was, behalve een zeer intelligente militair, een groot leider en bovenal een zeer dapper man met een staat van dienst die teruggaat tot vóór de 2e Wereldoorlog. Hij vocht in Palestina, Syrië, in de westelijke Afrikaanse woestijn, in Italië en bij Arnhem. In 1936 werd hij ‘Mentioned in Despatches’ voor zijn aandeel in de bestrijding van het terrorisme in Palestina. Het volgende jaar maakte hij deel uil van het Jordaanse Legioen, de enige door Britse officieren begeleide, goed georganiseerde, geregelde strijdmacht in het Midden-Ooslen. Hij werd hier tweemaal ‘Mentioned in Despatches’. Hij raakte gewond in 1940, tijdens de campagne tegen de met de Nazi’s samen-werkende Franse Vicliy-troepen in Syrië.
Tijdens zijn herstelperiode ontmoette hij een jaar later in Palestina Margaret Frena, een Oostenrijkse weduwe. Ofschoon zij vanwege haar vorige huwelijk als Duitse werd beschouwd, wist hij de toestemming voor een huwelijk bij de autoriteiten door te drijven, en dit werd in 1942 gesloten in de kathedraal van Sint George in Jeruzalem.
In dat jaar werd hij nogmaals gewond tijdens de gevechten in West-Afrika. Hier maakte hij deel uit van de staf van generaal Montgomery, en was hij belast met het toezicht op en de organisatie van de z.g. ‘Raiding Forces’. Deze bestonden uit zelfstandige, veelal achter de vijandelijke linies opererende groepen, zoals de Long Range Desert Group, de Special Air Service (S.A.S.) en Popsky’s Private Army.
In 1943 werd hij op 33-jarige leeftijd belast met het commando en de oprichting van de 4e Parachulistenbrigade, en hij was hiermee de jongste brigadier van het Britse leger. Vanwege zijn optreden in Italië werd hij voor de vierde maal ‘Mentioned in Despatches’.
Inmiddels was hij in het bezit van het Military Cross (1941) en de Distinguished Service Order (1942), en had hij tussen de bedrijven door kans gezien in 1937 te promoveren tot Doctor in de Letteren. Over zijn belevenissen na de slag om Arnhem wil ik kort zijn. Talloze publicaties, waaronder de meesterlijke beschrijving van zijn ervaringen in het boek ‘Ik ben een vreemdeling geweest’ (‘I was a Stranger’), geven daarover genoeg informatie. Daarentegen mag het opmerkelijk worden genoemd dat relatief weinig
gepubliceerd is over zijn ervaringen tijdens de gevechtshandelingen in september 1944, tot het tijdstip waarop hij gewond raakte.
Juist die belevenissen, die immers over het tragische verloop van de inzet van de 4e Parachutistenbrigade gingen, waren vaak onderwerp van de gesprekken tussen hem en mij. Steeds weer was er de verbijstering en zijn wrange beschrijving van de ondergang van zijn brigade. Het lijkt mij daarom zinvol hierbij uitvoeriger stil te staan, en u deelgenoot te maken van hetgeen mijn geheugen en zijn incomplete aantekeningen kunnen bieden.
Volgens het opera tieplan van Market Garden zou de brigade op maandag 18 september 1944 landen op de Ginkelse Heide bij Ede. Via de noordelijke route (Leopard), die begrensd werd door de spoorlijn Utrecht-Arnhem en de Amsterdamseweg, zouden de troepen vervolgens Arnhem binnendringen. De opmarsroute zou gaan door de bossen van het Ginkelse Zand en de Buunderkamp, over de lan- dingszone Reijerskamp, en daarna over Papendal/Johannahoeve in de richting van de Dreyenseweg, die de verbinding vormt tussen het dorp Oosterbeek en de Amsterdamseweg.
Van hier zou het primaire aanvalsdoel binnen bereik komen. Dit werd gedomineerd door en omschreven met de naam ‘Koepel’. Deze koepel bevond en bevindt zich ongeveer 1 km. oostelijk van de Dreyenseweg op het landgoed Boschveld aan de Schelmseweg, ten westen van hel landgoed ‘Mariëndaal’. Wie de hoogte van de Koepel beheerst, kijkt in de richting van de Arnhemse wijk ‘Heijenoord’, die op ongeveer 1 km. afstand ligt.
Eenmaal op Heijenoord zou het mogelijk zijn om oprukkend ten noorden van de spoorbaan, de linkerflank van de le Parachutistenbrigade af te schermen, en uiteindelijk de stad binnen te dringen en een ruimer cordon te leggen rondom de toegangswegen naar de Rijnbrug.
Op maandag 18 september landden omstreeks 15.00 uur de parachutisteneenheden van de 4e Brigade op de Ginkelse Heide. Hoofdzakelijk op het stuk ten zuiden van de Amsterdamseweg. De glidereenheden, die het zware materiaal aanvoerden, landden op zone X langs de Telefoonweg bij Renkum, waar de dag ervoor de parachutisten van de le Brigade neergekomen waren.
Hackett vertelde later vaak dat vanwege het feit dat de droppingszone onder vijandelijk vuur lag, het moeilijk was om de brigadestaf (HQ) snel compleet en operationeel te krijgen. Ongeveer ter hoogte van de nu nog aanwezige schaapskooi was het verzamelpunt (Rendez-vous: RV) van het HQ gepland. Het blauwe rooksignaal aldaar gaf de anderen de gelegenheid zich te oriënteren. Spoedig waren de kapiteins Temple, Booty en James, en luitenant-kolonel Heathcoat Amery (de toegevoegde verbindingsofficier van het Algemeen Hoofdkwartier) ter plaatse. Om 15.15 uur was er radiocontact met de drie parachutistenbataljons (het 10e, het 11e en het 156e Bn), die ondanks felle Duitse aanvallen kans zagen zich te verzamelen. Een kwartier later was de brigade een operationele eenheid waarin 75 tot 80 % van de bezetting aanwezig was en functioneerde.
Rond dat tijdstip arriveerde een jeep met luitenant- kolonel Mackenzie, de chef-staf van de divisie. Hij bracht het volgende verontrustende nieuws: de opmars van de le Parachutistenbrigade naar de Rijnbrug was tot staan gebracht; de commandant daarvan, brigadier Hicks, voerde -tijdelijk- het bevel over de divisie; en de 4e Brigade moes’, het He Bn, onder bevel van luitenant-kolonel Lca, afstaan ten behoeve van de le Brigade.
In één klap was Hacketts brigade van een derde van haar sterkte beroofd, en hij gaf de order dat het 1 le Bn vanaf haar RV (in de buurt van de tunnel onder de huidige A12) langs de spoorlijn via Wolfheze naar Oosterbeek zou gaan, en vandaar de Utrcchtseweg zou volgen richting Arnhem. Onderweg naar Wolfheze zou het bataljon haar vervoer en anli-tank- kanonnen treffen. Het volgende RV was hotel Hartenstein, om 18.15 uur.
Tevens werd de opdracht van het 156e Bn, onder commando van luitenant-kolonel Des Voeux, ingrijpend gewijzigd. In plaats van reservebataljon te zijn, kreeg zij de oorspronkelijke taak van het 11e Bn, en moest langs de noordzijde van de spoorlijn richting Wolfheze-Arnhem gaan. Het 10e Bn, onder leiding van luitenant-kolonel Smyth, kreeg tot opdracht het landingsterrein Ginkelse Heide tot de avond vast te houden, en als laatste, nadat de 133e Parachute Field Ambulance het gebied rondom de herberg Zuid- Ginkel had verlaten, de aftocht te dekken. Het HQ bevond zich op dat moment in de buurt van het bovengenoemde tunneltje, en werd bewaakt door het HQ Defence Platoon en het peloton van het Royal Army Service Corps.
Terwijl het 156e Bn oprukte naar het aangegeven punt, ten noorden van de dorpskom van Wolfheze, voegden de eenheden die met de zweefvliegtuigen gearriveerd waren, zich bij de brigade. Behalve over voldoende transportmiddelen beschikte men over de kanonnen van de 2nd Airlanding Anti-Tank Battery (Royal Artillery – RA) onder leiding van majoor I-Iavnes. Elf zesponders en drie zeventienponders waren operationeel.
Tegen 18.00 uur bereikte het 156e Bn haar bestem-ming, en had het 10e de droppingszone verlaten en stelling gekozen op de plaats waar oorspronkelijk het hoofdkwartier was, in de zuidoostetijke hoek van de heide. Het HQ was inmiddels opgeschoven naar het gebied bij Hotel de Buunderkamp, en bereikte omstreeks 19.00 uur Wolfheze, waar overnacht werd. Vier uur later arriveerde daar majoor Linton, de commandant van de 2nd Airlanding Light Battery (RA), met verdere instructies van het divisiehoofdkwartier. Die nacht ging Hackett naar Hartenstein om overleg te plegen over de acties van de volgende dag. Samen met brigadier Hicks. die dienstdoende divisiecommandant was omdat generaal-majoor Urquhart in Arnhem vermist werd, maakte hij het volgende plan

 

De (opmars)routes van de diverse onderdelen van de 4e Parachutistenbrigade in september 1944, aangegeven ov een recente topografische kaart. ó ° H
(productie: Chris van Roekel)

voor dinsdag de 19e: oprukken over de Johannahoeve en de Lichtenbeek met als doel de Koepel te bezetten; de zuidelijke kant van het opmarsterrein kwam voor rekening van het 156e Bn, de noordelijke route langs de Amsterdamseweg zou door het 10e Bn worden gevolgd, zodat infiltratie door de Duitsers vanuit het noorden onmogelijk werd gemaakt.
Vanaf 3.00 uur trok het 10e Bn langs de opmarsroute van de brigade op naar Wolfheze. Ongeveer zes uur later was het 156e Bn over de Johannahoeve opgerukt, en bevond het zich slechts enige honderden meters ten westen van de Dreyenseweg; het 10e Bn had zonder veel problemen de Johannahoeve doorkruist, maar ondervond hevige tegenstand ter hoogte van ’Schweizerhöhe’ aan de Amsterdamseweg. Tussen de beide bataljons bevonden zich eenheden van het 7e Bn van de King’s Own Scottish Borderers (KOSB), die tot taak hadden landingszone L, waar op die dag de zweefvliegtuigen met materiaal voor de Poolse Parachutistenbrigade zouden landen, te beschermen. Omstreeks 10.30 uur verscheen generaal Urquhart, die kans gezien had uit Arnhem te ontsnappen, op het HQ, samen met luitenant-kolonel Loder-Symonds, de artilleriecommandant van de divisie. Besloten werd dat de KOSB-eenheden in het Johannahoevegebied tijdelijk onder bevel van de 4e Brigade zouden komen, en dat zij, behalve één compagnie die de landing van de Poolse gliders zou beschermen, de consolidatie van het gebied Lichtenbeek zouden verzorgen als het 156e eenmaal de Dreyenseweg achter zich had gela-ten. Tevens zouden dan eenheden van de Ist Airlanding Brigade het viaduct bij hel station Oosterbeek Hoog vanuit het zuiden overschrijden, en steun geven op de rechterflank van de aanval.
Hacketts HQ verplaatste zich om 11.00 uur naar een puilt bij de spoorbaan ten zuiden van de boerderij ‘De Slenk’ (op het huidige terrein van het sportcentrum ‘Papendal’). In de loop van de morgen nam de tegenstand van de Duitsers toe, en namen zij het initiatief. Twee pogingen van de compagnieën van het 156e om de Dreyenseweg over te steken, mislukten. Slechts majoor Pott gelukte het met zijn A-Compagnie min of meer vaste voet te krijgen op de Lichtenbeek. Hulp bleef echter uit, en de vijand liep na enige tijd de eenheid onder de voet.
Om circa 14.20 uur bezocht generaal Urquhart weer het HQ van Hackett, en samen bespraken zij de steeds hopelozer wordende situatie van de beide bataljons, die onder hevig vuur waren gekomen van Duitse pantserwagens en half tracks met vierlinggeschut. Besloten werd de troepen terug te nemen. Omdat het spoorwegviaduct in Oosterbeek niet in Britse handen was, moest de terugtocht via de overweg te Wolfheze en een duiker onder de spoorlijn plaatsvinden.
In de loop van de middag werden de orders uitgege-ven. Het 10e Bn maakte zich nabij het pompstation ‘La Cabine’ aan de Amsterdamseweg los van de vijand, en ondernam tegen 16.00 uur de terugtocht. Die voerde hen juist tijdens het neerkomen van de Poolse gliders over en langs het landingsterrein. Dit resulteerde in verwarde vuurgevechten, waarbij de Polen zowel onder vijandelijk als eigen (Brits) vuur kwamen te liggen. Hackett wachtte met zijn HQ en het Defence

Tijdens hel verblijf in ‘The Hollow’ (een aantal inzinkingen in de bossen van de Bilderberg) zag kapitein Jasper Booty, de Slaff Captain, kans met zijn privé-camera een foto te maken van brigadier John Hackett (r) en kapitein B.A.B. Taylor, de Battery Captain van de 2nd Airlanding Light Battery, Royal Artillery.
(foto 20 september 1944)

Platoon totdat de restanten van het 156e zuidelijk van hen richting Wolfheze waren getrokken. Inmiddels hadden de manschappen van het 4th Parachute Squadron van de Royal Engineers kans gezien de duiker in de spoordijk voor voertuigen bruikbaar te maken, en was het de mannen van het 10e Bn gelukt de overga ng bij Wolfheze weer in handen te krijgen. Tegen het vallen van de avond hadden de overgebleven manschappen zich ten zuiden van de spoorlijn ingegraven. De brigadestaf en 270 militairen van het 156e in de Wolfhezer bossen, en de restanten van het 10e (250 man sterk) meer naar het westen. Hacketts doel was door deze bossen en die van de oostelijk daarvan gelegen Bilderberg de perimeter te bereiken, en zich aan te sluiten bij de daar aanwezige troepen.
Op woensdag 20 september om 6.15 uur werd de tocht ondernomen. De volgorde van de opmars was: voorop het 156e, dan de HQ eenheden, en daarna het 10e. Aanvankelijk ging het van een leien dakje, maar bij het volgen van de Bredelaan in zuidoostelijke richting stootte men om 7.15 uur op sterke vijandelijke eenheden ondersteund door tanks. Het 10e Bn trachtte op de rechtervleugel een gesloten front te vormen, en eventueel omtrekkende bewegingen te maken, maar de Duitse linies waren hiervoor te solide. Overste Smyth werd gewond tijdens de voortdurende mortierbeschietingen, en het bataljon raakte verwijderd van de rest. Juist ten noorden van Hotel de Bilderberg en de ‘Koude Herberg’ wist men door te breken, en op het landgoed de Sonnenberg de perimeter te bereiken. Het 156e deed hetzelfde via de bossen ten noorden van de Bredelaan en de Van Tienhovenlaan. Hierbij sneuvelde de commandant, overste Des Voeux.
Om 12.15 uur raakte hel HQ afgesneden van de rest van de brigade, en wist majoor Powell, ondanks dat het gebied krioelde van de Duitsers, een aantal inzinkingen in het terrein te bezetten. In deze ‘Hollow’ nabij de Valkenburglaan nestelde zich hetgeen van de brigade was overgebleven. Rondom werd men aangevallen door de vijand, die de beschikking had over twee a drie tanks die de linies naar believen doorbraken. Het Britse anti-tankgeschut was op de tocht achtergebleven, en slechts een Piat met één bom stond ter beschikking van de verdedigers. De sterkte van de groep bedroeg circa 30 man van het 156e, 12 van het 10e en ongeveer 12 van het HQ.
De vijand naderde de stelling tot op 25 meter. Onder leiding van Hackett, samen met de officieren Powell, Page, Booty en Barron, werden verbeten man-tegen- man gevechten gevoerd. Page werd hier gedood; Temple en Barron raakten gewond. Van de twee overgebleven jeeps (één met munitie, de ander met daarin de zwaargewonde Heathcote-Amory) werd de eerste getroffen en vloog in brand, en terwijl ieder op de explosie stond te wachten, bedacht Hackett zich geen moment en slaagde erin de jeep met de gewonde in veiligheid te brengen.
In de avond zag het kleine groepje kans in oostelijke richting uit te breken en het door de Borders bezette terrein op de Sonnenberg te bereiken.
Op Hartenstein kreeg Hackett vervolgens het com-mando over het oostelijke deel van de perimeter, en vestigde zijn HQ in de villa ‘Westerpark’, op de plaats waar nu de Goede Herderkerk staat. Van hieruit leidde hij bekwaam de verdediging in de zone die zich uitstrekte van de Stationsweg tot bij de Oude Kerk in het Benedendorp. Daar vormden de restanten van het le, het 3e, het 11e en het South Staffordshire-bataljon onder de naam ‘Lonsdale Force’ de verdediging. In de morgen van zondag de 24e werd Hackett ongeveer ter hoogte van het huidige monument langs de noordelijke oprijlaan van Hartenstein, getroffen door een scherf van een mortierbom. Nadat dokter Randall in de Regimental Aid Post van het hotel eerste hulp had verleend, werd de brigadier naar het St. Elisabeths Gasthuis in Arnhem gebracht. Daar voerde dokter Lipmann Kessel onder moeilijke omstandigheden en met bescheiden middelen een zeer zware buikoperatie uit. Tien dagen na de operatie zag het Verzet kans hem uit het ziekenhuis te ontvoeren, en volgde een liefdevolle verpleging door de familie De Nooy in Ede. Voorzien van een speldje voor slechthorenden, en onder de bekwame leiding van Johan Snoek, de zoon van een van de zusters De Nooy, slaagde hij erin na een avontuurlijke fietstocht door bezet Nederland de Biesbosch te bereiken. Op 6 februari 1945 werd tussen Sliedrecht en Lage Zwaluwe de overtocht naar het bevrijde zuiden gewaagd. Een dag later kwam
Hackett terug in Engeland, en ‘s avonds werd het codebericht ‘De gans is gevlogen’ tijdens de Nederlandse uitzending van de BBC uitgesproken. Vanwege zijn optreden tijdens de Slag om Arnhem werd hij op 24 mei 1945 onderscheiden met een tweede Distinguished Service Order, op 20 september van dat jaar gevolgd door een vijfde ‘Mentioned in Despa tches’.
Na de oorlog steeg de ster van brigadier Hackett tot grote hoogte, zowel op het militaire als het weten-schappelijke vlak.
Hij commandeerde in 1947 de Transjordaanse Frontier Force, de enige geduchte strijdmacht in het Midden-Oosten, en was betrokken bij de schermutselingen en vervolgens het ontbinden van dit leger in het zicht van het ontstaan van de staat Israël. Na in 1951 zijn studie aan het Imperial Defence College succesvol te hebben afgesloten, werd hij, na een periode waarin hij de 20e Britse Pantserbrigade in Duitsland met succes commandeerde, in 1956 bevorderd tot generaal-majoor, en benoemd tot commandant van de 7e Britse Pantserdivisie. Tot twee jaar daarna leidde hij op briljante wijze deze eenheid gedurende het tijdvak dal de koude oorlog op zijn dieptepunt was. Behalve acht andere talen, waaronder Arabisch, Italiaans en Grieks, sprak hij vloeiend Duits, en had bovendien en mede daardoor een zeer positieve invloed op de Brits-Duitse betrekkingen.
In 1958 werd hij benoemd tot directeur van het Royal Military College of Science in Shrivenham. Drie jaar later volgde zijn promotie tot luitenant-generaal, en werd hij General Officer – Commander in Chief van de Britse strijdkrachten in Noord-Ierland. Tijdens deze periode verraste hij de militaire wereld met een serie uitstekende colleges in Cambridge over strate- gisch-militaire onderwerpen.
In 1963 werd hij benoemd tot plaatsvervangend Chef van de Generale Staf bij het Ministerie van Defensie, en was hij verantwoordelijk voor de organisatie en de wapenontwikkeling van het gehele Britse leger. Zijn recht-door-zee-mentaliteit, gepaard gaande met een hoge intelligentie, bracht hem hier keer op keer in aanvaring met de politici, en toen hij in 1966 als ‘Full General’ Whitehall verliet, was hij bij het ministerie een gevreesde en controversiële persoon 1 ijkheid geworden.
In zijn volgende functie werd hij commandant van het Britse Rijnleger en tevens van de Noordelijke NAVO- legergroep. Zijn veeltaligheid, zijn wetenschappelijke benadering van de problemen, en bovenal zijn scherpe analytische vermogens stelden hem in staat dit verantwoordelijke werk op sublieme wijze uit te voeren. Een in de Times gepubliceerde kritische beschouwing over de, in zijn ogen, te flegmatieke Britse benadering van de belangrijkheid van de NAVO-strijdkrachten in Europa echode door tot in Whitehall.
Inmiddels was het duidelijk geworden dat de hoogste Britse militaire positie, die van Chef van de Defensiestaf, aan hem voorbij zou gaan. Hij was te intelligent voor de politici, en misschien ook wel voor het leger, maar hij bezat niet de diplomatieke gaven die nodig zijn om in deze politieke wereld te kunnen functioneren.
In 1968 verliet hij op 58-jarige leeftijd het leger, en wijdde zich aan wetenschappelijke studies. Hij werd benoemd tot rector van het King’s College in Londen. Hackett was zeer geliefd bij zijn studenten en het personeel, die in hem een begenadigd docent en een serieuze begeleider troffen. Hij was een meedogenloze superieur voor docenten die niet voldeden.
Tekenend voor hem is dat hij in 1973, compleet met bolhoed en paraplu, aan de studenten-protestmars dooi Londen deelnam toen hun rechten in het geding kwamen. Hackett stond altijd op de bres als het een goede en in zijn ogen rechtvaardige zaak betrof.
Na zijn pensionering van het King’s College hield hij veel lezingen, en begon hij te schrijven. Behalve door 1 was a stranger’ werd hij bekend door zijn briljante analyse van de Westers-Russische betrekkingen in zijn futuristische werken ‘The Third World War’ en The Third World War; the untold Story’, waarin hij toen al de desintegratie van de Sovjetunie beschreef, en de aandacht vestigde op de strategische belangrijkheid van het Midden-Oosten.
Vele eervolle benoemingen vielen hem ten deel, en tijdens spannende dagen werden zijn onbetwiste autoriteit en zijn scherp analiserende vermogen graag via radio of televisie of in de belangrijke kranten beluisterd en gelezen. Zowel tijdens de oorlog op de Falkland Eilanden als tijdens de Golfoorlog was hij een gewaardeerde commentator.
Vele keren was Hackett bij ons in Oosterbeek, Arnhem en Ede, en heb ik de gelegenheid mogen hebben hem te vergezellen bij de herdenkingen. Begeleid door zijn echtgenote en zijn oude strijdmakker majoor Boone was hij de onbetwiste leider van die plechtigheden. Tijdens de vele autoritjes heb ik genoten van zijn diepgaande filosofie over alles, maar over wat destijds bij Arnhem gebeurde in hel bijzonder. Geïnteresseerd in mijn gezondheid troostte hij me in een periode van medische problemen met de volgende woorden: ‘Christopher, het leven begint bij zeventig; je hebt dan je dagen gehad, en iedere dag daarna is een kostbaar geschenk dat je goed moet benutten en waarvan je moet genieten’. Of over ‘Arnhem’: ‘De plannenmakers hadden er een soort Airborne Picknick van gemaakt, waarbij zij de vijand als zout en peper beschouwden’.
Hoogtepunten waren er vele; verschil van mening ook wel eens.
De eerste botsing (figuurlijk weliswaar) herinner ik me als de dag van gisteren. Ik vergezelde hem en zijn vrouw Margaret voor het eerst (1986), en hij had de gewoonte mij als zijn militaire chauffeur te commanderen. Dat ging in de trant van: ‘Switch on’ en ‘Switch off’. Dit begon me behoorlijk te vervelen, ik stopte de auto, en tot grote hilariteit van hem zei ik in mijn beste Engels: ‘I do the driving Sir, and you are for the clever entertainment!’ Ik dacht dat ik het grondig had verpest. Maar integendeel, hij begon smakelijk te lachen, en ik zag in het spiegeltje dat zijn echtgenote stilletjes zat te genieten en me een goedkeurend knikje gaf. Vanaf dat ogenblik was het ijs tussen ons gebroken, en kon ‘Christopher’ geen kwaad meer doen. Hij waardeerde het als je je woordje deed, maar had een scherp gevoel voor kruiperige onechtheid. Veel autoriteiten werden door hem als door een chirurg geestelijk geanalyseerd.

September 1994. Samen met Johan Snoek (uiterst rechts) en mevrouw drs. Elsa Caspers staat generaal John Hackett voor het kcetshuis/garage van het Huis te Maarn. Uiterst Ihi’w mevrouw M. Hackett-Frena, en naast haar de heer Idenburg.
(foto: Chris van Roekel)

Een onbetwist hoogtepunt was de tocht die we aan de vooravond van de 50e herdenking van de Slag om Arnhem maakten langs de plaatsen die hij en Johan Snoek op gammele fietsen in de strenge winter van 1944-1945 gepasseerd waren. Met Johan en Marie Snoek werd ons door mevrouw Elsa Caspers en de familie Idenburg een warm welkom bereid bij de garage in Maarn waar zij destijds uitgeput arriveerden en verzorgd werden door deze mensen. En waar Hackett door de artsen Lipmann Kessel, Redman en Ridler voor de tweede keer geopereerd werd, met behulp van door het Verzet geleverde instrumenten. Samen gingen we na iedere herdenkingsdienst naar het graf van dokter Lipmann Kessel op de Oosterbeekse Algemene Begraafplaats.
Samen naar de raadsvergadering in Ede (hij had in eerste instantie geen zin, en moest op andere gedachten worden gebracht) waarin hij de erepenning van de gemeente in ontvangst mocht nemen. Achteraf vond hij dat het hoogtepunt van de herdenking, en in een briljante, geïmproviseerde speech bedankte hij voor de onderscheiding.
Samen met Prins Charles dronken we op de Ginkelse Heide wodka uit één glaasje! En samen knalden we, nota bene onder politie-escorte, met een vaartje van 90 km/u tegen een ons pad kruisende auto die niet op tijd door de politie werd tegengehouden. Daarna de flegmatieke Britse kalmte. Kolonel Waddy: ‘Dat is nu de tweede keer dat u problemen hebt op dit kruispunt, generaal’. (De plaats van het ongeval was namelijk op de kruising Amsterdamseweg/Dreyenseweg.

In 1944 werd hier hevig gevochten, en gelukte het het 10e Bn niet om het kruispunt in handen te krijgen). Vervolgens het onvermijdelijke flesje gin tegen de zenuwen. De zuster van de ambulance informeerde naar de aard van de drank, zei verder niets, stopte een verbandgaasje in het bekertje met kostbaar vocht, en bette hiermee het beschadigde oor van Hackett. Dit veroorzaakte de nodige hilariteit met betrekking tot de Hollandse geneeskunst!
Samen in het ziekenhuis; hij hechtingen in het oor, ik in de lip. Samen hebben we gelachen toen de zuster een telefoontje kreeg waarin aangekondigd werd dat Prins Charles enige woorden met de generaal wilde wisselen; gevat antwoordde zij dat zij de Koningin van Sheba was, omdat zij een collegiale grap vermoedde. Ik voelde me gewoon een gewaardeerde vriend, en heb nooit gedacht aan ‘sterren en balken’. Hij was een intelligente, sociaal bewogen man, pedant maar aardig. We zijn goede vrienden geworden, en ik voelde mij trots toen hij, met de nodige overdrijving, zei: ‘Christopher, je hebt mijn leven gered’. Dit was mij meer waard dan alle rompslomp rondom het ongeval.
In 1990 groeven we jonge beukjes uit ‘The Hollow met het doel ze op Coberley Mill (waar hij woonde) te planten- Ik heb spijt dat het hiermee gepaard gaande verhaal over wat daar plaatsvond in 1944 niet is opgenomen. De mimiek en de voordracht toen hij vertelde dat hij als brigadier, gewapend met een Duitse karabijn, samen met zijn overgebleven stafleden een Duitse mitrailleuropstelling bestormde, en de enige krijgsgevangene liet gaan omdat het in zijn ogen nog maar een kind was! En dan zijn verontwaardigde gezicht toen hij vertelde hoe ‘die snotaap’ het hun even later weer lastig maakte. Hoe ze daarna een vertwijfelde sprint naar de eigen linies op de ‘Sonnenberg’ maakten. Jammer, hiervan had een geluidsopname moeten worden gemaakt!
Generaal Hackett was ijdel, en ik herinner me dat ik voordat de officiële plechtigheden begonnen, werd verzocht zijn onderscheidingen op te spelden omdat ze recht moesten hangen en de grote speld precies in de gaatjes van het streepjespak moest worden gestoken. Dan dacht ik weleens: ‘Al dat gerinkel weerspiegelt een levensloop die richting heeft gegeven aan de geschiedenis van onze wereld en dus aan ons beslaan. Geen groter genoegen kon ik Lady Margaret doen dan door een geluidsbandje met Weense muziek af te spelen op onze langere ritten. Ik zag de waardering op haar gezicht voor het feit dat er ook aan haar werd gedacht. Ik bewonder haar mateloos voor het geduld en de tact waarmee zij ongemerkt richting gaf aan een groot deel van het handelen van haar man; ze was altijd aanwezig, maar op de achtergrond.
Ik herinner mij nog Hacketts ondiplomatieke opmerking over de lengte van de vele speeches van de autoriteiten, en de poging van haar om het af te zwakken. Shan, voor geen gat gevangen, riposteerde met de opmerking dat hij eigenlijk ook Nederlander was, en als Johan van Dalen (de naam op zijn valse persoonsbewijs) best gerechtigd was tot dergelijke kritiek.
In het najaar van 1995 was ik voor het laatst op Coberley Mill, samen met Robert Voskuil. De eige
naar leidde ons rond in de eeuwenoude watermolen alsof we belangrijke gasten waren. Feitelijk waren we nog méér, want stel je voor: een viersterren-generaal gaal met zijn gasten naar het toilet, doet de vloermat opzij, en opent een luik dat toegang geeft tot de kelder, waar de constructie van het reusachtige waterrad zichtbaar is.’ Als dat geen V.I.P.-behandeling is, wat dan wel?!
Het afscheid was aandoénlijk. Lady Margaret en ik voelden dat dit mijn laatste echte contact met hem zou zijn. Brieven en telefoontjes van majoor Boone hielden ons vervolgens op de hoogte.
Johan Snoek was de laatste Nederlandse bezoeker. De geest van de generaal dwaalde toen rond in zo’n gecompliceerd verleden dat het hem onmogelijk werd dit nog te omvatten. Alleen Ede en de periode in de rustgevende omgeving van de familie De Nooy hielden hem op het laatst bezig. Van Johan kreeg ik hierover verslag, en hij was gelukkig dat hij deze ervaringen met de oude man kon delen en begrijpen. Ik denk dat dit een gunstige invloed heeft gehad op de laatste periode dat John Hackett nog hier was.

Generaal Sir john Hackett in een karakteristieke houding op latere leeftijd.
(foto: coll. Chris van Roekel)

Hij was briljant, dapper, eigenzinnig, vriendelijk, gevoelig, ijdel en scherp van geest. En mocht dat zijn.
Shan Hackett, Grey Goose, Johan van Dalen, we zullen je missen.

Voor deze Ministory werd gebruik gemaakt van krantenartikelen uit The Evening Standard, The Guardian en The Times. Verder werd informatie benut uit ‘Who was Who, during the battle of Arnhem’ (2e druk), een uitgave van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek. Geput werd tevens uit feiten en gebeurtenissen die plaatsvonden tijdens mijn veelvuldige tochten met Sir John, en uit het verslag dat hij uit zijn geheugen samenstelde tijdens zijn verblijf in het St. Elisabeths Gasthuis en in Ede.

Download ministory

MINISTORY 60
THEY ALSO CALLED THEMSELVES ‘FREIKORPSKAMPFER’
by Peter Berends

 

Introduction
After landing near Arnhem on Sunday 17 September 1944, the Ist British Airborne Division clashed with, among others, the 2nd SS Panzer Corps commanded by General Wilhelm Bittrich. This corps consisted ot’ the 9th SS Panzer Division ‘Hohenstaufen’ and the lOth SS Panzer Division ‘Frundsberg’. These two units had suffered heavy losses since June ’44, both in the fighting in Normandy and thereafter during their withdrawal to the Netherlands, but in spite of that they still possessed sufficiënt armour to offer stern opposition to the allies.
Bittrich sent Lieutenant Colonel Walter Harzer’s Hohenstaufen Division to the battle area near Oosterbeek and Wolfheze with orders to prevent the British from capturing the Arnhem road bridge, and then to defeat them.
The Frundsberg Division under Major General Heinz
Harmel was given the Betuwe as its area of opera tions. lts task was to prevent Allied ground forces linking up with the airborne troops in the Gelderland Capital via the bridge over the Waal at Nijmegen. Part of the Frundsberg Division was also deployed in central Arnhem on that Sunday evening in order to recapture the northern approach to the Rhine bridge, which the British had managed to occupy. This involved the ‘Kampfgruppe Brinkmann’ and a few loose units from that division, to which Wilhelm Balbach also belonged.

Wilhelm Balbach
SS soldiers fleeing from France were still arriving in the Arnhem area up to a few days before the 17th of September. Among these was 19 year old Wilhelm

A German Schützenpanzerwagen (type Sd.Kfz. 250/1) from the SS-Pniizer-Aufklilrungsabteilung 10 (reconnnissnnce unit), 10 SS-Panzer-Division ‘Frundsberg’, on the approach to the Rhine bridge after its recapture on 21 September 1944. On the left is the destroyed bunker next to the bridge and in the background, Arnhem in the mist.
(Photo: Bundesarchiv, Koblenz)

Balbach, ‘Sturmmann’ (Private 1 st Class or Corporal) with 8 Company, 2 Battalion, 22 SS Panzer Regiment of the lOth SS Panzer Division ‘Frundsberg’.
Wounded in the upper arm by shrapnel during the fighting in Normandy, Balbach avoided the German catastrophe there, having been despatched to Germany in transport for the injured.
He reached Siegen in Western Germany by way of Paris and a detour via Darmstad! and Brussels. Although by mid-September 1944 his wounds were still nol entirely healed, the German higher-ups were of the opinion that he and other wounded servicemen in the group were fit enough to return to duty somewhere or other. And so it was that he and a few hundred others were sent to the Netherlands.

Arnhem
On Saturday 16 September the group drove through Arnhem. A peaceful city of 100,000 inhabitants, so says Balbach, situated far behind the front lino.
At that moment he had no idea that the area would present a much more violent face within a couple of days.
Outside of Arnhem (probably near Zutphen), the group was split up into specific units.
It appeared to Balbach that the lOth SS Panzer Division had been completely reformed.
No-one knew which unit he belonged to with any certainty, and Balbach knew none of the people. Here in the Netherlands all those who had managed to escape from Normandy were put in units again
On Sunday 17 September, Wilhelm Balbach’s group was warned of the allied landings and sent off in the direction of Arnhem. There were hardly any vehicles available and up to now no clear units, platoons or companies had been formed. The men feit like a ‘Kampfhaufen’ (hastily thrown-togelher group) of randomly assembled ‘alle Hasen’ (battle-hardened veterans), who were however only 18 to 20 years old. Despi te the differences in rank, a sort of spontaneous chain of command developed in which the man with the most mentally dominant personality began issuing orders quite naturally and, by his actions, showed clearly which function he had actually assumed within the group.
Balbach and about 10 others were lucky enough to end up on a ‘Schützenpanzerwagen’ (SPW).
Going into battle in an armoured half-track such as this was a totally new experience for Balbach. When it was dark the group plus some other soldiers sought shelter in a few farms on the outskirts of a village (probably along the Veluwezoom).
Even by the morning of 18 September they still had no inkling of how the battle was progressing in the Gelderland Capital. The men tried to obtain Information and began preparing themselves for the worst. But there were no clear orders for what they had to do in Arnhem, and none arrived.
11 appeared as if the local Dutch population was just going about its normal daily routines as if nothing in
particular was happening a little way off. To Balbach and his comrades, used to heavy front-line action, it seemed that total peace reigned around and about them.
One of the SPW crew had managed to get hold of a box of cigars which, to his amazement, hardly anyone wanted. Then he just lil one up himself with the words ‘This could well be my last’.
The cigar band bore the words ‘Willem van Oranje (William of Orange).
Shortly af ter the troop had been told to head for Arnhem the order was rescinded, and fresh orders sent them to another village to the east of Velp where they were left to wait at the side of the road for hours on end. To pass the time they sat on the kerb watching the many fresh young Dutch girls cycling or walking by.
It was not until the afternoon that they received firm orders to depart. They entered Arnhem via Velperweg and Steenstraat. There they were told that they should now proceed more carefully: the British were in the town. They drove the SPW past the Café Rotonde (the bowed ‘bay window’ part of the Musis Sacrum on Velperplein, the then ‘Wehrmachtsheim’ (the recreational quarters of the German Army), and reached Roggestraat, the start of the actual centre of Arnhem.
Here they left the armoured vehicle and began advancing cautiously on foot, hugging the walls of the buildings.
Turning left they entered Koningstraat and continued on towards the bridge via Kerkstraat. There were no civilians to be seen, and where in fact were the British? Had they fallen into the trap? To proleet themselves from attack from the houses they forced their way into the buildings and drove the inhabitants onto the streets. They had to do this because the houses in the city centre were all three or four storeys high, impossible to search with just a handful of men.
Once outside the civilians were interrogated by the German soldiers, who asked if there were any British in the houses.
The answer was always in the negative.
Nobody was concealing any British in their house, in fact no-one had even seen any sign of the allies. Despite these assurances Balbach and his mates were convinced that there were many British still hiding in the houses, but of course they were wisely keeping quiet.
This time-consuming work of driving the civilians from their homes and interrogating them meant that they had not advanced very far in the direction of the bridge. By evening they had only got as far as the Cinema Palace picture house in Bakkerstraat.
The doors to the cinema were set well back from the streel with a sort of forecourt in front, a seemingly ideal place to station the SPW.
The driver reversed into the en trance, leaving just the ‘snout’ of the armoured vehicle protruding beyond the fagade of the building.

In this way they were well protected against sudden attack and had escape routes to the left and right in the event of an emergency.
From their strongpoint in the Cinema Palace Balbach and comrades began to reconnoitre the closest by parts of the inner city, leaving a few sentries at the cinema. During their resumed advance towards the bridge they entered the Twentsche Bank, to find staff still present (these people had probably remained on the premises in order to save what they could), The bank building formed part of the Southern limit of the central built-up area and survived the battle virtually undamaged.
Balbach’s men were thirsty and asked the bank manager for water. Because the water supply no longer appeared to be working properly, the Dutchman took Balbach and one of his comrades through a maze of corridors to the cellar, where water was still available. ‘Although there were two of us’ says Balbach, ‘we were uneasy. This came from the fact that we were being asked to carry out a task here in Arnhem for which we were not really trained, and had not even experienced in our fighling in Russia and Normandy. However, il seems that we carried out much of what we did intuitively and cor- rectly during the battle in the inner city.

British parachutists captured near the Arnhem rond bridge, phologrnphed in the inner cit\j(?), September 1944.
(Photo: Bundesarchiv, Koblenz)

When we returned from the cellar to the spacious office we feit completely at ease again in sight of the Dutch girls there’.
In the night of 18/19 September Balbach and the rest of the SPW crew made themselves as comfortable as they could in the city centre, with sentries posted around the half-track for safety. In the middle of the night one of the crew suddenly began swearing that he had had enough. ‘You lot can gel lost. I must be mad lying here in your stupid, uncomfortable SPW, my bones getting more painful by the minute, while all around us are houses with nice soft beds. I’m off to find a bed’. The uproar woke Balbach who tned to talk the incensed man round, bul he was adamant, leapt from the half-track and made an attempt to enter the nearest house.

Almost immediately following this risky initiative hand grenades began exploding close to the SPW, and in a trice the men’s situation had changed to one of real war. Now everyone jumped out of the vehicle and began firing in all directions with tracer ammunition. For a moment everything was more or less brightly lit, but suddenly it became pitch black again and not much more could be done. In the meantime they had to keep a good lookout in case they were treated to another shower of hand grenades from the houses all around them.
When it was light (19 September), Balbach and his comrades broke into the house from which the attack had come during the night. The opposition was moderate and they were soon back outside with 16 British prisoners.
For the rest of the day and the next (the 20th), Balbach’s small group were heavily engaged in house-clearing in central Arnhem.
The tactics they developed for this house-to-house fighting was as follows. When forcing an entry the first man provided cover with a rifle or carbine. The second man smashed or kicked the door down and the third dashed inside. In this way the houses were systematically combed for the enemy.
The best weapon for this work seemed to be a piece of equipment intended for an entirely different use, namely a flare pistol firing cartridges fitted with a whistling or si ren device.
A cartridge would be fired into the house and would then ricochet from wall to wall, criss-crossing the rooms and emitting a piercing scream. This devilish racket demoralised the already dog-tired British soldiers who, generally, quickly surrendered as a consequence.
The German soldiers were surprised to find that the British were carrying new paper money (including Dutch banknotes hearing the portrait of Queen Wilhelmina). The soldiers made many jokes about this ‘occupation money’ as it was called.
The British also had beauliful white handkerchiefs which, when opened up, appeared to have maps printed on them. Balbach kept one of these until the end of the war. Some of the enemy’s uniform buttons even contained compasses! But by far the best of the British equipment, according to Balbach and his mates, were the large, bright yellow silk neckerchiefs, which were subsequently used as recognition signs by this small, randomly assembled group of men from the Frundsberg Division.
These fighters who ‘waged a solo war’ also referred to themselves as ‘Freikorpskampfer’ (Independent warriors).
As was the case with their opponents, the German troops received little in the way of food during the fighling. However, in the cellars of the houses Balbach and his men found dozens of glass jars of preserved fruit, which stilled their hunger and quenched their thirst at the same time.
What they really missed was clean underwear.

The Cinema Palace is markeet (X) on this ‘1945 streel map of Arnhem; the shaded portions indicate destroyed buildings.
(Map: Berends collection)

But by chance even this problem was abundantly resolved. A Rhine barge moored at the quay appeared to be crammed fu 11 of fresh underwear. Although this was one problem out of the way the men just could not get rid of the lice ‘acquired’ at the front because, in spile of the clothing being so clean, the ‘little critters’ refused to be driven out.
During the hours of darkness Balbach was occasionally sent to report to the ‘Sonnenstuhl’ command post, a task in which everyone look his turn and which involved Crossing part of the city. The post was in one of the houses on the eastern side of the Velperbuitensingel, opposite the side of the Musis Sacrum. To reach the post Balbach had to go through Koningstraat, a journey that was in fact much more dangerous than he had ever realised it could be! How simp Ie it wou ld have been for the British, concealed unbeknown to him in the buildings, to end his life. In those empty, dark streets his death would have gone unnoticed.
According to Balbach the actions by the allied air forces and artillery al Arnhem were insignificant compared to that experienced in the fighting in Normandy. And in the city itself, despi te their military superiority, the enemy could not attack the Germans non-stop, day and night.
Here they were forced to fight their opponents on even terms (hand to hand).
Even the reca plu ring of the bridge in Arnhem by the Germans on 21 September 1944 brought little respite to Balbach and his comrades.
They were quickly transferred to the Betuwe to oppose the northerly advance by the British 30 Corps via the Waal bridge in Nijmegen.
Their new battlefields were at Eist and Haalderen.
Here they became acquainted with the flat and marshy Betuwe meadows where, because of the high water table, good cover was very difficult to find.
What befell them there is outside the scope of this story.
The above originates from ‘Die Hellebarde’, Nachrichten der Kameradschaftsvereinigung, Suchdienst Frundsberg (1991) [the Frundsberg veterans’ association magazine].
Wilhelm Balbach’s experiences will appear in the manuscript ‘De 9de SS-Pantserdivisie Hohenstaufen en andere Duitse formaties in de Slag om Arnhem, september – oktober 1944’ (The 9th SS Panzer Division Hohenstaufen and other German formations during the Battle of Arnhem, September – October 1944), which is to be published by Peter Berends in the (near) future.

Download ministory