Tag Archief van: Ministories

MINISTORY XI
DE GESCHIEDENIS VAN DE POOLSE GLIDERLIFT TIJDENS OPERATIE MARKET-GARDEN.
door: John R.Grodzinski

Veel verslagen van Operatie Market-Garden beschrijven de verbazingwekkende en held-haftige glider-lifts die een groot deel van de Engelse en Poolse troepen naar Arnhem vervoerden. Behalve van het aantal gliders dat hiermee gemoeid was, wordt over deze vluchten echter maar weinig geschreven; over de Poolse glider-lifts van 18 en 19 september 1944 variëren de verhalen van de simpele constatering dat de Polen waren aangekomen 1) tot wat meer gedetailleerde berichten waarin het aan juistheid schort 2) . De film “A Bridge Too Far” vermeldt zelfs geheel foutief dat de Poolse gliders hele-maal niet waren aangekomen.
Het doel van dit artikel is om de gebeurtenissen van de Poolse glider-lifts te behan-delen, met inbegrip van de achtergronden, de ladingen die vervoerd werden, de vlucht en de landingen. Het daaropvolgend verhaal van de eenheden op de grond komt alleen ter sprake in samenhang met de landingen. Enkele details ontbreken doordat er lacunes of onjuistheden in de documentatie voorkomen.
In Market-Garden zou de Poolse Para Brigade langs drie wegen naar Nederland worden vervoerd: 114 Dakota’s op D+3 (woensdag 20/9) met de parachutisten, een gliderlift op D+2 en op D+3, en de rest van de Brigade over zee. De toewijzing van de gliders werd voor het eerst vernomen tijdens een bespreking in Moor Park op 12 september, toen 45 gliders voor de Polen werden gereserveerd 3). Er werd dientengevolge besloten dat “de lichte artillerie van de Brigade ( 75 mm ge¬schut ) niet zou worden ingezet. De Anti-Tank Battery kon slechts de kanonnen met jeeps en twee man per kanon meenemen. Het transport en de zware uitrusting van de overige eenheden moest tot een minimum beperkt worden” 4).

Algemeen Bevel No.1 vermeldde het volgende over de gliders:
10. Glider Groep:
Het eerste glider detachement bestaande uit: 7 gliders – een anti-tank battery (troop), 2 gliders – Para-genie, 1 glider – Voorlopig hoofdkwartier dient:
(A) zich te voegen bij Ist Airborne Division – volgens bevel Ist Airborne Div.
(B) te wachten op 756779 ( Velperplein, Arnhem ) op de Brigade.
(C) contact op te nemen met de Brigade en het tweede glider detachement direct na hun landing.

Het tweede glider detachement ( 3e lift ) bestaande uit: Anti-Tank Battery – min een Troop – en andere onderdelen van de Brigade dient: zich zo spoedig mogelijk bij de Brigade te voegen.

5)Er vonden derhalve twee lifts plaats; de eerste van tien gliders en de tweede van vijfendertig. No.38 en 46 Group RAF zorgden voor de sleeptoestellen (’tugs’).
De eerste lift vloog vanaf Manston en de tien gliders werden gesleept door Albemarle vliegtuigen van 296 en 297 Squadrons naar L(anding) Z(one) “X” ( aan weerszijden van de Telefoonweg ). Vertrektijd was 11.45 uur op 18 september en afgezien van wat be-wolking en licht luchtdoelgeschut gebeurde er tijdens de vlucht vrijwel niets ver- meldenswaardigs 5). Alle Poolse gliders voerden een geslaagde landing uit en zij werden onmiddellijk uitgeladen. Rond de landingzone vielen enkele schoten maar de Polen leden geen verliezen en er ging geen materiaal verloren 7). Na het uitladen voerden de eenheden hun opdracht uit.

Op de volgende dag, 19 september, was de situatie aanzienlijk gewijzigd. In Engeland was besloten om de volgende lift langs de zuidelijke route te vliegen teneinde te voorkomen dat op drie opeenvolgende dagen dezelfde route werd gebruikt ®). In Nederland dwong de toenemende Duitse druk Generaal Urquhart die middag zijn strategie te wijzigen. De 4e Para Brigade moest zich ten zuiden van haar huidige stellingen terugtrekken ( waar zij onder andere de Poolse LZ beschermde ).
Hoewel onderdelen van 7 KOSB achtergelaten werden om de LZ te dekken 9), resulteerde de terugtocht in combinatie met het oprukken van de Duitsers in een gevecht op de LZ waar de Polen zouden aankomen^). Het weer werd ook slechter. Het vertrek, oorspron-kelijk vastgesteld op 07.45 uur, werd tot 12.00 uur uitgesteld. Vijftien gliders, ge¬trokken door Stirling-toestellen van 196 Sqn ( 8 ) en 299 Sqn ( 7 ) , stegen op van Down Ampney. Twintig gliders vertrokken van Tarrant Rushton. Zij werden getrokken door Halifax V-toestellen van 298 Sqn ( 10 ) en 644 Sqn ( 10 ). Het laatstgenoemde Squadron voerde ook één vlucht uit met een Hamilcar-glider, maar boven Gent brak de sleepkabel. De Squadron rapporten vermelden dat het weer het slepen ernstig bemoei¬lijkte en dat er boven het vasteland veel meer hinder van luchtdoelgeschut werd ondervonden dan op de voorafgaande twee dagen*-*-).
Tijdens de vlucht van 298 Sqn brak één sleepkabel en de glider landde 4| km ten zuid¬oosten van Ostende19) . 644 Sq .leed ook een aantal verliezen. Behalve de Hamilcar die die boven Gent verloren ging, werd vlakbij de LZ een kabel door luchtdoelgeschut middendoor geschoten ( locatie: 51°17’N, 05“03’E ) en net ten noorden daarvan werd het staartstuk van een andere glider afgeschoten waardoor deze omlaag dook. De piloot van het sleeptoestel, officier-vlieger McConville, begon met zijn Halifax te duiken met de glider ( Horsa 126, met een kanon als lading ) erachter, in een poging de neus omhoog te houden. De kabel brak echter en de glider dook steil de grond in.13) De andere twee waren ook gliders van de Anti-Tank Battery: 298 Sqn verloor glider 130 en 644 Sqn glider 133. Vier van de gliders die van Down Ampney vertrokken, gingen verloren doordat de sleepkabel brak: gliders 144, 149 en 152 getrokken door 196 Sqn en glider 154 door 299 Sqn. Zo bereikten slechts 28 van de 35 gliders het landingsterrein.

Intussen ( om ongeveer 16.30 uur ) was de terugtrekkende 4e Para Brigade in gevechten gewikkeld met de Duitse troepen en verscheen de Luftwaffe. Temidden van deze omstandigheden arriveerden de Poolse gliders. Marek Swiecicki schreef over de ontvangst: “Messerschmitts! Hun machinegeweren keften en blaften… Enkele gliders vlogen in brand… toen zij weg waren barstte het bos los….De Duitse infanterie vuurde op de gliders…de kogels vlogen door de houten wanden van de gliders, over de jeeps en de kanonnen die eruitgehaald waren, en over de mannen…”14).
Luitenant Halpert, een artillerie-officier die het overleefde, herinnert zich:
“De meeste gliders werden in de lucht door het geschut geraakt… degene die landden zaten midden in een kruisvuur. De Duitsers schoten op ons en de parachutisten aan de overkant schoten op de Duitsers. Het kostte ons een paar minuten om vast te stellen wie wie was en welke kant op te schieten”15).
Enkele manschappen van B Company 7 KOSB kwamen de Polen helpen om hun materiaal te bergen en binnen de eigen linie te komen.
Vijftien gliders van de Anti-Tank Battery met negen stukken aan boord kwamen op de LZ terecht en daarvan werden er slechts drie uitgeladen, tesamen met twee jeeps en aanhangwagens1®). Er waren ook verliezen aan mensen. De details over de rest van het verloop zijn slechts oppervlakkig, maar het volgende is bekend: van het le bataljon werd één soldaat gedood en één gewond; het 3e bataljon kon slechts één glider uit-laden; geen van de gliders van de Field Ambulance kon worden gelost?).
Het precieze aantal verliezen zal wel nooit bekend worden. Door het afweergeschut, de gebroken sleepkabels, de luchtaanval en de daarop volgende strijd op de grond gingen talloze gliders met lading en al verloren, kwamen mensen om ( sommige neer-geschoten door eigen troepen ) en werden andere gevangen genomen. Juiste aantallen zijn moeilijk vast te stellen. Ryan zegt dat het nog veel erger had kunnen zijnl8). Er was overigens schade genoeg geleden. Het verlies van de uiterst noodzakelijke anti-tankkanonnen, munitie en ander materiaal zou gevolgen hebben.
De toegetakelde Polen kwamen weer snel tot hun positieven en trokken de perimeter van Ist Airborne Division binnen om daar deel te nemen aan de gevechten tot de evacuatie op 25/26 september.
Later op de dag kwamen er op Sosabowski’s hoofdkwartier onbevestigde berichten binnen dat de gliderlift vernietigd was19). In feite was dat ook zo. Het was voor de Polen de eerste van een reeks ongelukkige gebeurtenissen tijdens hun deelname aan Operatie Market-Garden.

Het neerkomen van de Poolse gliders op LZ “L” werd gefotografeerd door Kapitein Jasper Booty van het Hoofdkwartier 4e Para Brigade.
Noten
1. Janusz Piekalkiewicz, Arnhem 1944, p.58.
2. Zie: Cornelius Ryan, Een Brug Te Ver, pp 332-333 en Boeree/Bauer, De Slag bij Arnhem, pp 216-220.
3. War Diary 1 Polish Parachute Brigade Group 12 September 1944.
4. Ibid.
5. 1 Polish Parachute Brigade Group HQ Translation-Extract General Order No.1 for “D plus 2”, p.2.
6. Operation Record Book for 296 and 297 Squadrons 18 September 1944.
7. Brief aan de auteur van Mr.W.Mleczko, 8 februari 1985.
8. RAF Narrative of Operations “Liberation of NW Europe”, Vol.4, p.161.
9. Boeree/Bauer, De Slag bij Arnhem, p.216.
10. Generaal-Majoor R.E.Urquhart, Arnhem, p.104.
11. Operations Record Book No.644 Squadron 19 september 1944.
12. Operations Record Book No.298 Squadron, Detail of Work Carried Out,
19 September 1944.
13. Operations Record Book No.644 Squadron, Detail of Work Carried Out,
19 September 1944.
14. Boeree/Bauer, De Slag bij Arnhem, p.216
15. Beschreven in brief aan de auteur van Mr.W.Mleczko, 8 februari 1985.
16. Report on Action of the Anti-Tank Battery in Op “Market”.
17. Brief aan de auteur van Mr.J.J.Lorys, 30 augustus 1983.
18. Cornelius Ryan, Een Brug Te Ver, p.333.
19. “The Action of the Ist Polish Parachute Brigade Group in Arnhem-Driel,

Op pagina 8 is een tabel afgedrukt waarin een overzicht wordt gegeven van de lading die op 18 en 19 september 1944 door de 45 gliders van de Eerste Poolse Para Brigade naar Arnhem moest worden overgevlogen. °

Download ministory

MINISTORY XIII
DAGRAPPORTEN VAN DE GEMEENTEPOLITIE OOSTERBEEK, 17 t/m 20 SEPTEMBER 1944.
Van aantekeningen voorzien door G.H.Maassen.
Toen op zondag 17 september 1944 hoofdwachtmeester G.Huijgen om 7 uur ’s morgens op het politiebureau in Oosterbeek (Utrechtseweg 107, de huidige Muziekschool) de wacht over¬nam van zijn collega, hoofdwachtmeester W.Maassen, maakte hij zoals gebruikelijk zijn eerste aantekening in het dagrapportenboek. Zoals het woord al aangeeft werd dat boek gebruikt voor het vastleggen van meldingen die op het bureau binnenkwamen. De dagrap¬porten werden bijgehouden tot en met 20 september. Van de laatste melding werd het tijdstip al niet meer genoteerd en we moeten aannemen dat de dienstdoende agent (Huijgen) nadat hij zijn paraaf gezet had, zich bij zijn gezin in de kelder van zijn huis aan de Ploegseweg voegde. Het mag toch wel verbazingwekkend worden genoemd dat de betrokken Oosterbeekse politieagenten (behalve Huijgen en Maassen, ook nog hoofd-wachtmeester W.G.Koster) ondanks de gevechten tot en met woensdag trouw hun plicht bleven vervullen.
Het is opvallend dat nergens melding wordt gemaakt van de luchtlandingen zelf en dat Oosterbeekse burgers tot op het laatst keurig doorgaven dat huizen in brand stonden, dat er munitie in een tuin lag, etc.
Voor het overige spreken de aantekeningen, die voor het grootste deel letterlijk zijn weergegeven, voor zich. Er is een selectie gemaakt die, waar nodig, vergezeld wordt door verklarende noten. Deze zijn in een kleiner lettertype gedrukt.
Het betreffende dagrapportenboek wordt, tesamen met de overige exemplaren die de oorlog hebben overleefd, bewaard in de gemeentelijke archiefbewaarplaats. Omdat het in prin¬cipe nog niet openbaar is, heeft de hoofdinspecteur van politie voor het gebruik van de gegevens voor deze ministory toestemming gegeven, waarvoor onze dank.

Zondag 17 september

11.30 J.J.v.Duuren, Acacialaan 28 bericht bominslag Stenenkruis, 2 doden, gewonden en brand.
11.32 G.J.Wiggers, v.Spaenweg, meldt bominslag Stenenkruis, doden en gewonden.
12.20 De Ruiter, waarnemend stationschef Wolfheze, meldt bominslag station Wolfheze (voltreffer), vier woningen door voltreffers getroffen, alles puin en stof, personen bevinden zich nog in schuilkelders.
Heer Groenendijk, Heuveloordweg, stelt zich vrijwillig met auto in dienst. Luchtbeschermingsdienst, Geneeskundige dienst, Brandweer gewaarschuwd.
12.35 Striker, waterfitter, meldt brand steenoven Sanders. Eveneens brand richting Bilderberg.
13.20 Dr.Coebergh (veearts) meldt dat op de weide nabij het station Oosterbeek-Laag 20 dode koeien liggen die waarschijnlijk door bomscherven getroffen zijn.
13.35 Bericht komt dat de woning van hoofdwachtmeester Maassen aan de Benedendorpsweg getroffen is. Geen persoonlijk ongelukken.
Bommenwerpers van de Amerikaanse Luchtmacht probeerden rond 11.30 uur Duitse lucht- afweerstellingen ten westen en ten oosten van de spoordijk in de Rosandepolder uit te schakelen. Enkele bommen kwamen echter in de omgeving van het Stenenkruis terecht. Daarbij kwamen Albertus Willemsen (36 jr.) en Willem van Brummelen (21 jr.) om het leven. Zij waren de eerste burgerslachtoffers in Oosterbeek.
Ongeveer tezelfder tijd werd ook het terrein van het Psychiatrisch Ziekenhuis in Wolfheze gebombardeerd. Doelwit vormden in dit geval daar gelegerde Duitse troepen. Sinds 10 september waren deze ingekwartierd in de kliniek Neder-Veluwe en ook elders in het dorp (Hotel De Buunderkamp, Tehuis voor Blinden, de Christelijk School aan de Parallelweg en bij burgers). De volgende dagen arriveerden ook stukken geschut ( 39 stuks, later verminderd tot ca. 27), terwij1’tussen de paviljoens in het bos munitie opgestapeld werd.Het bombardement kostte uiteindelijk aan 80 personen, patiënten, verplegend personeel en burgers, het leven. Het Tehuis voor Blinden brandde uit en ook woonhuizen werden zwaar getroffen.
De melding van de heer Striker over de steenoven van Sanders heeft betrekking op het bedrijf in de Rosandepolder, ten westen van de spoordijk, aan de Polderweg. Het terrein is nu in gebruik bij de Stichting Oosterbeekse Rijnoever als camping en jachthaven. De resten van de ringoven zijn nog aanwezig.
Met de brand ”richting Bilderberg” wordt ongetwijfeld Wolfheze bedoeld.

23.40 Hoofdwachtmeester Nauta geeft kennis dat bij hem te Renkum, namelijk bij hem aan het bureau bij Hardeman, Keijenbergscheweg, en in het gebouw het “Witte Kruis”, een krankzinnige zit. In de verwarring na het bombardement op Wolfheze is een aantal patiënten van het eQ iQ Psychiatrisch Ziekenhuis op eigen gelegenheid op stap gegaan. In bovenstaande en in latere meldingen komen we sommigen van hen op verschillende plaatsen in de gemeente tegen. De meesten zijn uiteindelijk teruggekeerd. Enkelen werden later troffen.

Maandag 18 september

07.00 De luchtbescherming brengt een Engels geweer en helm aan het bureau.
08.00 Wachtmeester Pahlplatz van de marechaussee brengt een in de tuin bij huize Eikenhorst gelegen handgranaat.
Eikenhorst was de middelste van drie villa’s die stonden op de plaats waar Utrechtseweg/Lebretweg het bejaardencentrum Overdal is.
10.00 Inspecteur Jansen meldt dat een vrouw genaamd Hofman, wonende hoek Schoolstraat/ Taludweg, door een schot gedood is.
10.35 De Swart (RAFA), Benedendorp, geeft kennis dat twee onbeheerde rijwielen zijn geborgen in de fabriek. P.C.de Swart woonde aan de Benedendorpsweg tegenover zijn timmerfabriek RAFA (Radio Apparaten Fabriek Arnhem). De bewuste panden werden na de bevrijding verwoest aange¬troffen en zijn nu vervangen door de huizen met de respectievelijk de nummers 114 en 99. Wellicht waren de eigenaren van de fietsen gevlucht voor het oorlogsgeweld.
11.15 Jacobus Bles, evacué, wonende Parallelweg ten huize van P.W.Hoftijzer, komt met de mededeling dat gisterenavond te omstreeks 21 uur genoemde Hefijzer op onver-klaarbare wijze is verdwenen, terwijl hij buiten gereed stond om naar de brand op de Graaf van Rechterenweg te gaan.
Meldde tevens drie koeien dood in de weide Johannahoeve, vermoedelijk van Aalbers.
Hoftijzer komt in de overige meldingen niet meer voor. Hij is in ieder geval weer boven water gekomen, want hij heeft na de oorlog nog in Oosterbeek gewoond. Wat met “de brand” wordt bedoeld is nog onbekend.
11.30 Huismeester Van Aken, Stichting Wolfheze, Meldt dat zijn vrouw gisteren tijdens het bombardement op Wolfheze dodelijk is getroffen. Caspers kennis gegeven, daar de zoon van Van Aken tijdelijk bij hem vertoeft.
11.35 Van Neck, Beukenlaan, meldt dat de watertoren door een granaat is getroffen.
Niet uitgesloten dat hangende stukken gevaar opleveren voor passage watertoren-pad. Bobeldijk gewaarschuwd.
De watertoren stond aan de Molenweg (oostzijde) tegenover de huidige Ireneweg. Het verbindingspad Molenweg-watertoren-Beukenlaan werd “Watertorenpad” genoemd.
M.Bobeldijk, opzichter Bouw -en Woningtoezicht, was tevens opperbrandmeester.
11.40 Geurtsen, Steynweg, meldt een onontplofte granaat Steynweg, hoek Paul Krügerstraat.
11.45 Wolzak meldt dat indien nodig bedden verkrijgbaar zijn bij de Wilhelminaschool en de RK-Jongensschool.
De Wilhelminaschool werd verwoest. Nu staan daar de panden Wilhelminastraat 26-30
Het gebouw van de RK-Jongensschool staat nog aan de Sint Bernulphusstraat 7-9
12.00 Bax, Utrechtsestraatweg, meldt dat bij hen is aangekomen een zenuwpatiënte, niet in het bezit van papieren. Draagt een herenjas.
Mevrouw Van Mastbergen te Wolfheze meldt dat gisteren direct na het bombardement een auto voor het huis van loodgieter Klaver stopte. De inzittende personen liepen de woning binnen, terwijl niemand thuis was. Uit een in die woning staande koffer is ontvreemd een portefeuille met inhoud geld. Deze vermissing is ontdekt direct na het bezoek van die personen.
12.45 Van Bode meldt benzinetank in de tuin van Reijenbeek, Beukenlaan 16a Ook bij het Badhuis, Lebretweg, ligt een gevulde benzinetank
Het “Zalencentrum Lebret” – tot voor kort het Parochiehuis – herbergde destijds ook het gemeentelijk badhuis.

15.30 Berendsen, Strodorpsweg, meldt dat in de Beukenlaan gwonde Engelse soldaten liggen. Een Rode Kruis-zuster die hen wilde helpen, kreeg een schot door haar arm. De tafelberg gewaarschuwd.
15.10 De rechercheur Wetsteijn meldt dat bij J. Wetsteijn een granaat in de woning is geslagen. Geen persoonlijke ongelukken.
15.45 Uitslaande brand gemeld op Marienbergweg, woning T.H. Smit. Bobeldijk kennis gegeven.
16.30 Bericht kind van Meeuwsen en kind van Snijder, Parallelweg, gewond. Rijks met twee EHBO’ers erheen gegaan.
Beide kinderen, Cornelis Gerrit Meeuwsen (11 jr.) en Sibilla Hendrika Snijder (2 mnd.) zijn dezelfde dag aan hun verwondingen overleden. De heer Rijks was leider van de E.H.B.O.
16.30 Huisdeur woning Utrechtseweg 95 door militairen binnengedrongen.
18.30 V.d.Sluijs, Dreyeroord”, geeft kennis dat huize Waldfrieden in brand staat. Directeur Brandweer V.Buuren kennisgegeven.
18.40 Hoogendam, Johannahoeve, geeft kennis dat er gewonde soldaten bij huize Wald-frieden liggen.
Huize Waldfrieden behoorde tot het landgoed Johannahoeve; nu staat daar het hoofd¬gebouw van de missionarissen van Mill Hill, missiehuis Vrijland.
18.35 Wordt aan het bureau gebracht door zuster Egbertse, een van naam onbekende vrouw, verpleegde van de Stichting Wolfheze, die bij Bax was aangekomen. Deze is door tussenkomst van de inspecteur overgebracht naar het sanatorium “Hemeldal”.
Rust- en herstel1ingoord ’t Hemeldal van E.H.J.Zwarts aan de Graaf van Rechterenweg, ten westen van de huidige opvang- en begeleidingsinrichting “Paula”, werd later in brand geschoten en brandde volledig uit. Vijf mensen kwamen daarbij om het leven.
19.30 Post watertoren te Doorwerth meldt dat de boerderij van Jurrius, staande op de Doorwerthse heide, in brand staat.
19.45 Gerritsen, wonende Schelmseweg 2, geeft kennis dat voor het woonhuis van mw. Tromp Meesters, Schelmseweg 31, een fosforbom op het trottoir ligt.
Bret, wonende Van Wassenaerweg 10, geeft kennis dat bij hem twee gewonde Duitse militairen liggen. De Tafelberg in kennis gesteld.
21.00 Brig.Nauta te Renkum bericht dat de boerderij van Dorrestijn (Klein Amerika) is afgebrand.

Dinsdag 19 september

8.45 Terwindt, Rosandeweg, bericht dat er munitie, bestaande uit granaten, groot en klein, plus handgranaten in zijn tuin liggen, die hij gaarne verwijderd wil hebben.
10.30 Brand boerderij Bongers, Borgerhoeve. Opperbrandmeester Bobeldijk gewaarschuwd.
12.15 Voltreffer geplaatst in woningen Heuveloordweg 1-5-7-12-14 en 17, Watertorenweg 8, Molenweg 11-13-14 en 39 en Emmaweg 22.
Watertorenweg = de huidige Ireneweg; Emmaweg = Emmastraat.
12.45 Op ca. 15 m. afstand van de woning van G.v.d.Kamp, Cornelis Koningstraat 11, een granaat ontploft. Daarbij is Willem Rieksen, geboren 7-4-1933, Cornelis Koningstraat 18, aan de rug gewond en Hendrik van Vooren, geboren 17-3-1926, Kapelstraat 30 Arnhem, in zijn gelaat is gewond. De woning heeft glasschade en ruitenschade bekomen. Op het pand nr.56, le etage NO-zijde, is een granaat ont-ploft. Niemand gewond of gedood. Aan de panden 56 en 54 dak-hout-glasschade, tevens vitrage.
Voor het pand Utrechtseweg 110a, café-restaurant Concordia, bewoond door J.M. van der Velden, een voltreffer in het trottoir. Alleen 3 ruiten stuk op het terras.

13.15 J.Nijhuis, Vogelweg 16, geeft kennis dat er een voltreffer is ingeslagen in de schuilkelder bij Modder, Vogelweg 21. Dode en gewonden.
13 00 Van Brakel, Paasberg 13, geeft kennis dat er een dode op de Van Toulon van der Koogweg bij woonhuis Evers ligt en dicht daarbij een gewonde. Luchtwacht kennis gegeven.

13.45 Mevrouw Van ’t Ende, Prins Bernhardweg 8, geeft kennis dat het woonhuis van de aldaar wonende Kraaijenhagen (nr.6) blijkbaar begint te branden. Later wordt kennis gegeven dat het huis is afgebrand.
Op 1 april 1942 had burgemeester J.J.Talsma ter openbare kennis gebracht dat op last van de Duitsers de naam van Prins Bernhardweg gewijzigd was in Spoorstraat. Niet iedereen hield zich blijkbaar aan dat voorschrift !
14.10 Van Manen, brandstoffenhandelaar, Weverstraat 152, geeft kennis dat een zekere Soetjes, Fangmanweg 20, gevangenen, die afkomstig zijn uit de strafgevangenis, in school I heeft geborgen.
Bedoeld wordt Ir.F.de Soet, Weverstraat 146, die in het boek “Niet Tevergeefs – Oosterbeek’s burgers temidden van de strijd der Airbornes September 1944” (1946) vanaf blz. 34 verhaalt van genoemd voorval. School I was de zgn. “Klompenschool”, de Openbare Lagere School onderaan de Weverstraat; School II was de eerder genoemde Wilhelminaschool.
14.30 Van Harskamp, Jan van Embdenweg 33, geeft kennis dat in pand nr.31 een voltreffe is terechtgekomen.
Bominslag Vogelweg. Gedood Johannes Gerardus Piek, 40 jaar. Zwaar gewond zijn: Hendrik Piek (14 jr.), mej.D.Karei (17 jr.), mej.J.Piek (11 jr.), Van Harskamp, Vogelweg 13. Gewonden overgebracht naar De Tafelberg.
In het boek “Zes Dorpen in Oorlog en Verzet” (1984) vertelt de voormalig politie¬beambte H.Elijzen op blz.132 over deze gebeurtenis.
15.30 Vreede, Wolfhezerweg 37, geeft kennis dat achter zijn woning munitie ligt.
George Willem Vreede, oud ritmeester van het Regiment Huzaren, 71 jaar, zou op 20 september in zijn oude rijbroek tegen de Duitsers ten strijde trekken. Hij stond zwaaiend met een pistool in zijn tuin toen hij werd doodgeschoten.
17.30 J.J.van Woerkom, Backerstraat 53, geeft kennis dat bij H.0.P.v.d.Berg en J.Th. Piek, beiden Taludweg, een brand is ontstaan.
17.45 Opperwachtmeester De Haen meldt dat twee manden, waarin vermoedelijk ieder een benzinetank, neergelaten zijn achter het Zusterhuis, gelegen aan het Sint Ber- nulphuspad.
18.00 J.van Woerkom, Backerstraat, geeft kennis dat achter pand nr22 twee parachutes zijn gedaald, waarin vermoedelijk benzinebussen.
19.20 Keijs, Sint Bernulphuspad 4, geeft kennis dat hij in het bezit is van verschil-lende adressen waar parachutes zijn gedaald. Een busje olie is door hem gede-poneerd op het bureau.
21.15 Wordt door Engelse militairen aan het bureau gebracht Lotte Hermine Anne Wagner, geb.29-12-1922 in Düsseldorf (D), wonende Overtoom 430 III en Alphonse Geldrüde, geb.22-3-1922 te Cathologue, wonende te Amsterdam. Voor onderzoek ingesloten.
7.30 Rombout meldt dat D.Rijks gewond ligt bij Snoeck Henkemans, Unksepad 1.
Volgens de overlijdensakte werd Derk Rijks, 79 jaar, op 1 october 1944 dood aan¬getroffen “in de gemeente Renkum”. Het opgravingsrapport vermeldt dat hij was be¬graven in de tuin van Van der Sande, Jhr.Nedermijer van Rosenthalweg 79, hoek Bato’sweg. Dat is niet zo ver van het Unksepad.

Woensdag 20 september.

07.30 In bewaring twee arrestanten H.Wagner en A.Geldrüde. Brood en drinken verstrekt.
09.00 Kortman bericht een dode Frater bij het Parochiehuis. De Tafelberg heeft be¬richt ontvangen.
10.30 Striker geeft kennis dat 3 panden staande aan de Molenweg afgebrand zijn. Wolzak geeft kennis dat de echtgenote van De Haan, Emmastraat 50a, thans ge‘vacueerd is naar Doorwerth, Kerkstraat 32.
Bovenstaande melding is de laatste in het dagrapportenboek, dat begint op 25 augustus 1944. De rest van het kloeke boek is leeg; slechts 57 bladzijden zijn beschreven. Wat er van de twee Duitse meisjes is geworden is onbekend. Tips daarover zijn van harte welkom en dat geldt ook voor andere correcties en aanvullingen.

Download ministory

MINI STORY XXXI
Bijlage bij Nieuwsbrief No.43
door: R.N. Sigmond

Zondag 17 september 1944, de vliegbasis Down Ampney in Engeland, een uur of half- tien ’s morgens. Manschappen van het 14e peloton van de ‘D’ Compagnie van het 7th (Galloway) Battalion The Kings Own Scottish Borderers 1) arriveren in vracht¬wagens bij hun zweefvliegtuig. ‘Scallywags’ 2) was er met grote witte letters op de romp van het zweefvliegtuig geschilderd naast ‘chalknumber’ 283. Het peloton telt 26 man, inclusief de pelotonscommandant Lieutenant W.G.’Taffy’ Beddoe en Sergeant Hogwood.
Nog 25 minuten voor het vertrek. Het zweefvliegtuig, type HORSA, wordt nog ge¬controleerd door de piloten, Staff Sergeant Lovett en zijn 2e piloot Sergeant Wilson, beiden van het ‘E’ Squadron The Glider Pilot Regiment. Tot de lading behoren tevens een handkar en een vouwfiets.
Het doel voor zweefvliegtuig 283 is de landings-zone ‘S’, het gebied ten noord¬westen van de boerderij de Reijerscamp vlakbij Wolfheze.
Het ‘Operational Record Book’ van het 48e Squadron RAF geeft aan dat de 23 vlieg¬tuigen van dit squadron binnen 18 minuten opstegen, het eerste om 09.55 uur. Dakota KG 364 steeg op om 10.05 uur. De start van Flight Officer Taylor’s Dakota met z’n sleep HORSA 283 gaat perfect.
Temidden van tientallen andere sleep-combinaties wordt koers gezet richting Nederlandse kust. Rond een uur of twaalf komt het deels onder water gelopen eiland Schouwen Duiveland in zicht.
Nog geen tien minuten later schreeuwt Staff Sergeant Lovett dat hij een nood¬landing moet gaan maken. Dakota KG 364 kampt met problemen. Naast een motor¬storing zijn er moeilijkheden met de radioverbindingen.

Het 14e Peloton ‘D’ Compagnie 7 KOSB. Links bovenaan Cpl. A.Trotter. Voorste rij 2e van links L/Cpl D.Heaton, 5e van links Lt. Beddoe en rechts naast hem Sgt. Hogwood. Foto genomen in Scarborough, 1943. ( Collectie auteur ).

Lovett moet nu snel handelen omdat grote delen van het eiland onder water staan. Begin 1944 hadden de Duitsers eerst het gebied geevacueerd en daarna geïnundeerd. Na een maand of twee mochten de boeren van wie de landerijen niet onder water waren gelopen terug om het land te bewerken. Onder hen was de toen 31-jarige boer Langeraad: “Die zondag zag de lucht zwart van de vliegtuigen. Met het mooie weer zaten we met de boeren op de dijk voor onze boerderij en probeerden we ze te tellen Plotseling haakte er een af en cirkelde rond.”

Modern kaartje van de omgeving van Dreischor op Schouwen Duiveland. Het zwarte driehoekje geeft de plaats aan waar glider 283 op 17 sep¬tember 1944 een noodlanding moest maken.
1. Boerderij van Langeraad; 2. de ‘Jannetje Jacoba Hoeve’.

Corporal Andrew Trotter reageert gelaten op de melding van de zweefvliegtuig-piloot. De manschappen haken elkaar de armen en wachten op de klap van de landing.
Staff Sergeant Lovett landt zijn HORSA zweefvliegtuig achter de boerderij van Langeraad, enkele kilometers ten zuidoosten van het plaatsje Dreischor.
Lance Corporal Donald Heaton weet zich te herinneren: “Het eerste wat we zagen toen we uit de glider sprongen en dekking zochten langs een sloot was een boerderij en een paar meisjes die appels aan het plukken waren. Lieutenant Beddoe riep de piloten , Sergeant Hogwood en de sectie-commandanten bij elkaar om de situatie te bespreken.”
Intussen waren er meer Nederlanders op de dijk komen kijken, onder hen de toen 25-jarige Leen van der Werf en de toen 19-jarige A.P.Verjaal.
Inmiddels had Lieutenant Beddoe de sectie van Andrew Trotter op verkenning uit¬gestuurd in westelijke richting. De heer Langeraad: “We zagen de mannen uit het vliegtuig springen en dekking zoeken langs een sloot. Na een korte tijd ging een aantal op verkenning, anderen kwamen onze richting uit. De dreigende wapens gaven ons wel te denken! Iemand kwam op het idee om met een witte zakdoek te zwaaien. In korte tijd waren ze bij ons. Hun eerste vraag was of er ‘Germans’ waren. Met een atlas konden we ze duidelijk maken dat er op een afstand van tien kilo¬meter in Brouwershaven een kleine groep Duitsers was. Het zou meer dan een uur duren alvorens zij uit de richting van Dreischor 3) {lier zouden kunnen zijn. Alleen de polderdijken waren begaanbaar.”
Na een korte bespreking besluit Lieutenant Beddoe met zijn peloton richting de boerderij de ‘Jannetje Jacobahoeve’ te gaan en zich daar in te graven. Andrew Trotter herinnert zich dat tijdens de verkenning die hij met zijn sectie uitvoerde, er een gewapende politieman op hen toekwam. Na een kort beraad werd hij weggestuurd. “Wij dachten dat hij wel eens voor de Duitsers zou kunnen werken!”

Inmiddels hebben de manschappen zich rond de boerderij ‘Jannetje Jacobahoeve’ in¬gegraven. Andrew Trotter komt terug en meldt zich bij Lieutenant Beddoe en zegt dat hij Duitsers heeft gezien die een mortierstelling aan het graven zijn aan de noordzijde van de dijk. Lieutenant Beddoe stuurt alle Nederlanders weg in de richting van Dreischor. Van hieruit volgen de Nederlanders de gebeurtenissen.
Opnieuw overleg over de situatie; inmiddels is het een uur of vier. Aan de noord¬zijde de dijk en water, aan de oostzijde water, evenals aan de zuid- en westzijde. Munitie voor een paar uur. Een beslissing is moeilijk te nemen.
Dan naderen de Duitsers langs de noordzijde van de Zuiddijk. Er wordt op het zweefvliegtuig geschoten. De eerste Duitser die zijn hoofd boven de dijk uitsteekt, sneuvelt direkt; een tweede raakt gewond. Er volgt een vuurgevecht, waarbij nog een tweede Duitser sneuvelt. Het begint donker te worden en dan besluit Lieutenant Beddoe om nodeloos bloedvergieten te voorkomen en zich over te geven. Sommigen accepteren direkt zijn besluit, anderen geven slechts morrend toe.
Donald Heaton: “We vernielden onze wapens, namen de grendels eruit en stopten ze onder de grond. Ik nam ook de telescoop van mijn geweer en sloeg die kapot.” Een jonge Nederlander, die was achtergebleven op de boerderij, vroeg om een geweer. Er was niemand gewond geraakt van het 14e peloton.
De Duitsers namen het gehele peloton gevangen en marcheerden hen af in de richting Zierikzee, waar ze de nacht in een oude schuit moesten doorbrengen. De Duitsers gaven de heer Moermond, van een naburige boerderij, opdracht om de gesneuvelden af te voeren, hetgeen hij deed met een paard en wagen van een kennis van hem. Andrew Trotter herinnert zich dat ze, nadat ze krijgsgevangen waren gemaakt, een gewonde Duitser moesten meenemen. Ook zal hij nooit vergeten dat een oude vrouw hen appels aanbood onder het afmarcheren.

Sterk uitvergrote luchtfoto van de plaats op Schouwen Duiveland waar glider 283 neerkwam. De foto werd genomen op 23 september 1944, dus zes dagen na de noodlanding. Het uitgebrande wrak van de glider is op de foto zichtbaar als een donker kruisje in de bocht van de sloot. Links boven de boerderij van Langeraad.
De donker gekleurde sloot met de bocht is na de oorlog dichtgegooid en dus niet afgebeeld op het moderne topografische kaartje op de vorige pagina. (Foto: Topografische Dienst, Emmen).

In de loop van de volgende morgen gaat de heer Verjaal , met nog een man of zes, terug naar de ‘Jannetje Jacobahoeve’ . Ze vinden er munitie en een vouwfiets.
Door nieuwsgierigheid gedreven lopen ze naar het zweefvliegtuig. De heer Verjaal: “We klommen in het zweefvliegtuig en ik ging achter de stuurkolom zitten op de plaats van de piloot. Lachend riep ik de anderen toe: iedereen betaald? Dan gaan we! Op hetzelfde moment schoten de Duitsers dwars door het zweefvliegtuig heen. We sprongen er direkt uit met de handen omhoog. We moesten op een rij gaan staan. Ik dacht werkelijk dat ze ons dood zouden schieten. We moesten onze papieren laten zien. Ik had ze niet bij mij en iemand anders moest ze gaan halen. Daarna mochten we weg.”
Na dit voorval hebben de Duitsers het zweefvliegtuig nog onderzocht en vervolgens in brand gestoken.
De gevangen genomen manschappen worden afgevoerd naar Amersfoort. Het is opvallend dat ze daar al op 19 september aankomen.
Lieutenant Beddoe wordt gescheiden van z’n peloton en wordt regelmatig ondervraagd. Eenmaal wordt hij zelfs drie dagen in eenzaamheid opgesloten. Na verschillende krijgsgevangenkampen moeten de gevangenen, omdat de Geallieerden naderen, in kolonne naar Moosberg in Beieren marcheren. Het is dan half april. Na ongeveer een uur wordt de kolonne door Amerikaanse jachtvliegtuigen beschoten. Daarbij worden ongeveer zeven man dodelijk getroffen en vele anderen raken gewond. Nog steeds vraagt Beddoe zich af waarom de Amerikaanse piloten de kolonne gehavende krijgsgevangenen onder vuur namen. Uiteindelijk wordt Lieutenant ‘Taffy’ Beddoe bevrijd door Patton’s troepen. Na de oorlog emigreert hij naar Nieuw Zeeland.
Corporal Andrew Trotter en Sergeant Hogwood worden naar Oostenrijk op transport gezet en Trotter ‘viert’ zijn twintigste verjaardag in een krijgsgevangenkamp vlakbij Innsbruck.
Lance Corporal Donald Heaton komt uiteindelijk in Stalag IV D bij Halle terecht. Hij wordt bevrijd op 16 april 1945, wanneer onderdelen van het le Amerikaanse Leger Leipzig bereiken.
Van het 14e peloton overleed tijdens krijgsgevangenschap Private Little. Hij werd begraven op het Berlin War Cemetery.

NOTEN
1) Het 7th (Galloway) Battalion The King’s Own Scottish Borderers vormde samen met het Ist Battalion The Border Regiment en het 2nd Battalion The South Staffordshire Regiment de Ist Airlanding Brigade, die op zijn beurt weer een onderdeel vormde van de Ist (British) Airborne Division.
2) ‘SCALLYWAGS’. Het best op z’n plaats is de omschrijving van Andrew Trotter: “We were a mixture of good, bad, caring, selfish, but in the main we were the best platoon in ‘D’ Company, we looked after our own. Hence the name ‘SCALLYWAGS’!
3) Op de Afdeling Voorlichting van de gemeente Renkum bevindt zich een klein glas- in-lood raam, dat werd geschonken door de bevolking van Dreischor als dank voor de hulp van de gemeente Renkum tijdens de Watersnoodramp in 1953. Ook is er in Dreischor een ‘Renkumstraat’.
VERANTWOORDING
Dit artikel kwam tot stand dankzij de hulp van velen, waarvoor mijn hartelijke dank! De gegevens van het zweefvliegtuig kreeg ik van Luuk Buist uit Oosterbeek.
Via Engelse kontakten lukte het enkele inzittenden te achterhalen: Andrew Trotter en Donald Heaton, van wie ik de pelotonsfoto kreeg.
‘Taffy’ Beddoe correspondeerde met mij vanuit Nieuw Zeeland.
Een redactioneel stukje in de Zierikzeese Nieuwsbode hielp mij bij het zoeken naar Nederlanders die de landing gezien hadden. Acht interviews volgden. Een speciaal woord van dank voor mevrouw Van der Zande, toen mejuffrouw Van der Linden. Van haar kreeg ik een origineel K.O.S.B. baret embleem dat zij op 18 september 1944 langs de Zuiddijk had gevonden.
Robert Voskuil hielp mij bij de interpretatie van de luchtfoto’s. Die kreeg ik van de University of Keele in Engeland (4 november en 25 december 1944) en van de Topo¬grafische Dienst in Emmen (23 september 1944).

Download ministory

MINISTORY XXXIII
Bijlage bij Nieuwsbrief No.45
EEN OPMERKELIJKE VONDST.
door: W.Boersma
Zoals aan vele lezers wel bekend zal zijn worden er in de grond nog regelmatig voorwerpen uit de Tweede Wereldoorlog gevonden. Vaak is het materiaal vergaan of zo erg aangetast dat het van geen waarde meer is, maar soms komt er toch iets voor de dag dat onze aandacht trekt.
Zo werd onlangs in Oosterbeek bij grondwerkzaamheden een bijzondere vondst gedaan. Op een lokatie waarvan bekend is dat er tijdens de Slag om Arnhem een verbindingspost van de Royal Artillery is geweest, is een hoeveelheid onderdelen van radioapparatuur gevonden.
Enige jaren geleden had het Airborne Museum van een voormalig verbindingsman de plaats opgekregen waar hij, voor de terugtocht over de Rijn op 25 september 1944, zijn radioset zou hebben begraven. Hij had het toestel in jute zakken verpakt en in de grond gestopt. Een onderzoek ter plaatse bracht wel de resten van jute, maar helaas geen radiotoestel aan het licht.
De vondst die nu in de buurt is gedaan versterkt het vermoeden dat het verhaal van enkele jaren geleden waarschijnlijk juist is, maar dat de zender al eerder is opgegraven.
Het Airborne Museum heeft de gehele vondst kunnen verwerven en aan haar collectie toegevoegd.
De vondst bestaat uit de volgende voorwerpen:
Twee hoofdtelefoons DLR no 5 S, gemerkt ‘L.T.B.A.2.’
Een handmicrofoon No 8 voor de afstandsbediening unit ‘F’ van de radio WS No 22. Een seinsleutel No 2 MK 2 ZA 2869 voor de WS 22.
Een verlichtingslampje No 6A ZA 12645 voor de bedienaar van de radiozend- ontvanger WS No 22.

Een doorgesneden aansluitkabel voor het aansluiten van een radio-accu op een aggregaat.
Een opgerolde tien meter lange antennekabel, die op drie plaatsen doorgesneden is. Ook ontbreken de aansluitpluggen.
Een kapotgeslagen voltmeter, gemerkt ‘MOVING COY 1943 DC’.
Een aantal van deze onderdelen draagt duidelijk sporen van vernieling, Waarschijn¬lijk zijn ze opzettelijk onklaar gemaakt. Dit is bijvoorbeeld duidelijk te zien bij de diverse kabels en bij de seinsleutel, die een aantal stelschroeven mist waardoor hij niet meer gebruikt kan worden.
Verder is er een metalen kist met het opschrift ‘TELEGRAPH EQUIPMENT UNIT B’ gevonden. Aan deze kist zitten nog enkele resten van jute.
In de kist zitten twee houten haspels met antennedraad. Op de ene haspel, die bestaat uit meerdere lagen hout, staat te lezen: ‘Reel Aerial No 4 ZA 10043, Aerials 110 No 1 4,5 – 5,6 MC/S’.
De draadantenne op de haspel heeft een plugaansluiting voor de antennevoet No 10 en No 11, die onder meer gebruikt worden voor de radiozend-ontvanger WS No 22. De andere haspel is gemaakt van drie lagen triplex en is in betere staat, maar de tekst is slechter leesbaar. Hiervan is alleen te ontcijferen: ‘Aerial 140 Feet No 1, Cat No ZA 16589. Deze draadantenne heeft een aansluiting voor de radiosets WS No 19, WS No 22, zender No 76 en ontvanger R 109.
De beide draadantennes maken deel uit van de standaarduitrusting van een radio- zend-ontvanger WS No 22.
Verder bevat de kist een rol blank koperen antennedraad,een seinsleutel en een pak berichtenformulieren (‘Army Form No C2136 Small’).
De seinsleutel is van een type dat niet behoord bij de standaarduitrusting van een van de radiotoestellen die bij Arnhem gebruikt zijn. Na reiniging bleken alle koperen onderdelen gemerkt te zijn met het nummer 14. Een foto van deze sleutel is naar het museum van het Royal Corps of Signals in Engeland gestuurd voor nadere informatie.
Tussen het pak berichtenformulieren zijn ook de resten van een aantal opgevouwen berichtenformulieren (‘Large’) en blanco papieren gevonden. Deze zijn met potlood beschreven. Bij nadere bestudering bleken het delen van radiotelegrafie- en telefonieberichten te zijn. Ook zijn er aantekeningen bij die handelen over de verschillende radioprocedures.
Het Museum hoopt hiermee eindelijk originele berichten in handen te hebben die tijdens de Slag om Arnhem werden verzonden. Vol verwachting zijn wij begonnen deze stukken berichtenwisseling te analyseren met behulp van onder meer de voor-schriften ‘Signal Training (all arms) Pamphlet’ no 5 en no 7 en ‘Field Service Pocket Book Pamphlet’ no 4.
We hadden eerst de indruk dat we meelazen met de verbindingsmensen die onder zulke moeilijke omstandigheden hun taak deden. We kunnen uit de documenten zien hoe de radiomensen probeerden met elkaar in contact te blijven, hoe ze probeerden, ondanks de slechte verbindingen, toch een bericht te verzenden. Er werd om her¬haling gevraagd, de zogenaamde ‘woord-tweemaal’ methode werd toegepast en be¬richten werden via andere stations doorgezonden en soms gecodeerd.
Tijdens het bestuderen van de documenten stuitten we echter ook op een aantal aantekeningen over berichtenprocedures, die op blanco papier geschreven zijn. Dit zijn duidelijk aantekeningen die niet tijdens de gevechten gemaakt zijn. Het zijn waarschijnlijk papieren van een instructie of een oefening in Engeland. Daar de andere aantekeningen in hetzelfde handschrift zijn geschreven, is het dus niet zeker dat het om delen gaat van berichten die tijdens de Slag om Arnhem verzonden zijn. Het is heel goed mogelijk dat het geheel een aantal kladpapieren betreft van een oefening of instructieles, waarbij de verschillende radiotelefonie- en telegrafie procedures nog eens doorgenomen werden.
Naast bovengenoemde documenten zijn er ook delen van een brief gevonden. Hiervan kunnen we het plaatsstempel en een meisjesnaam ontcijferen. Misschien dat deze vondst ons in de toekomst op het spoor van de radiobedienaar kan brengen.
Al met al zijn het wel papieren die nooit meegenomen hadden mogen worden naar Arnhem en ze waren zeker niet bestemd om na ruim 45 jaar als relikwieën ge-koesterd en bestudeerd te worden.
De verschillende radio-onderdelen hebben inmiddels een waardige plaats in het Airborne Museum gekregen. De documenten zijn in het museumarchief opgenomen.

Download ministory

MINISTORY XXXV
Bijlage bij Nieuwsbrief No.47
ANGSTIGE DAGEN OP PREIJEN
door G.H. Maassen Sr.
Oosterbeek, zondag 17 september 1944 – ’s Morgens in de Gereformeerde kerk merkten we dat er iets gaande was. We hoorden veel vliegtuigen in de lucht, meer dan we gewend waren. De kerkdienst was korter dan gewoonlijk. De dominee was blijkbaar ongerust en voelde zich niet op zijn gemak. Na de dienst ging iedereen haastig naar huis. Bij Schoonoord viel het ons op dat daar veel Duitse militairen onder de bomen stonden (daar waar nu de parkeerplaats is). Toen we via de Stationsweg de Paul Krugerstraat hadden bereikt, doken Geallieerde vliegtuigen naar beneden.
Even later hoorden we de kogels op het wegdek van de Stationsweg ketsen. We doken weg onder de bomen en toen het stil was gingen we gauw naar huis (Mariaweg 32). Later die dag hoorden we dat de spoorlijn bij Station-Laag was gebombardeerd. Enkele bommen waren verkeerd terecht gekomen en hadden onder andere twee doden tot gevolg gehad bij het Stenen Kruis.
Tussen de middag zaten we te eten toen we in de verte een gezoem hoorden dat steeds luider werd. Met mijn vrouw, mijn schoonouders, waarbij we inwoonden, en de buren, de heer en mevrouw Huisman, gingen we de achtertuin in. Wat we toen zagen was on¬gelooflijk. Zover het oog reikte zag je vliegtuigen. Plotseling dook een groot aan¬tal toestellen naar beneden. We konden wel zien dat ze niet neerstortten, maar wat het te betekenen had wisten we niet. Wat er ook gebeurde, het was in ieder geval in de buurt van Wolfheze, dachten we. Even later hing de lucht vol parachutes met allerlei kleuren. Het was een machtig gezicht, maar we hadden eigenlijk geen idee wat er aan de hand was. De vrouwen gingen naar binnen, naar de kinderen, maar wij mannen bleven vol spanning staan tot het begon te schemeren. Toen besloten we naar binnen te gaan omdat we toch niets meer konden zien. Mijn schoonvader, de heer J.P. Kelderman, zei dat hij nog even aan de weg wilde gaan kijken, maar de heer Huisman en ik zeiden dat hij dat niet moest doen. Maar hij was eigenwijs en ging toch. De buurman en ik gingen naar binnen, naar onze kant van het huis, want we zouden bij elkaar blijven. Even later schrokken we omdat we op de weg hoorden schieten en hollen. Kort daarop kwam mijn schoonvader binnen wankelen met zijn hand aan het rechter bovenbeen. Hij had een kogel door zijn dijbeen gekregen en er was sprake van een slagaderlijke bloeding. Hij vertelde dat hij was aangeroepen in het Duits, maar in plaats van te antwoorden was hij teruggerend, waarop de Duitsers hadden geschoten. Het had zijn dood kunnen zijn. Het bloedde hevig en mijn vrouw legde een knevelverband aan. We durfden niet de straat op om hulp te gaan halen bij het Groene Kruis, dat vlak in de buurt was aan de Joubertweg.
De volgende dag waarschuwden we de wijkverpleegster. Dat ging mondeling van huis tot huis: wij waarschuwden de overburen, die op hun buurt hun buren inlichtten, enzovoorts. Telefoon hadden de meeste mensen in onze buurt toen nog niet.
Op het kruispunt Paul Krugerstraat/Mariaweg stonden Britse soldaten, ’Tommies’ genaamd. Ze stonden daar alsof ze met vakantie waren. We waren bevrijd, dachten we, maar we waren toch voorzichtig. Langs de Utrechtseweg, ter hoogte van de brandweerkazerne (waar nu restaurant Klein Hartenstein is), lagen lijken van Britse en Duitse soldaten. Over de weg liepen parachutisten in de richting van Arnhem. Wat stond er te gebeuren?
In de namiddag zagen we weer vliegtuigen naar beneden duiken, maar nu wisten we dat het zweefvliegtuigen waren. Daarna werden honderden parachutisten afgeworpen. Vanuit onze tuin konden we dat allemaal prachtig zien, maar niet wat in de verte op de grond gebeurde. De buren bleven bij ons en er werd gezamenlijk gegeten. Wij hadden een baby van zeven weken (Theo), en de buren hadden drie kleine kin¬deren, twee meisjes en een jongen.
Dinsdag 19 september werd er van alle kanten geschoten,, zo klonk het tenminste. Transportvliegtuigen kwamen laag over en we konden de afwerpers van de manden in de deuropening zien staan. We wenkten dat ze terug moesten omdat wij, gezien het vele schieten, de indruk hadden dat de Duitsers aan het opdringen waren. Ze be-grepen het niet en zwaaiden vrolijk terug.
Omdat het steeds gevaarlijker werd dachten we er over een betere bescherming te zoeken. We besloten een schuilkelder achter in de tuin te maken. Toen Huisman en ik daarmee bezig waren ontploften vijftig meter achter ons, in de tuinen van de buren, enkele granaten. Snel doken we in het reeds gegraven gat. Toen het stil was zeiden we tegen elkaar dat we behoorlijk stomme dingen aan het doen waren. Wat nu? Onze kelders waren niet geschikt om in te vertoeven omdat ze geen gewelf hadden. Gelukkig konden we terecht bij de familie Janssen (hij was stoffeerder) in de Paul Krugerstraat. Onze achtertuinen grensden aan elkaar. Met wat babygoed verhuisden we naar de kelder van Janssen en vanaf dat moment zaten we daar met veertien per¬sonen. Na lang schikken konden we allemaal een plaatsje vinden op een matras of op een kistje. Onze zoon hadden we tussen ons in op een matrasje op een paar plan¬ken. Naast Janssen woonde Eijmers, die electricien was en een winkeltje had in electro spullen. In samenspraak hebben we in de keldermuur een gat gemaakt zodat we bij elkaar konden komen. Op die manier hadden we twee vluchtwegen tot onze be¬schikking. Naast ons, op de hoek van de Paul Krugerstraat en de Mariaweg, stond de bakkerij van Crum. Dit kruispunt was bezet door de Britten en ook bij Janssen en Eijmers zaten ze in huis. Het slapen, het eten en het drinken zou een groot pro¬bleem worden. Voor onze kleine hadden we alleen maar enkele blikjes gecondenseerde melk, die we aanlengde met water. Als we naar boven naar het toilet wilden moesten we dat kenbaar maken aan de Engelsen. De kreet ‘dubbeljoesie’ was voldoende.
Woensdag 20 september – Na een toch wel rustige nacht begon het ’s ochtends weer hevig tekeer te gaan. De buren en wij besloten om weg te gaan. Mijn ouders woonden in Driel en de ouders van buurvrouw Huisman in Heveadorp. We pakten de weinige spullen die we mee hadden genomen en gingen richting Steijnweg. Toen we bijna bij het kruispunt Steijnweg/paul Krugerstraat waren aangekomen, barstte een bombarde-ment los van granaten zodat horen en zien je verging. De stenen en het hout van de daken vlogen ons om de oren. We doken een huis binnen en stonden daar in de gang te bidden. Twee oude mensen die daar woonden vonden het oorlogsgeweld blijkbaar heel gewoon. De man, die naar later bleek stokdoof was, stond in de tuin te harken. Zijn vrouw haalde hem op ons aandringen binnen; hij had geen schrammetje. Het huis stond te dreunen op zijn grondvesten, maar gelukkig werd het niet getroffen. Toen het eindelijk weer rustig werd wilden we verder via de Utrechtseweg en de Hoofd¬laan naar het Benedendorp. Wij wilden naar het Drielse Veer en de buren naar Hevea¬dorp. Maar net waren we weer onderweg of daar begon het schieten weer. We vluchtten weer een huis binnen. Het was reeds verlaten door bakker Van het Hof en zijn gezin (tot enige tijd geleden was hier de VIVO-winkel van De Boer gevestigd). Wij wachtten tot het weer stil werd en besloten toen om weer terug te gaan. Overal tussen de huizen zagen we Engelsen zitten, loerend in de richting van de spoorlijn. Ze waren zeer waakzaam. Het eerder genoemde kruispunt zag er verschrikkelijk uit. Stenen, hout, pannen, windveren, etc. lagen op de weg en je kon er haast niet overheen. Bij Janssen teruggekomen werden we liefdevol ontvangen. Daar zaten we dan weer, lijdzaam en geduldig wachtend op de dingen die komen zouden. Diverse huizen aan de Paul Krugerstraat en de Steijnweg stonden nu in brand. In de namiddag kwamen twee oude mensen vragen of ze ook binnen mochten. Het waren de heer Terlaag en zijn vrouw, die op de Graaf van Rechterenweg woonden, op de hoek bij het Station-Hoog. Hun huis was in brand geschoten. We begrepen niet hoe ze heelhuids bij ons waren gekomen. Met enig schikwerk konden ze erbij. Regelmatig kwam een Brit, waarschijn-lijk de commandant, in de kelder kijken. Hij had rood doorlopen ogen, want slapen was er niet bij voor deze kerels.
De volgende dag wilde ik even naar huis om wat spullen op te halen voor ons zoontje. Ik vroeg toestemming aan de Engelsen en rende vervolgens door de al hoog staande boerenkool. Prompt struikelde ik en lag languit tussen de stronken. Ik stond op en hoorde lachen. Toen ik om keek zag ik drie para’s tussen de boerenkool, die ik niet had opgemerkt. Ik moest natuurlijk ook lachen maar rende meteen door naar ons huis. Daar aangekomen hoorde ik een geluid en zag een Engelsman op een stoel zitten in de voordeuropening, met een stengun op zijn knieën. Hij lachtte naar mij, want hij had mij uiteraard al lang gezien. Er was een loopgraaf langs ons huis gemaakt en in de voortuin zat een Brit ingegraven. Beide Britten hielden het oog op het kruispunt Mariaweg/Joubertweg. Toen ik in het huis bezig was de spulletjes op te zoeken, hoorde ik het ratelen van het machinepistool van de man in de voortuin. Ik keek voorzichtig door het raam en zag drie Duitsers dood over de heg hangen. Ter verklaring: langs de tuin van het huis op de zuidwestelijke hoek Joubertweg/Mariaweg stond langs de Joubertweg een heg. De Duitsers hadden staande op de Joubertweg over de heg gekeken in de richting van het kruispunt Mariaweg/Paul Krugerstraat. De Engelsman die hun doodvonnis had getekend, stak een sigaret op, en ik maakte dat ik weg kwam. De Duitsers zitten al in de Joubertweg, dacht ik, en dat bleek later inderdaad zo te zijn. In de boerenkool lagen geen Britten meer, maar ik moest wel dekking zoeken, want de kogels floten mij om de oren.
Toen ik terug kwam in de kelder, slaakte men een zucht van verlichting. Ze hadden dichtbij horen schieten en vreesden voor mijn leven. Ik vertelde wat ik had gezien en dat de Duitsers al dicht in de buurt zaten. We hoorden een eigenaardig knarsend geluid, hetgeen een Duits gemotoriseerd kanon bleek te zijn. Het kwam uit noorde-lijke richting de Mariaweg afrijden, schoot het huis van bakker Crum in brand en takelde ook ons huis flink toe. Verder dan het kruispunt Mariaweg/Paul Krugerstraat ging het gevaarte niet. Aan de Engelsen die in het huis zaten, waarin ook wij ver¬bleven, konden we merken dat het niet best ging. Ze zeiden niets, maar we konden het aan hun ogen zien. We waren bang en gelaten. Wat zou er gebeuren wanneer de Duitsers weer terug kwamen?

Vrijdag 22 september – Al vroeg in de morgen werd er weer flink op los geschoten. Het was een hels lawaai en deze keer was het wel heel dichtbij. We hoorden opnieuw vliegtuigen, maar we hadden geen notie van wat er buiten gebeurde. Door de angst die we hadden voelden we helemaal geen honger, terwijl we in die dagen toch maar weinig voedsel hadden gehad. In de loop van de dag werd er een gewonde Engelsman bij ons in de kelder gebracht. Zijn kameraden vroegen ons of wij voor hem wilden zorgen. Dat gaf ons wel te denken. Hij had een zware schouderwond en we legden hem midden in de kelder op een matras. Een van ons die goed Engels sprak, onder¬hield zich met hem en stelde hem gerust. Boven ons hoofd hoorden we de Britten schieten en het leek op een man tegen man gevecht.
Laat in de middag werd het beangstigend stil. Zouden ze er nog wel zijn? We durfden niet te gaan kijken. Afwachten dus maar. We voelden dat het afgelopen was en dat de Engelsen het niet konden houden. Het schieten klonk nu verder weg en zo gingen we de nacht in.
In de loop van de volgende morgen hoorden we voetstappen naast het huis. Zware voetstappen – Duitse! Ja hoor, we hoorden Duits praten, dus het was weer zover: we waren weer bezet! Om erger te voorkomen riepen we dat er burgers in de kelder zaten. Boven aan de trap verscheen een dikke Duitser, die een gemoedelijke kerel leek te zijn. We vertelden hem dat we een gewonde parachutist bij ons hadden.
Hij kwam naar beneden en gaf de gewonde een Engelse sigaret. Hij zei tegen ons dat hij de gewonde zou laten ophalen. Daarna verdween hij om even later terug te keren met blikjes voedsel, die hij op zolder had gevonden en die van de Engelsen waren geweest. Wij mochten ze hebben.
De gehele zaterdag bleef het vrij rustig. We hoorden buiten wel wat geluid en het rijden van voertuigen, maar we bleven toch maar rustig in de kelder. Alleen als het noodzakelijk was dat we naar boven gingen, om naar het toilet te gaan of om water te halen, dan moesten we wel. Toen ik ook een keer naar boven ging, keek ik stiekum uit het raam. Het was stil op straat en ik zag geen enkele soldaat. De Britten waren teruggetrokken, maar waar naar toe?
Zondag 24 september – In de loop van de morgen was er veel geschreeuw van Duitsers. We moesten weg en wel zo snel mogelijk. Dit waren echte Nazi’s. Ze hadden vuile gezichten en wilde ogen. Ze kwamen rechtstreeks van het front. De dekens mochten we niet meenemen, de ‘heren’ moesten slapen. We pakten onze spullen op mijn oude fiets, legden de kleine in de kinderwagen en daar gingen we, via de achtertuin langs ons huis naar de Mariaweg. Achter ons huis op de bleek lag een gesneuvelde Engelsman met zijn geweer naast zich. Hij had een kussen onder zijn hoofd en een zware halswond. Bij de buurman op het pad lag een dode, oudere Duitser. Hij lag op zijn rechterzij en zijn linkerarm stond rechtop,wij zend naar de hemel. Het was een naargeestig gezicht.
Met een witte vlag voorop gingen we in de richting van Station-Hoog: de families Janssen, Huisman en Maassen en mevrouw Kelderman, mijn schoonmoeder. Waar de heer en mevrouw Terlaag op dat moment waren, kan ik mij niet meer herinneren.
Onderweg zagen we een enorme troep, de wegen lagen vol met dakpannen, hout, glas, munitie, e.d.. We konden er bijna niet door.
Langs de oostzijde van de Dreijenseweg, net voorbij de brug, lagen dode Engelsen. Er stonden kapot geschoten voertuigen en …. opeens was er stilte. Voor ons was het een onvoorstelbare stilte na zoveel dagen van verschrikkelijke herrie.
Bij de Amsterdamseweg aangekomen, staken we recht over en vervolgens gingen we over de hei en door het bos in de richting van Schaarsbergen, naar de Apeldoornse- weg. Veel evacuees waren uit de regio Arnhem op weg naar Apeldoorn. Daar was in¬middels bekend geworden wat er in onze omgeving gebeurd was. Men kwam ons tegemoet met paard en wagens. Gelukkig maar, want de meesten van ons konden niet meer. Moeders met kinderen, oude vrouwen en mannen werden op de wagens geladen. Mijn vrouw, onze baby en mijn schoonmoeder ook. Zij waren doodop. Bij café Banning, vlak voor Apeldoorn, kregen we een beker heerlijke soep. Wat smaakte dat!
Na enige tijd moesten we verder en werden we naar een cocosmattenfabriek gebracht. In de hallen was stro neergelegd en daar zochten we een plaatsje op. We kregen te eten en vervolgens konden we met ons gastgezin mee op weg naar Hofstraat 35.
We werden liefdevol ontvangen (de naam van die mensen weet ik niet meer), maar al gauw bleek dat het huis te klein was met ons drieën erbij. In de tussentijd was mijn schoonmoeder door een ander echtpaar meegenomen, terwijl de familie Huisman bij verwanten introk. De Janssens waren richting Friesland vertrokken.
De volgende dag kwam een neef van onze Oosterbeekse buren, Arnold Huisman, ons ophalen en nam ons mee naar zijn huis in de Brinkhorsterweg. We hebben het goed bij ze gehad en daar zijn we ze altijd dankbaar voor gebleven.
Na verloop van tijd vernamen we dat mijn schoonvader inmiddels ook in Apeldoorn terecht was gekomen. Hij lag daar in een ziekenhuis waar men helaas had moeten besluiten zijn rechterbeen boven de knie te amputeren. Behalve de kogelwond had hij in De Tafelberg verwondingen door granaatscherven opgelopen en was stof in de wonden gekomen. Op de plek waar hij lag was op een gegeven moment de gehele buiten¬muur weggeslagen en stond het dak op instorten. Op donderdag 21 september waren hij en de andere gewonden geëvacueerd naar Apeldoorn.

Download ministory