Archief voor categorie: Archief

MINISTORY No. 89
Ruurd Kok
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 102 van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek, juni 2006

Het verleden op de schop
Ergens op de zuidwestelijke Veluwe ligt een terrein met resten van een Duitse luchtafweerstelling uit de Itveede Wereldoorlog. Een luchtfoto uit 1944 toont een complex dat bestaat uit tientallen structuren van verschillende vorm en afmeting. Enkele heuvels zijn herkenbaar aan hun slagschaduw en dienden ongetwijfeld als geschutsopstellingen. Ook een loopgraaf en diverse schuttersputten zijn duidelijk te zien. Tussen de overige structuren moeten zich munitieopslagplaatsen bevinden en onderkomens voor de manschappen. Welke structuur waarvoor heeft gediend, is niet af te leiden uit de luchtfoto. Vooralsnog zijn over deze stelling geen ooggetuigenverslagen of andere historische gegevens bekend. Aan de hand van de luchtfoto zijn de diverse structuren in het terrein terug te vinden, waaronder de loopgraaf, resten van gebouwen en de heuvels. Het terrein is inmiddels ook bekend bij metaaldetectorzoe- kers. Op diverse plaatsen zijn kuilen gegraven, waarnaast opgegraven materiaal is achtergelaten. De zoekers zullen de in hun ogen bijzondere voorwerpen wel hebben meegenomen. Naast objecten met een militair karakter bevindt zich tussen de achtergelaten vondsten opvallend veel huisraad zoals flessen, keukengerei en scherven van borden, kopjes en borrelglaasjes. Nauwkeurige studie van deze sporen en voorwerpen kan gegevens opleveren over de inrichting van de stelling, het type geschut, de functie van de diverse gebouwen en het dagelijks leven van de manschappen. De bodemvondsten kunnen daarmee informatie opleveren die (nog) niet uit historische bronnen bekend is, mits ze op verantwoorde wijze worden onderzocht.
Deze luchtafweerstelling is slechts een van de vele terreinen met resten uit de oorlog waar zoekers vooralsnog ongestoord hun gang kunnen gaan. Slechts weinig mensen lijken zich ervan bewust te zijn, dat zodoende een unieke en onvervangbare informatiebron wordt vernietigd. De betekenis van bodemvondsten als historische bron lijkt nog vrijwel onbekend. Dat geldt ook voor berichten in deze Nieuwsbrief. In nummer 97 (februari 2005) wordt bijvoorbeeld de vondst beschreven van een dropkooi voor een motorfiets te Driel (Versluijs 2005) en is ook een bericht opgenomen over een zeldzaam stengun-bajonet die bij de Ginkelse Heide werd gevonden. De betekenis van deze vondsten wordt vooral gezien als een welkome, zeldzame aanvulling op de collectie van het Airbome Museum respectievelijk een particulier. De betekenis van bodemvondsten gaat echter veel verder. Dit artikel laat zien welke bijdrage bodemvondsten kunnen leveren aan onderzoek naar de Slag om Arnhem. Daarbij komt ook de vraag aan de orde of iedereen zomaar naar deze voorwerpen mag zoeken.

De bodem als archief
De plaatsen waar tijdens de Slag om Arnhem is gevochten, dragen vaak nog zichtbaar de sporen daarvan, zoals oorlogsschade aan bomen en gebouwen of sporen van stellingen en schuttersputten. Deze zichtbare sporen vormen een tastbare herinnering aan de krijgshandelingen. Een groot deel ligt echter onzichtbaar verborgen in de bodem. Vele foto’s uit de septemberdagen van 1944 tonen hoe het strijdtoneel lag bezaaid met onder andere kogel- en granaathulzen, uitrustingsstukken en wrakstukken van voertuigen. Veel van dit materiaal is achtergelaten in stellingen, of na de oorlog daarin gedumpt bij het opruimen van de oorlogsschade. Daarnaast zijn stoffelijke resten van gesneuvelde soldaten aan de bodem toevertrouwd en zijn neergestorte vliegtuigen in de bodem terechtgekomen. Al deze resten maken deel uit van de materiële neerslag van de Slag om Arnhem. Evenals de vele overgeleverde voor-werpen, foto’s, officiële documenten en persoonlijke getuigenissen vormen de bodemvondsten een infor-matiebron over de strijd.
Archeologen zijn dé deskundigen op het gebied van het opsporen, onderzoeken en interpreteren van materiële resten uit het verleden. Zij graven met als doel kennis te verzamelen over het verleden. Tijdens het veldwerk worden alle relevante gegevens gedocumenteerd: sporen worden getekend en gefotografeerd, de herkomst van vondsten wordt geregistreerd en er worden grondmonsters genomen voor nader onderzoek. Bij de uitwerking worden de aangetroffen vondsten en sporen geanalyseerd en geïnterpreteerd om te komen tot uitspraken over het verleden. Archeologen spreken daarom van het bodemarchief: het geheel van in de bodem bewaard gebleven archeologische resten die informatie leveren over ons verleden. Het bodemarchief heeft een aantal specifieke kenmerken. In de eerste plaats kunnen sporen en vondsten onder geschikte omstandigheden vele eeuwen bewaard blijven in de bodem. Zolang de omstandigheden niet wijzigen, is de bodem de beste plaats om die vondsten en sporen te bewaren, in hun oorspronkelijke situatie. Uitgangspunt van het archeo- logiebeleid is dan ook om bekende archeologische vindplaatsen zoveel mogelijk te behouden. Slechts wanneer een vindplaats om wat voor reden dan ook verloren dreigt te gaan, wordt overgegaan tot opgraving. Zo is voorafgaand aan de aanleg van de Arnhemse nieuwbouwwijk Schuytgraaf archeologisch onderzoek gedaan (Smit 1997). Van de elf ontdekte vindplaatsen kon een deel worden behouden en is de rest (deels) opgegraven. Het behoud van de vindplaatsen is geregeld in het bestemmingsplan Schuytgraaf (2000). Ook in de Waalsprong bij Nijmegen is al in een vroeg stadium onderzoek gedaan naar archeologische vindplaatsen (Schut 2001; Van den Broeke 2002).
Het feit dat een vindplaats alleen bij dreigende verstoring wordt opgegraven, heeft te maken met een tweede kenmerk van het bodemarchief. In tegenstelling tot andere archieven kan het bodemarchief slechts éénmalig worden geraadpleegd. Opgraven betekent vernietigen. Daarom is het doen van opgravingen volgens de Monumentenwet alleen toegestaan aan daartoe bevoegde instanties.1 De gemeente Arnhem heeft sinds 1 mei 1997 een gemeentelijk archeoloog en opgravingsbe- voegdheid. In gemeenten zonder eigen archeoloog worden opgravingen uitgevoerd door daartoe bevoegde bedrijven. Het kan ook gebeuren dat archeologische vondsten bij toeval worden aangetroffen. Om te voorkomen dat de gegevens van dergelijke toevalsvondsten verdwijnen, stelt de Monumentenwet dat ze moeten worden gemeld, zodat kennis kan worden genomen van de vondst en de vondstomstandigheden en de gegevens van deze vondsten kunnen worden geregistreerd in een landelijke database. Zo regelt de Monumentenwet dat het bodemarchief alleen door deskundigen wordt geraadpleegd en dat ook de gegevens van toevalsvondsten terecht komen bij deskundigen.
Een derde kenmerk van het bodemarchief is dat het grotendeels onzichtbaar is, althans in Nederland. Een uitzondering vormen bijvoorbeeld de vele prehistorische grafheuvels in de omgeving van Oosterbeek. Dit betekent dat het bodemarchief zeer kwetsbaar is, omdat de bodem ook intensief wordt gebruikt voor andere doeleinden, zoals bouwen, aanleg van infrastructuur en natuurontwikkeling. Grote delen van het bodemarchief zijn in de loop der jaren vernietigd uit onwetendheid. Om zoveel mogelijk rekening te kunnen houden met de (verwachte) aanwezigheid van archeologische vindplaatsen, hebben archeologen twee kaarten ontwikkeld. De terreinen waarvan bekend is dat er archeologische waarden aanwezig zijn, staan aangegeven op de Archeologische Monumenten Kaart (AMK), zoals de genoemde grafheuvels. Een deel van de terreinen op deze kaart is wettelijk beschermd op grond van de Monumentenwet, zoals het terrein van kasteel Rosande in de gelijknamige polder tussen Oosterbeek en Arnhem. Daarnaast staat op de Indikatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) aangegeven wat de archeologische verwachting is van een gebied.” Deze verwachting is gebaseerd op de huidige kennis over de relatie tussen landschappelijke kenmerken en het voorkomen van archeologische vindplaatsen. Hoe hoger de verwachting, des te groter wordt de kans geacht dat archeologische vindplaatsen aanwezig zijn.

Bergingen en onderzoeksgroep
Ook al is opgraven voorbehouden aan bevoegde instanties, toch wordt op diverse voormalige slagvelden volop materiaal uit de oorlog opgegraven door officiële instanties zonder archeologische deskundigheid. In gebieden waar zwaar is gevochten, is de kans groot dat bij graafwerkzaamheden zowel munitie als lichamen van soldaten worden gevonden. Bij het aantreffen van munitie en menselijke resten wordt doorgaans direct de politie gewaarschuwd, die vervolgens de betrokken instanties erbij haalt. Munitie wordt geborgen en onschadelijk gemaakt door het Explosieven Oprui- mingscommando van de Koninklijke Landmacht (EOCKL). Om vertraging en ongelukken bij bouwwerkzaamheden te voorkomen, wordt tegenwoordig steeds vaker in een vroeg stadium onderzoek gedaan naar de mogelijke aanwezigheid van explosieven. Deze opsporing is sinds 1998 geprivatiseerd (Verhoeven 2004). Op basis van historisch onderzoek, zoals de bestudering van ooggetuigenverslagen en luchtfoto’s, worden locaties in kaart gebracht waar nog niet-ontplofte munitie aanwezig kan zijn. Vervolgens wordt de munitie in het veld opgespoord met metaaldetectoren en onschadelijk gemaakt. Ook de bodem van Schuytgraaf is door een civiele aannemer onderzocht op explosieven, die vervolgens door het EOCKL zijn vernietigd (Rensen 2003; Van Otterloo 2003). Hier zijn onder andere resten ge orgen van een Duitse jager, Focke Wulf 190, en ver- cnnn eme en grotere wapens, vliegtuigraketten en zo’n 5000 granaten. Behalve munitie zijn bij de explosieven- opruimmg ook veel uitrustingsstukken en persoonlijke bezittingen gevonden (Van Otterloo 2003).
Aangetroffen resten van militairen worden geborgen door de eenkoppige Bergings- en Identificatie Dienst van de Koninklijke Landmacht (BIDKL), die de stoffelijke resten ook tracht te identificeren.111 Bij de berging wordt gezocht naar alles wat te maken heeft met de omgekomen militair. Dit wordt verzameld, geregistreerd, gefotografeerd en in een kist meegenomen. In Schuytgraaf zijn bijvoorbeeld sinds september 2001 twee Britten en twaalf Duitsers geborgen (zie ook Rensen 2003). Persoonlijke bezittingen worden na identificatie overgedragen aan familie of nabestaanden, overige voorwerpen worden bewaard in het depot van de Bergingsdienst te Soesterberg. Gegevens van de berging en van de identificatie worden vastgelegd in een onderzoeksrapport, waarin ook de aangetroffen persoonlijke voorwerpen en uitrustingsstukken worden geregistreerd. De rapporten bevatten bijvoorbeeld informatie over de doodsoorzaak en de wijze waarop een soldaat een veldgraf heeft gekregen. Deze informatie kan namelijk in verband worden gebracht met historische bronnen zoals ooggetuigenverslagen en is daarmee van belang voor identificatie. De bergingen van EOCKL en BIDKL zijn niet in strijd met de Monumentenwet. De diensten graven immers niet met als doel opgravingen te doen, maar om munitie respectievelijk stoffelijke resten te bergen.lv Desondanks gaan bij dit zeer belangrijke en nuttige werk onbedoeld en onbewust gegevens verloren. De ruimers en bergers registeren immers alleen de voor hun taak relevante gegevens. Geruimde explosieven worden per perceel geregistreerd, overige vondsten niet. Vondstomstandig- heden van munitie worden niet vastgelegd. Van een door de EOCKL onschadelijk gemaakte kist mortiergranaten is dan bijvoorbeeld niet meer te achterhalen of de kist in een sloot is gedumpt of is achtergelaten in een mortierstelling. Voor de reconstructie van een historische gebeurtenis kunnen dergelijke gegevens van belang zijn. De BIDKL probeert stoffelijke resten binnen één dag te bergen, om te voorkomen dat de vindplaats onbeheerd achterblijft met alle risico’s van dien. Dit heeft consequenties voor de wijze waarop de resten worden verzameld en geregistreerd. Voor historisch onderzoek naar een slagveld is het bovendien lastig dat de verzamelde resten verspreid raken over verschillende instanties. Voor het archeologisch onderzoek in Schuytgraaf zijn zowel gegevens van het particuliere ruimingsbedrijf als van de Bergingsdienst opgevraagd en gebruikt bij de analyse en interpretatie van aangetroffen sporen en vondsten uit de IXveede Wereldoorlog.v
De BIDKL komt direct in actie na een melding dat stof-felijke resten zijn aangetroffen. De dienst gaat zelf echter niet gericht op zoek naar vermiste soldaten. Dit werd als een gemis ervaren in de gemeente Renkum, waar zich nog veel resten van soldaten in de bodem moeten bevinden. Mede op initiatief van de gemeente is vanaf 1993 actief gezocht naar vermisten. Enkele personen die veelal op basis van ooggetuigenverslagen onderzoek deden naar vermiste soldaten, vormden de Onderzoeksgroep historisch terreinonderzoek Wereldoorlog II ook bekend als de Zoekgroep (Berends 1998).” Sinds 1994 doet de groep in rapporten verslag van hun onderzoeken, met een lijst van vondsten, situatietekeningen en een historische interpretatie.™ De Onderzoeksgroep heeft bijvoorbeeld in januari 1993 aan de Van Lennepweg in Oosterbeek twee vermiste Britse soldaten van het Border Regiment gevonden (Timmerman, Timmerman & Van Buggenum 1994). Het werk van de Onderzoeksgroep toont de meerwaarde van een geïntegreerde aanpak waarbij historische gegevens en vondsten worden gecombineerd. Aan de Van Lennepweg werden in 1993 en 1994 naast de stelling met de twee stoffelijke overschotten drie schuttersputten gevonden. In één put werden resten aangetroffen van 2 inch mortiergranaten, in de tweede de overblijfselen van een walkietalkie en in de derde enkele brengun-magazij- nen. Voorzichtig concludeerden de onderzoekers dat de walkietalkie kan hebben gediend voor de vuurleiding van de mortier en dat de brengun diende als bescherming voor de stelling.”1’1 De vondst van een blindganger van een Duitse 8 cm mortiergranaat op enkele meters van de put waarin de Britten waren aangetroffen, bevestigt de ooggetuigenverslagen dat de twee Britten waren gesneuveld bij Duitse mortieraanvallen. Ondanks de goede bedoelingen van de Onderzoeksgroep en de nauwkeurige registratie van de vondsten, blijft het een feit dat de onderzoeken niet op archeologisch verantwoorde wijze worden uitgevoerd. Weliswaar wordt gedocumenteerd op welke locatie welke vondsten zijn verzameld, maar ze worden niet laagsgewijs verzameld en ook niet in hun oorspronkelijke context gedocumenteerd. Hierdoor gaan gegevens verloren. Met het verstrijken van de periode van vijftig jaar zijn de opgravingen van de Onderzoeksgroep sinds 1995 formeel in strijd met de Monumentenwet.

Illegale zoekers en toevalsvondsten
Behalve door explosievenruimers en de Bergingsdienst worden veel voormalige slagvelden door particulieren afgezocht met een metaaldetector. De eerder beschreven luchtafweerstelling is daarvan een schrijnend voorbeeld. In de Arnhemse nieuwbouwwijk Schuyt- graaf was zoveel belangstelling van particuliere zoekers, dat een beveiligingsbedrijf verschillende keren de politie moest waarschuwen en mensen heeft laten aanhouden (Van Otterloo 2003). Het zoeken met een metaaldetector is namelijk verboden, voor zover de zoekers op pad gaan met het doel vondsten op te graven. Opgraven door onbevoegden is immers niet toegestaan volgens de Monumentenwet. In de praktijk wordt het zoeken soms oogluikend toegestaan, zolang wordt gezocht in geroerde en dus verstoorde grond. Om illegaal opgraven tegen te gaan, heeft de gemeente Arnhem een zogenaamd detectorverbod opgenomen in de Algemene Plaatselijke Verordening (APV).”1 In de gemeente Renkum geldt al sinds 1979 een dergelijk verbod om ongelukken met niet-ontplofte munitie te voorkomen (Artikel 5.7.1; zie ook Van der Velden 2000). De gemeente Renkum heeft aan verschillende personen ontheffing verleend om, na toestemming van de grondeigenaar, te zoeken met een detector. De leden van de Onderzoeksgroep hebben bijvoorbeeld ontheffing. De zoekers met ontheffing dienen op verzoek van de gemeente een lijst te overleggen met vondsten en onderzochte plaatsen. Vanwege het ontbreken van archeologische deskundigheid bij de gemeente is echter nooit bekeken of schade wordt aangericht aan archeologische vindplaatsen en of de vondsten wel op een verantwoorde wijze worden verzameld en gedocumenteerd.
Veel metaaldetectorzoekers zijn puur objectgericht: ze verzamelen voorwerpen om hun collectie aan te vullen. Dit geldt zeker voor schatgravers die voorwerpen opgraven en te koop aanbieden. Detectorzoekers gaan vaak gericht zoeken op locaties van stellingen, omdat daarin veel materiaal kan worden verwacht. Bij het aantreffen van materiaal worden de stellingen letterlijk leeggehaald. De voorwerpen worden opgraven zonder acht te slaan op de context van de vondsten en alleen de meest interessante voorwerpen worden meegenomen. Doordat niet wordt opgegraven op een archeolo- gisch-verantwoorde wijze en vondstomstandigheden niet worden gedocumenteerd, gaat veel informatie verloren. In het gunstigste geval noteert de verzamelaar de herkomst van de objecten. Bij het achterwege blijven van een zorgvuldige documentatie, zijn de voorwerpen niet meer te herleiden tot hun plaats van herkomst en hun relatie tot sporen en andere objecten. Daarmee gaat de informatiewaarde van de objecten grotendeels verloren en blijft bijvoorbeeld de vraag onbeantwoord of het gaat om uitrustingsstukken die tijdens de strijd in een stelling zijn achtergelaten, of dat het gaat om afval dat pas na de strijd in de stelling is gedumpt. Voor de betekenis van de vondsten maakt dat groot verschil.
Door het leeggraven van stellingen kunnen bovenben authentieke sporen worden vernield die als zichtbaar relict een waardevol spoor van de oorlog vormen. Het leeggraven van stellingen door niet-deskundigen moet dan ook worden gezien als illegaal opgraven, waarbij veel gegevens moedwillig of door onkunde worden vernietigd. Dergelijk ondeskundige opgravingen kunnen ook andere kwalijke gevolgen hebben. Bij het aantreffen van menselijke resten komt het voor dat interessante voorwerpen worden meegenomen en de overige resten worden achtergelaten. Zo bleek het onmogelijk de resten te identificeren van een in november 2004 in Groesbeek aangetroffen Duitse soldaat, omdat alle voor het identificatieonderzoek belangrijke persoonlijke bezittingen en uitrustingsstukken uit het graf waren weggenomen? Dit is ethisch onverantwoord en om die reden dan ook absoluut ontoelaatbaar.
Uiteraard kunnen bij graafwerkzaamheden toevallig voorwerpen uit de Tweede Wereldoorlog worden aange-troffen. Zoals gezegd geldt voor archeologische toevals-vondsten een meldingsplicht. De gemeentelijk archeoloog van Arnhem registreert ook vondsten van materiaal uit de oorlog, wanneer die bij haar worden gemeld?’Vaak ontbreek bij archeologen echter de kennis om het materiaal te kunnen determineren en de betekenis ervan te kunnen bepalen. Veel oorlogsvond- sten uit de omgeving van Arnhem worden aangeboden aan het Airborne Museum. Daarvan accepteert het museum voorwerpen die in de collectie passen, zoals een radioset die in 2002 werd gevonden bij graafwerk-zaamheden in Driel (Boekhorst 2003) en diverse vondsten uit Schuytgraaf?” Deze voorwerpen worden door het museum geregistreerd. In de praktijk valt soms lastig te bepalen wat de herkomst van de voorwerpen is en of ze eventueel door illegale opgraving zijn verkregen?’” De informatiewaarde van dergelijke losse vondsten is vaak beperkt en is niet alleen afhankelijk van het voorwerp zelf, maar vooral van de mate waarin gegevens bekend zijn over de vindplaats.
Stellingenkaart
Veel sporen van voormalige slagvelden gaan ongezien verloren bij graafwerkzaamheden of illegale opgravin gen. Hiermee verdwijnen ook veel gegevens die mogelijk een bijdrage hadden kunnen leveren aan de kennis over het betreffende strijdtoneel, zoals de ligging van stellingen en daarin bewaard gebleven uitrustingsstukken. Om te voorkomen dat sporen uit de Tveede Wereldoorlog ongezien verdwijnen, is het van groot belang dat ze nauwkeurig in kaart worden gebracht. De wens om deze sporen te behouden, blijkt bijvoorbeeld uit het initiatief van de Monumentencommissie Renkum om objecten die herinneren aan de TWeede Wereldoorlog voor te dra- P!aatsmS °P de gemeentelijke monumentenijs . p eze zogenaamde lijst van potentiële Martiale Monumenten staan inmiddels vijftien terreinen en 24 gebouwen, bomen en andere objecten Het spoorviaduct in de Klingelbeekseweg en Benedendorpsweg te

Oosterbeek is in 2005 als eerste beschermd object op de lijst van gemeentelijke martiale monumenten geplaatst’(xvi) Ook herkenbare sporen in het landschap komen hiervoor in aanmerking.
Met het oog op behoud en beheer is het wenselijk dat de ligging van bewaard gebleven schuttersputten en andere stellingen nauwkeurig wordt ingemeten en wordt aangegeven op een zogenaamde Stellingenkaart. Een dergelijke Stellingenkaart kan worden geraadpleegd voorafgaand aan geplande graafwerkzaamheden om te voorkomen dat sporen ongezien verdwijnen. De Duitse luchtafweerstelling die in 2002 bij het afgraven van een dijkje in de Rosandepolder te voorschijn kwam, was bijvoorbeeld duidelijk herkenbaar op geallieerde luchtfoto’s (Maassen 2003). Voorafgaand aan de werkzaamheden had dus al rekening kunnen worden gehouden met deze vondst.™1 Op basis van luchtfoto’s uit de oorlogsdagen kunnen ook niet meer zichtbare of verdwenen stellingen in kaart worden gebracht. De kaart kan worden aangevuld met andere sporen, zoals oorlogsschade aan bomen of gebouwen. Net als bij het in kaart brengen van archeologische vindplaatsen, komt ook bij een Stellingenkaart de vraag naar voren in hoeverre deze gegevens toegankelijk zouden moeten zijn. Een dergelijke kaart maakt het lieden met minder goede bedoelingen namelijk wel erg gemakkelijk om interessante zoeklocaties te vinden. Daarom is de ligging van de luchtafweerstelling in de inleiding dan ook bewust onvermeld gebleven. Het is dan ook van belang dat alleen de juiste instanties toegang hebben tot dergelijke gegevens.
Het nauwkeurig in kaart brengen van bekende stellingen, schuttersputten en andere posities kan ook een bijdrage leveren aan historisch onderzoek naar de voormalige slagvelden. Op vele plaatsen liggen bijvoorbeeld resten van schuttersputten, waarvan zelfs bekend is welke eenheid ze wanneer zou hebben gegraven. Een mooi voorbeeld zijn de schuttersputten op het terrein van Sportcentrum Papendal, waarin Brigadier
Hackett op 19 september 1944 rond 11 uur zijn hoofd-kwartier van de 4th Parachute Brigade zou hebben gevestigd.(xviii) De putten waarin de resten van Hacketts brigade zich later die dag zouden hebben ingegraven, liggen een kilometer zuidelijker in het gebied van de Bilderberg. Vaak is onbekend waarop de interpretatie van dergelijke putten is gebaseerd. Door de in het terrein nog zichtbare sporen in te meten, kan worden bekeken of het aantal en de grootte van de putten overeenkomen met de omvang van de eenheid die zich daar zou hebben ingegraven. Op basis van zo’n kaart kan bovendien onderzoek worden gedaan naar de ligging van dergelijke stellingen, hun vorm, omvang en verspreiding. Dit kan informatie opleveren over de wijze waarop de verdediging van een bepaald gebied werd georganiseerd.
Verkennend onderzoek
Om een voormalig slagveld goed in kaart te brengen, moet niet alleen worden gekeken naar zichtbare of verdwenen sporen, maar ook naar het materiaal dat op dat slagveld is aangetroffen. Naar aanleiding van het archeologisch onderzoek in Schuytgraaf zijn bijvoorbeeld gegevens opgevraagd bij de ruimingsbedrijven en bij de Bergingsdienst. Zo kon het beeld van de opgraving worden aangevuld met informatie over mortierinslagen en de ligging van veldgraven. Idealiter worden dergelijke gegevens in kaart gebracht voorafgaand aan opgravingen of andere bodemingrepen. De Roll of Honour, waarin gegevens zijn opgenomen van alle geallieerde militairen die tijdens of ten gevolge van de Slag om Arnhem om het leven zijn gekomen, biedt bijvoorbeeld informatie over de ligging van veldgraven of locaties waar gesneuvelde soldaten zijn gevonden. Voor het verzamelen van aanvullende gegevens biedt het zoeken met metaaldetectoren interessante mogelijkheden, zonder dat daarbij hoeft te worden gegraven in ongeroerde grond. Door het nauwkeurig in kaart brengen van de verspreiding van diverse typen kogelhulzen kan bijvoorbeeld de positie worden bepaald waarvandaan met bepaalde wapens is gevuurd. Ballistisch onderzoek maakt het in principe zelfs mogelijk afzonderlijke wapens aan de hulzen te herkennen. Aan de hand van granaatscherven kunnen inslagen van mortieren en granaten worden gelokaliseerd.
Door dergelijke sporen op het strijdtoneel nauwkeurig in kaart te brengen, kunnen uitspraken worden gedaan over het verloop van de strijd. Dergelijk onderzoek kan een welkome aanvulling bieden op beschikbare historische bronnen. Officiële verslagen doen over het algemeen slechts beknopt verslag van gevechtshandelingen, ooggetuigenverslagen zijn vaak gekleurd en missen het detail om handelingen te kunnen localiseren, terwijl foto’s van feitelijke gevechtshandelingen zeldzaam zijn. De fysieke sporen van de strijd zijn de enige nauwkeurige en betrouwbare bron over de plaats van handeling. Zo zouden bijvoorbeeld de onbevestigde berichten over felle man-tegen-man gevechten rond de

6
Archeologie van de Slag om Arnhem – De betekenis van bodemvondsten als histonsche bron
Ginkelse Heide (Verhoef 2002) kunnen worden onderzocht door een nauwkeurige registratie en analyse van de sporen ter plaatse. De mogelijkheden van dergelijk onderzoek worden sterk bepaald door de mate waarin het strijdtoneel nog intact is. Bij verstoringen door latere bodemingrepen kunnen vondsten en sporen zijn verdwenen. Hoe meer voorwerpen al door zoekers zijn verzameld, des te beperkter zijn de onderzoeksmogelijkheden op een locatie. De hoogste potentie hebben de gebieden waar slechts eenmalig strijd is geleverd. Daar bestaat de grootste kans het patroon van sporen en vondsten te kunnen koppelen aan historisch bekende gebeurtenissen. Dergelijk onderzoek is alleen maar mogelijk door nauwkeurige registratie van de vondsten en door intensieve samenwerking van (amateur-)histo- rici en (amateur-)archeologen. In hoeverre deze vorm van verkennend onderzoek voor het Arnhemse strijdtoneel nieuwe gegevens kan opleveren, zou onderzocht kunnen worden aan de hand van een pilot-onderzoek in een zorgvuldig geselecteerd, intact stuk voormalig strijdtoneel.
Betekenis
Bodemvondsten zijn meer dan een welkome aanvulling op de collectie van het Airborne Museum of van verzamelaars. De voorwerpen maken deel uit van de materiële neerslag van de Slag om Arnhem, die een unieke en kwetsbare informatiebron vormt over de strijd. De bijzondere meerwaarde van het bodemar- chief is dat het in tegenstelling tot andere historische bronnen, zoals foto’s en (ooggetuigen)verslagen, bestaat uit neutrale en objectieve gegevens. Onderzoek aan de fysieke resten biedt daarmee de mogelijkheid tot het nader analyseren van onbevestigde, onnauwkeurige of onbetrouwbaar geachte bronnen. Daarnaast bevat het bodemarchief gegevens van gebeurtenissen die niet zijn vastgelegd op foto, film of schrift. De voorwerpen hebben echter alleen deze historische informatiewaarde wanneer ze zorgvuldig in hun oorspronke-lijke context worden onderzocht en de relatie met andere voorwerpen en sporen nauwkeurig wordt gedocumenteerd. Behalve het nauwkeurig lokaliseren en analyseren van uit historische bronnen bekende plaatsen, handelingen en/of gebeurtenissen, biedt archeologisch onderzoek naar sporen uit de Ttveede Wereldoorlog informatie over de uitrusting van de soldaat en de wijze waarop hij in de strijd trachtte te overleven; over de inrichting, het gebruik en het verlaten van stellingen en over de organisatie en het verloop van de strijd.
Het bodemarchief en historische bronnen zijn verschillende soorten bronnenmateriaal met hun eigen mogelijkheden en beperkingen. Bodemvondsten kunnen een bevestiging bieden van op historische bronnen gebaseerde veronderstellingen, andersom kunnen bodemvondsten ook richting geven aan historisch onderzoek. De historische waarde van bodemvondsten lijkt door (amateur-)historici die zich bezighouden met de Slag

om Arnhem echter nog nauwelijks te worden erkend. Afbeeldingen of beschrijvingen van bodemvondsten zijn schaars in literatuur over de Slag, afgezien van de rapporten van de Onderzoeksgroep en berichten in deze Nieuwsbrief. Dit hangt uiteraard samen met het feit dat vooralsnog geen (amateur-)archeologen gericht onderzoek doen naar sporen van de Slag om Arnhem. Aan de andere kant ontbreekt bij (amateur-)historici nog het besef welke informatie bodemvondsten kunnen opleveren. Onderzoekers lijken bijvoorbeeld nog niet de weg te hebben gevonden naar de onderzoeksrapporten van de Bergingsdienst en naar de 38 rapporten die de Onderzoeksgroep sinds 1994 heeft gepubli-ceerd. Het zou zeer interessant zijn eens een overzicht te publiceren van de nieuwe gegevens en inzichten die beide reeksen rapporten hebben opgeleverd.

Stop de vernieling
Zo zorgvuldig als we omgaan met voorwerpen, foto’s officiële documenten en persoonlijke getuigenissen van de Slag om Arnhem, zo zorgvuldig zouden we ook moeten omgaan met de vondsten en sporen die in de bodem bewaard zijn gebleven. Moedwillig plunderen van stellingen en schuttersputten moet tot een halt worden geroepen. Over archeologisch onderzoek op het terrein van de Flak-stelling heeft inmiddels een eerste gesprek plaatsgevonden met de gemeentelijk archeoloog van Arnhem. Om te voorkomen dat elders unieke sporen van de Slag om Arnhem door onwetendheid of onkunde voorgoed verdwijnen, doe ik de volgende aanbevelingen: de gemeente Renkum zou bij het verlenen van ontheffingen van het detectorverbod ook archeologische belangen moeten meewegen en voorwaarden aan de ontheffing moeten verbinden om te garanderen dat bij het zoeken geen archeologische vindplaatsen worden verstoord;
de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek zou moeten streven naar behoud en bescherming van terreinen met sporen uit de Slag om Arnhem; ten behoeve hiervan kan een waarderings- systeem worden ontwikkeld om te bepalen wat het belang van dergelijke sporen is voor onze kennis en/of beleving van de Slag om Arnhem;
het leeggraven van stellingen door niet-deskundigen is in strijd met de Monumentenwet, ethisch onaanvaardbaar en moet dan ook worden tegengegaan;
het Airborne Museum zou geen voorwerpen mogen aankopen of accepteren die (vermoedelijk) door illegale opgraving zijn verkregen;
het zoeken met metaaldetectoren dient zich te beperken tot geroerde grond en buiten archeologisch waardevolle gebieden; vondsten dienen te worden gemeld en geregistreerd;
van toevalsvondsten die bij het Airborne Museum terechtkomen, dienen de herkomst en de vondstom- standigheden zo nauwkeurig mogelijk te worden gere-gistreerd;
om te voorkomen dat (terreinen met) sporen uit de Tweede Wereldoorlog ongezien verdwijnen bij graafwerkzaamheden is het wenselijk deze sporen nauwkeurig in kaart te brengen en te beschrijven; de kaart is toegankelijk voor gebruik door betrokken instanties;
bij (de voorbereiding van) opgravingen op terreinen met sporen uit de Tweede Wereldoorlog moet tijdig contact worden gelegd tussen de verantwoordelijk archeoloog, de BIDKL en explosievenruimers; ook vroegtijdig overleg met deskundigen op het gebied van de Slag om Arnhem, bijvoorbeeld van het Airborne Museum, is zeer wenselijk;
om verlies aan informatie en vernieling van sporen te voorkomen, mag het opgraven van sporen uit de Tweede Wereldoorlog alleen gebeuren in samenwerking met of onder verantwoordelijkheid van bevoegde archeologische instanties; dergelijke onderzoeken dienen bij voorkeur te worden gecoördineerd zodat resultaten op dezelfde wijze worden gedocumenteerd en
beheerd; overwogen kan worden een werkgroep Slag- veldarcheologie op te richten.
Met dank aan: Peter van den Broeke (gemeente Nijmegen) voor het beschikbaar stellen van gegevens en aan David Fontijn (Leiden), Geert Jonker (Graven- dienst/Bergings- en Identificatie Dienst), Geert Maassen (Gelders Archief, Arnhem), Arnand Maringka (Gravendienst/Bergings- en Identificatie Dienst); Mieke Smit (gemeente Arnhem) en Frans Smolders (Airborne Museum ‘Hartenstein’, Oosterbeek) voor hun zinvolle commentaar op eerdere versies van dit artikel en in het bijzonder aan Hans Timmerman (de Gelderland Bibliotheek, Arnhem) voor de vele zinvolle discussies over zijn hobby en mijn vak.

Literatuur
Berends, A. Nog 428 Britse soldaten vermist: zoekgroep stuit regelmatig op resten gesneuvelden van Slag om Arnhem. Arnhemse Courant, 15 augustus 1998.
Boekhorst, R. (2003). Radio ontvanger WS 38 Set Mk. II. Nieuwsbrief No. 89 van de Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek, p. 3.
Broeke, P. van den (2002). Vindplaatsen in vogelvlucht. Beknopt overzicht van het archeologisch onderzoek in de Waalsprong 1996-2001. Gemeente Nijmegen, Bureau Archeologie (Archeologische berichten Nijmegen – Rapport 1).
Jonker, G. (2006). Herbegrafenis van Britse militairen. Nieuwsbrief No. 100 van de Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek, pp. 4-5.
Maassen, G. (2003). WO2 en de Rosandepolder. Nieuwsbrief No. 89 van de Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek, p. 7.
Maassen, G. (2004). Martiale Monumenten. Comité Open Monumentendag Renkum.
Otterloo, R. van (2003). Een scheerkwast voor op ’t slag-veld. De Gelderlander, 25 september 2003.
Rensen, J. (2003). Graven naar gesneuvelde militairen. ‘Vermist is erger dan dood.’ Landmacht 2, pp. 14-16.
Schut, P. (2001). Monumenten in Waalsprong en Schuytgraaf. Historische Kring Bemmel 11.2, pp. 3-8.
Smit, M. (1997). Oude sporen onder een nieuwe Arnhemse wijk: archeologisch onderzoek in Schuytgraaf. Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre 88, pp. 167-172.
Timmerman, D., H. Timmerman & D.G.B. van Buggenum (1994). Onderzoeksrapport Van Lennepweg 13, Oosterbeek. Onderzoeksgroep Historisch Terreinonderzoek Wereldoorlog II.
Velden, H. van der (2000). 25 jaar zoektocht over de slag-velden van de Slag om Arnhem. Airborne Battle Wheels Vol 2000, pp. 25-30.
Verhoef, C.E.H.J. (2002). De Slag om de Ginkelse heide bij Ede. 17 en 18 september 1944. Soesterberg: Aspekt.
Verhoeven, E. (2004). Duizend bommen en granaten. Private sector neemt opsporing bommen over van Explosieven Opsporings Dienst. Binnenlandsbestuur, 13 februari 2004, pp. 32-33.

Archeologie van de Slag om Arnhem – De betekenis van bodemvondsten als historische bron
Versluijs, A.J. (2005). Een dropkooi uit de Drielse klei. Ministory No. 85 (Bijlage bij Nieuwsbrief No. 97 van de Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek).

Noten
i Monumentenwet 1988: het is verboden opgravingen te doen zonder schriftelijke vergunning (Artikel 39). Zie voor nadere toelichting en de volledige wetstekst de website van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB): www.archis.nl.
ii Zie voor de mogelijkheden en beperkingen van beide kaarten de website van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB): www.archis.nl.
iii De BIDKL voert uit conform de Wet op de Lijkbezorging en artikel 17 van de Conventies van Geneve en bij vliegtuigberging conform de Circulaire Vliegtuig- berging van de ministeries van Binnenlandse Zaken en Defensie; zie ook Jonker 2006.
iv De Rijksinspectie voor de Archeologie (RIA) die is belast met ‘het toezien op de naleving van het bij of krachtens de Monumentenwet 1988 bepaalde ten aanzien van archeologische monumenten, opgravingen en vondsten’ geeft in haar Jaarverslag over 2003 expliciet aan dat bergingen moeten worden gezien als opgravingen in de zin van de Monumentenwet 1988 en constateert dat behoefte is aan een helder beleidskader waarin wordt geregeld hoe wordt omgegaan met het behoud en de bescherming van monumenten en materiaal uit subrecente perioden (RIA-Jaarverslag 2003, p. 12); navraag bij Algemeen Inspecteur voor de Archeologie prof. dr. W.J.H. Willems leert dat van geval tot geval moet worden bekeken of een berging onder de Monumentenwet valt en dat het opstellen van beleid op dit punt nog geen (bestuurlijke) prioriteit heeft.
v Het rapport van het archeologisch onderzoek in Schuytgraaf is in voorbereiding; in een afzonderlijk hoofdstuk wordt aandacht besteed aan vondsten uit de oorlog. De BIDKL heeft voor dit rapport de geanonimiseerde gegevens van de geborgen soldaten beschikbaar gesteld.
v1 De gemeente Renkum treedt coördinerend op en schrijft bijvoorbeeld terreineigenaren of beheerders aan. Bij het aantreffen van scherpe munitie wordt via de politie de EOCKL gewaarschuwd en bij het aantreffen van stoffelijke resten de BIDKL.
vii Zie voor de titels van de 38 verschenen onderzoeks-rapporten de catalogus van de Gelderland Bibliotheek, te raadplegen via www.bibliotheekamhem.nl.
v111 Persoonlijke mededeling Hans Timmerman, Arnhem.
lx Het betreft Artikel 2.1.6.13 Opsporen van munitie, wapens of munten met een metaaldetector. 1. Het is verboden op of aan de weg een metaaldetector
of enig ander voorwerp, bestemd voor het opsporen van wapens en munitie of munten en dergelijke, te gebruiken. 2. Het college kan ontheffing verlenen van het in het eerste lid gestelde verbod.
x De Gelderlander, 17 november 2004.
xi Gemeentelijk archeoloog Mieke Smit meldt desge-vraagd dat ze zelden dergelijke meldingen krijgt en dat het meestal gaat om een granaatscherf of kogel tussen andere metaalvondsten die worden getoond. Voor determinaties wordt eventueel een beroep gedaan op deskundigen, bijvoorbeeld van musea.
xii Het jaarverslag 2003 van de Stichting Airborne Museum vermeldt: ‘Tijdens werkzaamheden voor het bouwrijp maken van de Arnhemse stadsuitbreiding De Schuytgraaf werden diverse stukken militair materiaal gevonden. Deze waren zowel afkomstig van Poolse, Britse en Amerikaanse, als Duitse troepen. Het museum ontving hiervan onder meer enkele containers CLE Mk 1 en 3, delen van kooien waarin Lee Enfield-motorfietsen verpakt werden om ze te kunnen droppen, parachutezijde, parachuteklokken, diverse helmen, onderdelen van de Sound Powered Telephone no 1, de veldtelefoon DMk V en ander materiaal. Enkele onderdelen van een V-l en een Duits vliegtuig zijn door bemiddeling van het museum overgedragen aan het museum Vliegbasis Deelen.’
Xiii Persoonlijke mededeling Frans Smolders, Airborne Museum ‘Hartenstein’, Oosterbeek.
xiv Overwegingen en voorstel van aanpak om te komen tot een collectie van Renkumse monumenten die herinneren aan de Tveede Wereldoorlog in het algemeen en de Slag om Arnhem in het bijzonder, Gemeentelijke Monumentencommissie Renkum, 13 oktober 2003.
Xv Overzicht potentiële Martiale Monumenten, versie 4 augustus 2004 (met dank aan Geert Maassen); de brochure ‘Martiale Monumenten’ die is verschenen ter gelegenheid van Open Monumentendag 2004 in Renkum, beschrijft 25 van deze objecten en terreinen.
XV1 De Gelderlander, 2 maart 2005, Viaduct symbool van strijd in oorlog. Het begrip ‘beschermd’ is bij martiale monumenten relatief. De monumentencommissie adviseert B&W bij een sloopaanvraag voor een martiaal monument; een wijziging aan het object kan echter zonder een monumentenvergunning worden aangebracht.
Xvii Het fundament van de stelling kon bewaard blij-ven en is voor publiek te zien.
xviii Schuttersputten hersteld, (2004). Nieuwsbrief No. 94 van de Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek, p. 3, deze putten zijn beschreven in de toelichting van het bestemmingsplan buitengebied van de gemeente Arnhem; in het bestemmingsplan zijn echter geen voorschriften opgenomen om het behoud van de putten ook daadwerkelijk te regelen.

Download ministory

MINISTORY No. 87
Chris van Roekel
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 99 van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek
september 2005

Behalve dat in Ministeries de militaire kant van de Slag om Arnhem aan bod komt, is het interessant om van tijd tot tijd ook de belevenissen van de gewone burger onder de loep te nemen. Met stijgende verbazing las ik enige tijd geleden een rapport, dat mij destijds door wijlen ons lid Hans Verdoom ter hand was gesteld, waarin de ongelooflijke avonturen van een oud-gezag- voerder van de K.N.S.M.1), kapitein O.H. Blaauw, op verzoek van de Politieke Opsporingsdienst te Arnhem, door hemzelf worden beschreven.
Oud-gezagvoerder Blaauw2), die een broer was van wijlen Professor dr. A.H. Blaauw, waarvan de weduwe op de Zonneheuvelweg 12 woonde, evacueerde eind 1942 vanuit Den Haag naar Oosterbeek. Het viel niet mee om daar een paar kamers te vinden, maar hij slaagde er toch in onderdak te krijgen op de Pietersbergseweg 28 in het pension van een zekere familie Aufenacker. Maar niet alleen was de naam van deze familie Duits, ook hun gezindte was pro-Duits. De heer des huizes, die meestal in Amsterdam vertoefde, was werkzaam bij het bankiershuis Lippmann, Rosenthal en Co., waar, onder Duitse supervisie, het kapitaal van Joodse families geliquideerd werd. De heer Aufenacker bracht als koerier Belgische Joodse fondsen – ‘Zu gunsten des Deutschen Reiches eingezogen’- van Amsterdam naar de Continental Bank te Brussel.
Eind augustus 1944 keerden de oorlogskansen echter snel. De geallieerden naderden Brussel. De heer Aufenacker werd naar de Belgische hoofdstad gestuurd om daar nog niet verkochte fondsen op te halen en naar Amsterdam te brengen. Met grote moeite gelukte het hem met een verzegelde kist en een verzegelde ijzeren koffer uit Brussel weg te komen. Maar omdat de verbindingen met Nederland niet goed meer werkten, moest hij met een Duitse militaire trein naar Duitsland vluchten. Van daaruit slaagde hij erin via Emmerich Oosterbeek te bereiken. Omdat op 5 september de spoorwegstaking was uitgeroepen, kon hij niet doorreizen naar Amsterdam om daar de waardepapieren af te leveren. Gezien de chaotische situatie besloot hij daarom de koffer en kist met hun waardevolle inhoud in de kelder van zijn huis Pietersbergseweg 28 te verbergen. De heer Blaauw hoorde dit van mevrouw Aufenacker en knoopte dit in zijn oren. Wij volgen nu letterlijk een deel van het bovengenoemd rapport:
‘Maar daar kwam de groote dag van 17 September. Op dien mooien Zondag braken om 11 uur des voormiddags alle ruiten van mijn kamers door enige bommen op Duitsch afweer-geschut.

Mijn hart juichte: de bevrijding komt! Even later vernam ik van het dienstmeisje, dat Johnny Aufenacker, de zoon, in N.S.K.K.-uniform3) met een motorfiets van de Wehrmacht uit Arnhem was aangekomen. Te 4.30 uur des namiddags begaf ik mij te voet naar mijn schoonzuster op den Zonneheuvelweg. Duitsche militairen waren overal in afwachting. De luchtvloot was op de heide achter Wolfheze geland. Er was groote spanning. Bij Tol Wolfheze zag ik de Engelschen op komen zetten. Ik bevond mij op den Utrechtscheweg juist tussen hen en de Duitschers en maakte mij uit de voeten. Een felle strijd was gaande; wij vluchtten te 8 uur des namiddags naar een schuilkelder bij de buren, waar wij met 27 men- schen van 17 September tot 22 October bleven en veel beleefden. Na 3 dagen feilen strijd waren wij helaas weder onder Duitschen macht. Ongeveer 23 September kon ik voor het eerst weer naar mijn kamers gaan kijken. In huis was alles vernield. Ik trof er aan de dames Lindo, beiden in de tachtig jaar. Zij hadden alles doorstaan, zaten daar verlaten en hadden vooral dorst. Ik riep de hulp in van het Roode Kruis, dat

de dames vervoerde. De volgende dag maakte ik nog een tocht. Ik trof daar de Heer Vervooren, oud referendaris van Financiën en mede-pensiongast. Hij toonde mij de kelder om te laten zien waar ze dagenlang gehuisd hadden. Hij zei:’ Kijk, daar staan nog steeds een koffer en een kist met de fondsen van de Heer Aufenacker’.
Later begon ik te overwegen deze waarden te ontvoeren, maar de mogelijkheid mijn slag te slaan werd steeds kleiner, omdat het voor burgers verboden was in het dorp te komen. Mijn laatste kans ziende, besloot ik alsnog te handelen en een poging alleen te wagen.
Laat in de middag ging ik met een kruiwagen van de Zonneheuvelweg bij Tol Wolfheze, naar de Pietersbergsche- weg 28, bij Hotel ‘De Tafelberg’.
Vanaf de Betuwe werd telkens geschoten en granaten sloegen hier en daar in. Duitsche patrouilles gingen overal rond, burgers zag ik een heel enkele. Den kruiwagen stelde ik achter het huis verdekt op. Ik liep de donkere kamers binnen en stootte met mijn voet tegen de laarzen van een gesneuvelde Duitscher – de koppel nog vol handgranaten – en daalde in de kelder af. Met een lucifer zag ik de kist op den ijzeren koffer staan. Ik was blij dat het nog niet te laat was. Ik trok de kist van de koffer, die met een zwaren slag neerviel. Ik was beducht dat het lawaai gehoord zou worden. Met moeite bracht ik de kist tot voor de keldertrap. Daarna trachtte ik de kist de trap op te kantelen. Het was uiterst moeilijk. Met de grootste inspanning tot halverhoogte gekomen, slipte de kist; ik sloeg achterover en schoot met mijn been tusschen de traptreden. Gelukkig kreeg ik met mijn rug steun tegen de muur. De zware kist viel op mijn beenen, die bedenkelijk doorbogen. Zoo hing ik een ogenblik bijna horizontaal, maar was gerustgesteld dat mijn beenen het hielden, al bleven mijn knieën nog anderhalve maand gezwollen. De kist kantelde ik en ik
bevrijdde mijzelf. Ik was diep teleurgesteld dat ik mijn plan niet zou kunnen uitvoeren. Bovendien was er voortdurend gevaar dat de Duitschers mij zouden betrappen. Wat te doen? In het schuurtje vond ik een tuinschaar. Hiermee brak ik de kist open. De pakken effecten bracht ik op den kruiwagen Daarna volgde de verzegelde ijzeren koffer. Over alles deed ik een kleed, sjorde alles goed vast en bovenop legde ik eenige lichte dingen van mijn kamer als camouflage. De leege kist gooide ik achter het huis over den tuinmuur. Deze viel op gegolfde ijzeren platen. Dit helsche kabaal verontrustte mij.
Ik was klaar voor de thuisreis. Bij het optillen van den krui-wagen bleek deze echter zoo zwaar dat ik vreesde nooit het doel van mijn tocht te zullen bereiken, namelijk een kreupel- bosch op den Bilderberg. Met groote moeite kwam ik om het huis op straat, waar ook tevens het gevaar voor ontdekking grooter werd. Met inspanning van al mijn krachten kon ik slechts een tiental passen loopen en moest dan rusten Zoo bereikte ik den Utrechtscheweg bij Hotel ‘Schoonoord’. Daar lag echter de stijgende weg voor mij. Toch wilde ik mijn doel bereiken. Over dat stijgende deel heb ik zeker een uur gedaan. Telkens moest ik gaan zitten. Halfweg de helling kwam een Roode Kruiszuster naar mij toe, beloofde mij te helpen, maar even later zag ik haar verdwijnen. Ik zette mijn tocht voort en bereikte de top. Daarna begon de weg lang-zaam te dalen naar Tol Wolfheze. Het ging wel iets beter, maar het werd mij toch te zwaar. Daar kwam mij achterop een mannetje met een leegen kruiwagen. Ik maakte een praatje met hem en ging met hem accoord, dat wij om beurt van kruiwagen zouden wisselen en ik hem 5 guldens bij de Tol zou betalen. Dat probeerde hij graag. Hij bleek 72 jaar te zijn, ik was 69.
Telkens kwamen er patrouilles langs. Juist dan ging ik er onverschillig bij zitten, dat mijn zware last geen aandacht zou trekken. Zoo bereikten wij veilig de voet van de Zonneheuvelweg en ik nam afscheid van mijn vriend. Hij zei nog: ‘Maar U krijgt dien kruiwagen nooit dien berg op’. Ik naderde echter het einddoel en mijn krachten verzamelend gelukte het mij het huis van mijn schoonzuster te bereiken.
Nu nog de fondsen in het donker begraven was mij onmoge-lijk. Ofschoon het hoogst gevaarlijk voor haar was, mocht ik mijn buit dien nacht bij haar onderbrengen. Ik dank haar voor deze hulp, die zo riskant was omdat steeds Duitsche soldaten in ons huis kwamen.
Dien volgende dag, onder stortregen groef ik een diep gat in het kreupelhout bij den Wolfhezerweg en bracht er de fond-sen in. Die in de kist waren geweest wikkelde ik in getaand doek. Na het gat opgevuld te hebben, dekte ik alles goed af met blad en takjes. Alle brieven met ‘Heil Hitler’ had ik in mijn zak gestoken. Het overbrengen van de colli, thans drie in getal, vanaf het huis van mijn schoonzuster naar het kreu- pelbosch achter haar tuin was zeer riskant. Gevaar voor ont-dekking loerde overal. Niet alleen van de lotgenooten in den schudkelder zoo dichtbij en van de andere omwonenden, voor wie ik het geheim wilde houden, maar telkens kwamen er Duitsche militairen in den buurt, ook in den achtertuin en in

het huis. Mijn schoonzuster hielp mij de zware colli over het achterhek van den tuin te krijgen en ging daarna op uitkijk staan om mij bij naderend gevaar een sein te geven en door een gesprek de menschen af te leiden. Intusschen deed ik daar mijn werk, terwijl de regen gutste en het lawaai dat ik wel moest maken, mij veel zorgen gaf.
Den volgenden dag ging ik weer naar den Pietersbergsche- weg en haalde de leege kist op om geen spoor achter te laten. Die kist sloopte ik uit elkaar en deed ik verdwijnen. Voor ik de kist ophaalde ging ik nog even naar mijn kamer en achter het huis bond ik nog enkele dingen op mijn fiets. Op dat moment hoorde ik door het keldervenster dat daar menschen waren. Ik hoorde duidelijk het openbreken van kisten en koffers in den kelder. Mij even bedenkend riep ik: ‘ Wie is daar?’ In het Duitsch werd mij toegeschreeuwd te blijven waar ik stond. Een Feldwebel en een soldaat stormden de trap op, de keuken door en kwamen met op mij gerichte revolvers op mij af. De Feldwebel bulderde mij toe wat ik daar te maken had.
Ik legde uit dat ik nog wat goed van mijn kamer had gehaald. Hij zei dat ik volstrekt niet in het dorp mocht komen en dreigde mij dit niet meer te herhalen. Daarna gingen ze het huis weer in. Heel stil sloop ik door een steegje en straatje naar de kist, die ik geruisloos op mijn fiets bond en er veilig mee weg kwam.
Op den 22 October moesten wij op Duitsch bevel vertrekken naar andere oorden en kwamen tenslotte te Westereng, bij

 

Harskamp, waar wij met 9 menschen 8 maanden in een kippenhok verbleven. Al die tijd lagen mijn fondsen veilig in het bosch, zoals later bleek.’
Na de bevrijding kon de heer Blaauw op 2 juni 1945 terugkeren naar Oosterbeek. De heer en mevrouw Mekkink, waarmee hij op hetzelfde evacuatieadres had gezeten, boden hem onderdak aan in hun huis Zonneheuvelweg 16. Hij had zijn geheim intussen slechts gedeeld met enkele mensen die hij vertrouwde en hij had met hen overlegd hoe de fondsen uiteindelijk weer aan de rechtmatige eigenaars konden worden teruggegeven.
Juist toen hij op het punt stond om op 21 juni 1945 in de namiddag de waardepapieren op te graven, verscheen er een auto met de heer Aufenacker en twee andere personen. De heer Aufenacker wilde weten of de heer Blaauw iets afwist van de verdwenen waardepapieren. Kapitein Blaauw, die de zaak niet vertrouwde, wist hem echter om de tuin te leiden. Direct nadat de auto weer was verdwenen, begon de heer Blaauw met het opgraven van de verpakte papieren, die nog in perfecte staat bleken te zijn. De volgende dagen besteedde hij aan het drogen van de kwart kubieke meter fondsen van Belgische origine. Na drie weken werden de waardepapieren voorlopig opgeslagen in de kluizen van de Nederlandse Handelmaatschappij in Arnhem. Later werden ze ter beschikking gesteld van de Minister van Financiën, Professor Mr. P. Lieftinck. Via de Politieke Opsporings Dienst, de Procureur-Generaal Mr. de Zaaier, de Minister-President Professor Ir. Schermer- hom en de na-oorlogse beheerders van het bankiershuis Lippmann, Rosenthal en Co, kwam de oorlogsbuit uiteindelijk waar die zijn moest.
Kapitein Blaauw kreeg veel lof van de hoogste instanties, die kennis kregen van zijn prestatie, waarbij meer dan een miljoen gulden werd gered, onder omstandigheden waaronder menigeen het eerst aan zichzelf zou hebben gedacht. In augustus 1945 ontving de heer Blaauw de volgende brief:
Departement van Financiën:
’s Gravenhage, 18 Augustus 1945.
Kabinet van den Minister.
Zeer geachte Heer,
Van het Hoofd van de P.O.D. te Arnhem ontving ik Uw rapport inzake de pakken Belgische effecten, welke door Uw groote voortvarendheid thans in handen gesteld zijn van de Nederlandsche Regering.
Ik betuig U gaarne hulde voor de doortastende wijze, waarop U, onder zoo gevaarlijke omstandigheden zulk voortreffelijk werk heeft verricht.
Voor de verdere afhandeling van deze aangelegenheid worden de noodige stappen door mij ondernomen.
Met beleefde groeten en met de meeste hoogachting DE MINISTER VAN FINANCIËN, w.g. Lieftinck.
Volgens de heer Blaauw bevatte de brief ook nog 5 guldens vanwege de gemaakte onkosten!!

Bronnen
‘Rapport in opdracht van den Politieken Dienst te Arnhem’, door O.H. Blaauw, Oosterbeek, 12 Juli 1945.
Arnhems Dagblad (de Gelderlander), 17-9-1960.
Noten
1. K.N.S.M.: Koninklijke Nederlandsche Stoomvaart Maat-schappij.
2. Otto Hugo Blaauw was vanaf het eind van de 19= eeuw in dienst van de K.N.S.M. Hij doorliep een aantal rangen en was gezagvoerder van verschillende schepen. Op 48-jarige leeftijd nam hij ontslag en vestigde zich in Den Haag. Op 67-jarige leeftijd moest hij zijn Haagse woning verlaten omdat deze in de Duitse verdedigingszone kwam te liggen. Hij vestigde zich in Oosterbeek, waar hij op 69-jarige leeftijd de Slag om Arnhem meemaakte.
3. De N.S.K.K. Nederland maakte deel uit van het Duitse Nationalsozialistisches Kraftfahrkorps’, te vergelijken met een soort aan -en afvoertroepen.

Download ministory

MINISTORY STORY No. 85
Axe Jon Versluijs
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 97 van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek
februari 2005

Het ontstaan van de Flea met dropkooi
Sinds een kleine 10 jaar ben ik de trotse eigenaar van een heuse Royal Enfield 125cc Flying Flea. Van dit type motorfiets maakten de Airborne manschappen onder meer gebruik tijdens de Slag om Arnhem. Het desbetreffende vervoermiddel is mede mogelijk gemaakt door een Nederlandse inbreng.
Halverwege de jaren ’30 van de vorige eeuw komen in ons land lichte motorfietsen in opkomst, doordat de Nederlandse regering motoren onder de 60kg vrijstelt van belasting. Op dat moment zijn dat voornamelijk de Duitse DKW 98cc en 125cc, die door de Nederlandse importeur Stokvis & Zn. worden verkocht. Maar met een oorlog op komst, en omdat de fabrikant van joodse afkomst is, wordt de export stopgezet door de Duitse overheid.
Bij Stokvis & Zn. zijn ze hier natuurlijk niet blij mee, omdat het inmiddels een behoorlijk deel van hun ver- koopsegment betreft. Men gaat op zoek naar andere fabrikanten, en uiteindelijk wil de Britse Royal Enfield Company wel met hen in zee gaan. Deze maakt een kopie van de DKW, met een eigen 125cc blokje. Daar het een lichte motorfiets betreft, wordt het model Royal Baby genoemd, afgekort RB125. De eerste exemplaren worden eind 1938 geleverd, en alles lijkt goed te komen voor de Nederlandse importeur. Echter, door de snelle ontwikkelingsfase zijn er in het begin enkele technische storingen, en de firma DKW overweegt om Royal Enfield voor de rechter te dagen daar het om een kopie van hun motorfiets zou gaan. Omdat de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, wordt niks meer vernomen over deze rechtsgang. De firma Stokvis & Zn. zit helaas weer met lege handen door de Duitse bezetting van Nederland, en omdat de Britse regering metaal op de bon doet, kan sowieso niet meer worden uitgeleverd.

Als blijkt dat de Duitse luchtlandingstroepen met behulp van vernuftig, licht materiaal de ene na de andere overwinning behalen, besluit men in Groot- Brittannië dat ook daar dergelijke producten moeten worden vervaardigd. Men gaat langs bij de diverse motorfabrikanten, als Arial, BSA, Matchless, Norton en Royal Enfield, om te vragen naar lichte motorfietsen. De laatstgenoemde heeft het geluk dat ze nog een aantal Royal Baby’s hebben staan. Na de technische problemen grotendeels opgelost te hebben, laten ze de legerleiding een test doen met die motorfiets. Men is zeer enthousiast, en na een paar kleine verbeteringen komen de eerste orders los in 1942.
De verbeteringen bestaan voornamelijk uit een zwaardere carburateur (het aluminium Amal type wordt vervangen door een bronzen Villiers type) met een groter luchtfilter. Hierdoor dient het gereedschapstrommeltje dat onder het frame hangt, naar boven verplaatst te worden, en dat heeft tot gevolg dat het zadel wordt verhoogd. Tevens komt er een grotere koplamp met black- out, en een klein achterlichtje dat door de manschappen een brandende sigaar wordt genoemd. In plaats van 2,50×19 banden, worden 2.75×19 banden gebruikt, en wordt het stuur voorzien van een soort vleugelmoer zodat het snel verdraaid kan worden. Het uitlaatje krijgt een beschuitblikvormige demper. Het type RB125 gaat nu verder door het leven als RE125. (RE staat voor Royal Enfield).
Tevens ontwerpt men bij Royal Enfield een soort dropkooi voor deze RE125. De soldaten geven de motorfiets al snel de spotnaam Flying Flea (vliegende vlo), vanwege de kleine afmetingen, en omdat hij door de lucht vliegt. Met behulp van de dropkooi kunnen van de motorfietsen die bij de Slag om Arnhem zijn gebruikt, de Welbike (een klein type motorfiets 98cc) met zijn container, en de Flea per parachute aangevoerd worden. Voor de andere motoren (Ariel W/NG 350cc, BSA M20 500cc, James ML 125cc, Matchless G3L 350cc, Norton 16H 500cc, Royal Enfield WD/CO 350cc en Triumph 3HW 350cc) bestaat alleen de mogelijkheid ze per zweefvliegtuig te transporteren. Echter, er zijn ook foto’s bekend waarop Flea’s staan die per Horsa glider richting Arnhem worden vervoerd.
Een dropkooi bestaat uit twee delen, die ten opzichte van elkaar scharnieren. In de open toestand rijdt men de motorfiets de kooi in, en plaatst de twee wielen in de daarvoor bestemde wielklemmen. Vervolgens sluit men de dropkooi met behulp van twee vleugelmoeren. De motorfiets wordt op vier plaatsen vastgeklemd, zodat hij gefixeerd in de dropkooi zit. Vervolgens kan de kooi onder de romp van een vliegtuig worden opgehangen, aan een dropmechanisme. Boven het landingsterrein wordt de dropkooi ontkoppeld, en komt aan een parachute naar beneden.
Nadat de motorfiets is geland, kan men met behulp van de twee vleugelmoeren de kooi openen, en de Flea eruit halen. Om te voorkomen dat de benzinetank brandstof lekt, de Flea hangt namelijk horizontaal onder de romp van het vliegtuig, wordt een speciale benzinedop ontwikkeld met een ontluchtingsnippel. In het heetst van de strijd vergeet men soms de nippel te openen, en na een tijdje zuigt de benzinetank dan vacuüm, en de motor krijgt geen benzine meer, en stopt. Hierdoor is een aantal Flea’s bij Arnhem onnodig achtergebleven, dicht bij de droppingterreinen.
Het is al lang bekend dat tijdens de Slag om Arnhem drop- kooien zijn gebruikt, door een foto genomen te Wolfheze. Deze is gemaakt in 1945, en laat een aantal kooien zien naast het spoorlijntje Wolfheze – Vliegveld Deelen (het z.g. bommenlijntje). Ze stonden daar klaar teneinde naar de Hoogovens te worden vervoerd om omgesmolten te wor-den. Zie ook Ministory nummer XX, ‘De motorfiets “Flying Flea” bij de Slag om Arnhem’, door M. Veldhuizen, als bij-lage van Nieuwsbrief No. 31, juli 1988.

Tijdens operatie Market Garden strijden 1568 Poolse soldaten aan de zijde van de mannen van de le Britse Luchtlandingsdivisie. Hiervan landen er 28 met zweef-vliegtuigen ten noorden van de Rijn, en 537 para’s springen uiteindelijk bij Grave uit vliegtuigen. De overige 1003 mannen van de lste Poolse Onafhankelijke Parachutistenbrigade komen op donderdag 21 september 1944 aan parachutes naar beneden bij Driel; door een dichte mist in Engeland zijn ze een aantal dagen later dan gepland pas geland. Gedurende en na de gevechten komen 97 Poolse parachutisten door oorlogshandelingen om het leven.
Het was bij mij reeds bekend dat de Polen RE Flea’s gebruikten in en rond Driel. Er zijn oorlogsfoto’s bekend met dergelijke motorfietsen erop, helaas meestal alleen met een voor- of achterwiel.
Bij Driel zijn geen zweefvliegtuigen geland ten behoeve van de Poolse eenheden. Daarom moeten de Flea’s wel per parachute en dropkooi aangevoerd zijn.

 

Eric van Tilbeurgh (een verzamelaar van gegevens en objecten over de para’s uit Polen, die mij onder andere de bovenstaande cijfers verstrekte) wist mij te vertellen dat op een vrachtlijst staat dat 15 tot 17 Flea’s vanuit Engeland zijn verstuurd naar het Poolse landingsterrein te Driel. Of deze allemaal zijn aangekomen, is een vraag die wellicht nooit beantwoord kan worden. Onderweg keerde een groot aantal van de Amerikaanse Dakota’s terug vanwege een verkeerd begrepen radiobericht, en door problemen bij de overige toestellen, zoals Flak, kunnen kostbare ladingen niet aangekomen zijn.

In 2003, tijdens de 59ste herdenking van de Slag om Arnhem, kwam mij iets ter ore waar mijn hart sneller van ging kloppen. De geruchten gingen dat op het voormalige landingsterrein van de Polen te Driel een dropkooi was gevonden. Dit was gebeurd tijdens het bouwrijp maken van het toekomstige woongebied de Schuytgraaf.
Omdat tot nu toe alleen het Britse The Parachute Regiment and Airborne Forces Museum te Aldershot een dropkooi in zijn collectie heeft, zou dit nummer 2 worden.
Na de herdenkingen ben ik meteen gaan uitzoeken wie de trotse eigenaar van de in Driel gevonden kooi was geworden. En gelukkig, het bleek de juiste instantie te zijn, het Airbome Museum te Oosterbeek. Na contact te hebben gehad met Roland Boekhorst en Wybo Boersma, bleek dat mijn expertise op prijs werd gesteld, en gevraagd werd of ik een keer langs kon

komen om het restauratieproject te bespreken.
Roland had niks te veel gezegd toen hij zei: stel je er niet te veel van voor. Wat bleek, de dropkooi had 59 jaar onder de grond gelegen. En ik maar denken dat ze uit de lucht kwamen vallen; deze kwam toch echt uit de Betuwse klei. Daar was hij met behulp van een graafmachine uitgetrokken, met als gevolg dat de dropkooi niet meer één geheel was. Hij bestond nu uit allemaal kleine stukjes gebroken, verbogen materiaal, dat in een bananendoos paste.

De restauratie
Het materiaal was aanzienlijk dunner dan toen het 60 jaar geleden gemaakt werd. Dit zou een grote klus worden, en als extra dienden we het klaar te krijgen vóór de herdenkingen van 2004, als dat mogelijk was tenminste. Daar ik de klus in mijn eentje niet zou klaren, schakelde ik mijn vriend Peter van der Putten in om te helpen met de restauratie.
Eerst heb ik de ergste roest en klei met een klein hamertje verwijderd, en daarna zijn de stukken gestraald zodat we konden zien wat er over zou blijven. Samen met Peter heb ik eerst een avondje gepuzzeld om alle delen op de juiste plaats te leggen. Deze stukken hebben we vervolgens gemerkt, en we hebben er foto’s van gemaakt om niet elke keer opnieuw te hoeven puzzelen.
Gelukkig had ik acht jaar geleden foto’s en tekeningen gemaakt van de dropkooi te Aldershot, en die waren nu zeer bruikbaar. We hebben de maten genomen van de

buizen, en vervolgens hebben we buizen besteld van een kleinere diameter. We konden de bestaande delen over deze nieuwe buizen schuiven, en zodoende een stevig binnenframe maken, met een originele dropkooi aan de buitenkant. Hiervoor is 14 meter nieuwe buis gebruikt. Hierdoor kreeg de dropkooi weer wat stevigheid terug.
Echter, bij het verwerken bleek dit moeilijker te gaan dan verwacht. Door de vele deuken en resten van klei aan de binnenkant, ging het soms met centimeters tegelijk, maar vaak maar millimeter voor millimeter. Om de juiste vorm terug te krijgen in bepaalde stukken, die geheel vervormd waren door de graafmachine, moesten vaak malletjes en speciale gereedschappen gemaakt worden.
Toen het geheel weer in elkaar zat, en er een Flea in had gezeten, begon het weer een dropkooi te worden. We begonnen deze restauratie met het doel zoveel mogelijk de originele delen te hergebruiken.
Het bleek een hele klus, maar toch zijn we erin geslaagd om uiteindelijk een dropkooi op te bouwen die voor 90 tot 95% origineel is aan de buitenkant.
Helaas mistten de twee vleugelmoeren om het geheel te sluiten, en hebben we die zelf moeten namaken.
We waren hiervoor speciaal naar Engeland gereden om die vleugelmoeren op te meten in het museum in Aldershot. Daar waren ze echter helemaal niet blij met ons, ondanks eerdere afspraken. Men was vergeten onze komst te vermelden in de agenda, en hierdoor verviel alle eerder toegezegde medewerking! Na veel vijven en zessen kregen we het toch voor elkaar om wat maten te nemen.
De vleugelmoerverbindingen hebben we vervolgens van verschillende stukken ijzer samengesteld, en het resultaat mag er zijn.
Ook waren de wielklemmen totaal weggerot, en hebben we aan de hand van foto’s en de bandenmaat een mal gemaakt. Vervolgens zijn door een gieter klemmen van aluminium gegoten. Dit bracht ons nog in een lastig pakket, want de man had het te druk. Vervolgens brak de bouwvakantie aan, en september begon nu snel te naderen. Gelukkig is alles op tijd afgekomen, en het resultaat is afgelopen september te bewonderen geweest te Driel, op de tentoonstelling “De Polen van Driel weer in beeld”.
Volgens de organisator, Eric van Tilbeurgh, hebben vele mensen deze expositie bezocht tijdens de Airborne

herdenkingen. Via internet heb ik reeds een aantal foto’s en artikelen gevonden over de dropkooi op deze tentoonstelling.
Om beschadigingen aan de onderkant te voorkomen tijdens het transport, hebben we met een paar schroeven en beugels een multiplex plaat onder de dropkooi bevestigd. Tevens is een en ander verrijdbaar gemaakt door kleine wieltjes onder de plank te bevestigen, zodat het geheel gemakkelijk te vervoeren is en eenvoudig op zijn plaats te zetten. Door het stevige subframe kun je de dropkooi met motorfiets nu in één keer optillen en verplaatsen.
Voordat we de dropkooi weer teruggaven aan het museum, op zondagmiddag 12 september 2004, zijn we eerst wat foto’s gaan maken op de plek waar het een jaar daarvoor allemaal begonnen was. Helaas was het nog een grote bouwput, en hebben we de onderstaande foto genomen in een straal van 100 meter van de vindplaats, die tevens de locatie zal zijn waar de kooi in 1944 gedropt werd.
Met dank aan: W. Boersma, R. Boekhorst, B. de Reus, E. van Tilbeurgh, P. van der Putten, M. Veldhuizen, R. van Meel, H. Minne, M. van de Poel, J. Salemink, H. Voortman, J. Veenendaal, B. Novell en P. Birchell.

Download ministory

MINISTORY No. 83
Een geniesoldaat in de strijd om de Sonnenberg
Stanley Holden
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 95 van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek, september 2004

Inleiding
Dit is het verhaal van Stanley Holden, geniesoldaat, leger- nummer 14367199, 3 Troop, 4th Parachute Squadron Royal Engineers (RE), over zijn belevenissen tijdens de Slag om Arnhem.1) Stan Holden kwam bij het 4th Squadron in het voorjaar van 1944, samen met een aantal anderen van het Ist Squadron RE. Daarvóór had hij deel uitgemaakt van het 591 Squadron RE in de 6th Airborne Division.
Op 18 september 1944 landde hij met de 4th Parachute Brigade op de Ginkelse Heide, en na een opmars via Wolfheze kwam hij de volgende dag met een deel van zijn squadron terecht op het landgoed de Sonnenberg, aan de westkant van Oosterbeek. Dit gebied ligt op enkele honderden meters noordwestelijk van Hartenstein. Samen met andere eenheden verdedigden zij dit gedeelte van de Perimeter tegen Duitse aanvallen tot de avond van maandag 25 september. Bij de terugtocht in die nacht raakten Stan en een paar van zijn vrienden in het duister de weg naar de rivier kwijt en kwamen terecht op de Oorsprong, waar ze krijgsgevangen werden gemaakt.2)

Maandag 18 september 1944
Reveille was op maandagochtend 18 september om 6.00 uur, en we waren er sneller uit dan gewoonlijk, waarschijnlijk door de opwinding dat we nu eindelijk gingen. Het ontbijt bestond uit stampot, en ik slaagde erin om een vol bord naar binnen te werken. Later, in krijgsgevangenschap, zou ik vaak dromen over de volle borden die ik toen had kunnen eten.
Halverwege de morgen vertrokken we naar het vliegveld. We passeerden een rij huizen aan de rechterkant en sloegen rechtsaf de heuvel af in de richting van het vliegveld Spanhoe. We reden regelrecht naar onze Dakota, om daar vervolgens wat rond te hangen, want ons vertrek was twee uur vertraagd. We deden onze laatste plas tegen het vliegtuig, want dat bracht, volgens de overlevering, geluk!
Ik voelde mij enigszins gespannen, net als bij mijn eerste parachutesprong of wanneer ik naar de tandarts moest om een kies te laten trekken. We vertrokken tegen het middaguur. Het was een normale start, behalve dat er deze keer een groep WAAFs 3) op een hek zat, om ons uit te wuiven. De vlucht over Engeland leek op een oefening, behalve dan dat er een veel groter aantal vliegtuigen in de lucht was. Toen we wat later over het Kanaal vlogen, zagen we ook de jagers die ons escorteerden.

 

Bij het naderen van de Belgische kust deed onze Ameri-kaanse despatcher zijn Flak-vest aan, hetgeen ons enigszins te denken gaf. Hij leek wat nerveuzer te zijn dan wij, en dacht waarschijnlijk aan de retourvlucht. We vlogen op ongeveer 1000 meter hoogte, en hadden daardoor een goed overzicht. Toen we Nederland binnenvlogen, zagen we onder water gezette gebieden. Hier en daar stak een dak van een boerderij boven de watervlakte uit. Verderop vlogen we over gevechtsterrein waar werd geschoten. We gingen steeds lager vliegen naarmate we dichter in de buurt van de dropping- zone kwamen, en de intensiteit van het luchtafweer nam toe. We kregen het bevel: ‘Klaarmaken om te springen!’.
Het lawaai was nu oorverdovend en er klonk een ratelend geluid op het dak van het vliegtuig. Iemand zei dat dit werd veroorzaakt door granaatscherven. We vlogen nu met een snelheid waarop gesprongen kon worden, en de despatcher was druk bezig bij de deur van de Dakota, die gedurende de hele vlucht open was geweest. Hij begon een paar grote manden uit het toestel te duwen, en daarna was het onze beurt. We drongen dicht opeen terwijl we op het groene licht wachtten. Ik was nummer vijf of zes, en dus was ik er snel uit; een normale sprong. Beneden werd geschoten, hoofdzakelijk geweervuur. Toen ik om me heen keek, zag ik meer parachutisten naar beneden komen dan ik ooit eerder bij een oefening had gezien. Er was ontzettend veel rook, alsof de heide in brand stond. Ik vroeg mij af hoe iemand de rooksignalen zou kunnen onderscheiden waarmee onze verzamelplaatsen werden gemarkeerd. Toen ik tijdens de sprong mijn ‘legbag’ (een soort plunjezak) met uitrusting losmaakte en liet zakken, viel die door al het extra gewicht zo snel omlaag dat ik, toen ik het touw probeerde te grijpen, een grote brandplek in mijn handpalm kreeg.
Ik maakte een normale landing, waarna ik snel mijn uitrusting uit de plunjezak haalde, en mij aansloot bij anderen van mijn Troop. We werden in de richting gestuurd van een zandpad dat langs de rand van de heide liep. We werden opgevangen door luitenant Ken Evans van no. 1 Troop, die de vorige dag was gesprongen met de Ist Parachute Brigade. Hij moest ons als gids op weg helpen. Ik zag een dode Duitser langs het pad liggen, maar ik kon geen verwonding ontdekken. Misschien deed hij alleen maar een dutje! Hoe hij zo ver op onze droppingzone (DZ) had kunnen doordringen, weet ik niet. In de dennenbossen rond de DZ was nog steeds behoorlijk wat geweervuur te horen, hoewel het iets minder was geworden sinds de vliegtuigen waren verdwenen.
Het squadron was nu verzameld bij de zuidwestelijke hoek van de DZ. We bespraken onze acties tot zover. Iemand zei dat Johnny Buil een schampschot langs zijn kin had gehad, maar dat het niet al te erg was. De commandant, majoor Perkins, had een ontzette schouder. Intussen deed korporaal Dai Morris een klein verband op mijn verbrande hand. Het vuren was opgehouden, en alles scheen O.K.
Ik was nummer 2 bij de Brengun, en geniesoldaat Macintosh 4), een Londenaar, was nummer 1. Langzaam liepen we over het pad het dennenbos in, in de richting van de spoorlijn, naar Wolfheze en Arnhem. We bleken vrijwel achteraan in een lange colonne te zitten. Bij de briefing in Engeland was ons verteld dat het de taak van ons squadron was om naar de hoge gronden noordelijk van Arnhem te gaan om daar Duitse tegenaanvallen af te slaan.
Op het pad verscheen een Duitser, ik vermoed een officier. Het was een reusachtige, meer dan twee meter grote figuur met een helm op, die midden op het pad liep en klaarblijkelijk krijgsgevangen was gemaakt. Ik weet niet waar hij vandaan kwam, maar alleen al zijn aanblik maakte mij bang! Gezien zijn kolossale postuur zou hij goed hebben gepast in de ‘Brigade of Guards’. Iets verderop zat nog een aantal krijgsgevangenen in een gat. Het leek ze niet zoveel te kunnen schelen dat ze krijgsgevangen waren gemaakt.

We kwamen bij de spoorlijn, en sloegen linksaf richting Arnhem. We stopten voortdurend, waarna we dan weer verder gingen, zonder dat er erg veel haast werd gemaakt.
Ergens langs het pad deelden Nederlandse burgers, die van de andere kant van de spoorlijn waren gekomen, water uit. Een jong meisje kreeg de meeste aandacht en het merendeel van de snoepjes, die we hadden gekregen vlak voordat we vertrokken.
Tot nog toe had mijn oorlog bestaan uit een wandeling in de zon, zeer plezierig en niet al te vermoeiend of beangstigend. Wanneer we in Engeland waren geweest, zouden we er net over zijn gaan denken om naar ons kamp terug te gaan om thee te drinken.
We stopten tegen de schemering en hoorden van luitenant Toby Thomas dat we ons voor de nacht moesten ingraven op de spoordijk, haaks op onze opmarsrichting. Macintosh en ikzelf kregen het bevel om ons in te graven met onze Brengun gericht naar het westen. We schraapten de stenen weg tussen de rails om een schuttersput te kunnen graven. De rest van de Troop verspreidde zich langs de spoorlijn en in het bos, onder aan de spoordijk. Het was nu donker, en wij waren waarschijnlijk de laatsten die van de dropping zone waren gekomen. We hoopten dat de Duitsers ons niet volgden!
Er stonden masten voor de bovenleiding langs de spoorlijn, en deze waren geknakt waardoor de kabels op de grond hingen. We hoopten dat dit betekende dat er geen treinen zouden langs denderen om ons in onze slaap te storen! Vanaf de spoordijk konden we zien en horen dat in de richting van Arnhem de strijd woedde. Het was een gevecht met allerlei soorten wapens, en de lucht was zo licht dat je er bij had kunnen lezen. We hoorden dat het 10e en het 156e Bataljon aan het proberen waren om door te breken naar Arnhem in een gebied met de naam ‘Johannahoeve’, anderhalve kilometer oostelijk van Wolfheze. Dit gevecht duurde ongeveer twee uur tot ca. middernacht. Omdat ik geen horloge had, weet ik niet wat de exacte tijdstippen waren. Toen de gevechten en het vuren minder werden, probeerden we wat te rusten. Om de beurt hielden we de wacht, tuurden we langs de spoorbaan, en hoopten dat we mogelijke indringers zouden kunnen horen aankomen. Na de landing had ik een parachute meegenomen om ons ’s nachts warm te houden, maar deze was ingepikt door een of andere figuur met een hogere rang.
Omdat het weer goed was en niet te koud, konden we wat slapen in onze schuttersput.

Dinsdag 19 september 1944
Vóór zonsopgang werden we wakker geschud. We gingen weer op weg langs het pad, en door de bomen links van ons konden we zweefvliegtuigen zien liggen op landingszone ‘S’. Iets verderop lag Wolfheze. Links kwamen we bij een open plek, met een rij van ongeveer tien kleine villa’s, waarvan er enkele waren gebombardeerd. Rechts stond een klein station met een stations- kantoor, en langs de weg stonden verschillende soorten vrijstaande huizen. Rechts stond een hoog gebouw dat er uitzag als een school, maar dat een psychiatrisch ziekenhuis bleek te zijn. Het was op zondag gebombardeerd, en ik hoorde dat de patiënten over de DZ waren gaan zwerven.
Toen we aankwamen, brak aan de andere kant van de spoorlijn net een vuurgevecht uit. Er zaten wat Duitse sluipschutters in het psychiatrisch ziekenhuis, en gedurende een korte tijd leek een soort kleine privé- oorlog te woeden. Na een half uur werd het weer rustig. Onze troepen hingen nog steeds rond bij de gebombardeerde villa’s. Op een deur lag het lichaam van een klein meisje van ongeveer acht jaar oud. Ze had geen verwondingen, en was waarschijnlijk omgekomen door de luchtdruk bij het bombardement5). Het was zo triest en nutteloos. Ik wist dat verschillende belangrijke punten op de route naar Arnhem waren gebombardeerd. Op deze plaats waren aan beide kanten van de spoorlijn bommen gevallen, maar het spoor zelf was niet getroffen.
Om ca. 11.00 uur werden we beschoten door Duitse jachtvliegtuigen, waarschijnlijk Me 109’s. Zij kwamen aanvliegen boven de spoorlijn op ongeveer vijftig meter hoogte. We doken snel in een aantal bomkra- ters, en schuilden achter bomen. De aanval duurde ongeveer twintig minuten maar niemand werd geraakt. Misschien waren we te snel voor hen. Een van onze superieuren was wat langzaam en sprong boven op een groep mannen die al dekking hadden gezocht in een bomkrater. Dit leidde tot enig kleurrijk commentaar!
We kregen het bevel om ons weer op te stellen en onze mars voort te zetten, langs hetzelfde pad en in dezelfde richting. Net op de kruising van het pad en de weg over de spoorwegovergang vuurde een korporaal, wiens naam ik niet zal noemen, per ongeluk zijn Stengun af, waarbij de kogels een paar centimeter van de voeten van een Duitse krijgsgevangene in de grond sloegen. De arme kerel verbleekte, en moet hebben gedacht dat zijn laatste uur was geslagen.
We trokken verder langs de spoorlijn, waarbij we aan de linkerkant een houten gebouw passeerden. Het zag er uit als een weekend-huis, waarin kennelijk goed was huis gehouden, want alles was kapot geslagen.
Ongeveer 300 meter verderop liep het pad geleidelijk naar beneden in een laag gelegen open heideveld met daaromheen dennenbomen. De spoorlijn lag hier op een ongeveer tien meter hoge dijk. Onder de dijk door liep een halfronde tunnel met een breedte van ongeveer drie meter en een hoogte van twee meter.
Vanaf de vroege ochtend waren we door elkaar geraakt met verschillende andere eenheden, en deze grote groep scheen nu tot stilstand te komen. Macintosh en ik kregen de opdracht om met onze Brengun links het open terrein in te gaan, en ons op ongeveer 50 meter van het pad in te graven. We begonnen maar langzaam te graven omdat het gewoonlijk zo was dat net als je de schuttersput klaar had, je het bevel kreeg om weer op weg te gaan. We groeven een loopgraaf van twee meter lang en ca. een halve meter diep. Met het gereedschap dat we bij ons hadden, was het niet zo eenvoudig om snel in de harde, compacte bodem te graven.
Van achter de spoordijk hoorden we het geluid van jachtvliegtuigen, die rondcirkelden. Sommigen zeiden dat het Me 109’s waren, maar anderen dachten aan Spitfires. Dit laatste werd geloofd totdat ze plotseling kwamen aanvliegen en het pad begonnen te beschieten, evenals het bos aan de andere kant van de spoordijk. Iemand schreeuwde om geen munitie te verspillen en dus niet op de toestellen te vuren. Het pad was nu verlaten, en iedereen zat in schuttersputten of achter bomen. Mac en ik voelden ons in het open terrein erg kwetsbaar. De vliegtuigen maakten een bocht, en vlogen al vurend door het dal, haaks op het pad. Ze kwamen recht over ons heen op ongeveer twintig meter hoogte, hoewel het nog veel lager leek! We doken in onze put, en wensten dat we wat meer energie hadden besteed aan het graven van onze schuttersput! Het is nogal beangstigend wanneer je de persoonlijke aandacht krijgt van een jachtvliegtuig! Ik denk dat het toestel twee of drie keer over ons heen vloog. Ik pakte een van de uitgeworpen hulzen van het boordgeschut, en voelde dat die nog heet was. Ik denk dat de jagers het gemunt hadden op de tunnel onder de spoordijk, want die zat vol militairen.
We werden teruggeroepen van onze eenzame plaats, een beetje laat naar mijn gevoel. Uiteindelijk verdwenen de jagers, en werden we met rust gelaten. We trokken nog steeds niet verder want het scheen dat onze troepen ergens verderop werden tegengehouden.

Ik herinner me dat het vroeg in de middag was, en dat het weer zeer aangenaam was met een lekkere geur van dennenbomen. Het was nu weer druk op het pad. Ik zag iemand die gekleed was in een RAF-uniform. Hij zat in een loopgraaf, en zag er volledig verloren uit. Was het misschien de een of andere liaisonofficier?
Het luchtafweergeschut begon weer te vuren, en voor ons hoorden we het geluid van vliegtuigen en geweervuur. De toestellen waren Dakotas met voorraden. In eerste instantie leek het alsof ze uit de richting Wolfheze kwamen. Net als de vorige dag klonk er allerlei soorten kanonvuur. Gezien vanaf de grond leek de lucht in de verte vol met vliegtuigen, en we konden alles prachtig zien. Terwijl we keken, kwam een rook-pluim uit de motor van een van de Dakotas. Hij vloog nog even door, en draaide toen weg. Iedereen dacht dat het toestel nu naar huis zou terugkeren, maar in plaats daarvan vloog het terug naar de DZ, waar de despatchers de manden met voorraden naar buiten duwden. Mannen op de grond schreeuwden dat ze weg moesten wezen, want inmiddels stonden beide motoren in brand. Het toestel kreeg bovendien méér dan zijn deel van het luchtafweer. Het vloog nu terug in de richting Wolfheze, en dropte nog steeds voorraden, totdat het brandend achter de dennenbomen verdween. Ik geloof dat dit het laatste toestel was en wanneer het niet nogmaals was teruggekomen om de voorraden te droppen, dan had het waarschijnlijk een min of meer veilige noodlanding kunnen maken. Wij op de grond waren in hun plaats in ieder geval omgedraaid op het moment dat de motor in brand vloog. Na de oorlog hoorde ik dat de piloot Flight Lieutenant David Lord postuum het Victoria Cross had gekregen voor een der-gelijke actie, maar ik weet niet of dat het toestel was dat wij zagen.
Op de terreinen in de buurt landden intussen zweefvliegtuigen van de Poolse Brigade, en ook die kregen het zwaar te verduren. Toen activiteiten in de lucht afnamen, scheen de strijd op de grond erger te worden. Er klonk een onafgebroken geratel van vuurwapens. Het was ongeveer op deze tijd dat ik een jeep zag waarop brancards konden worden vervoerd. Op een daarvan lag een Pool, met wat er uitzag als een wond in zijn bovenbeen. De jeep kon maar net door de tunnel onder de spoordijk. Ik denk dat het ongeveer vijf uur in de middag was, en het leek erop dat de zaken verderop niet goed gingen. Individuele militairen kwamen terug uit de opmarsrichting, en een officier die op het metselwerk van de tunnel stond, stuurde die mensen over de spoordijk. Ik klauterde op de spoordijk om daar vandaan te zien wat er aan de hand was, maar dat was onmogelijk door de aanwezigheid van bomen. Aan de andere kant van de dijk stond een aantal leden van het squadron te wachten op orders om te vertrekken. Waarschijnlijk is omstreeks dit moment het squadron uiteen gevallen in twee delen. Mijn groep zou uiteindelijk op de Sonnenberg eindigen, en de andere groep op Ommershof.
Het volgende dat ik mij kan herinneren, is dat ik op de weg van Wolfheze naar de Utrechtseweg liep. Ik weet niet meer hoe ik daar gekomen ben. Of we zijn langs de spoorbaan teruggelopen richting Wolfheze of we zijn dwars door het bos gegaan.
Ik zag een voertuig met militairen die lichtbruine baretten droegen. Eerst dacht ik dat het mannen van het RECCE Squadron, de verkenningseenheid, waren. En toen kreeg ik de naïeve gedachte dat het militairen van het 7\veede Leger waren. Ze hadden toch gezegd dat die er binnen 48 uur zouden zijn!? Toen we verder marcheerden langs de Wolfhezerweg zagen we aan de linkerkant bij het hek van een van de grote vrijstaande huizen een dame staan. Ze deelde appels uit, maar ik behoorde niet tot de gelukkigen die er één te pakken kreeg. Ik voelde mij langzamerhand nogal hongerig, omdat we tot nog toe alleen een kop thee en wat snoepjes hadden gehad.
Iets verder stopten we bij een pad dat rechts uit het bos kwam. Mac en ik gingen met onze Bren op de grond liggen. Verder op het pad hoorden we schreeuwen toen we zes para s op ons toe zagen rennen. Ze maakten een hoop lawaai om er zeker van te zijn dat we niet op hen zouden vuren. Ik weet niet of het een patrouille was of dat ze op eigen gelegenheid op pad waren, maar ze waren erg opgelucht om bij ons te zijn.
Intussen werd het donker, en de situatie scheen nogal verwarrend en onduidelijk. We trokken verder tot we op de Utrechtseweg kwamen. Tijdens een korte pauze viel ik in slaap tegen het hek van een groot huis. Langs deze weg stonden veel grote vrijstaande huizen, omnngd door tuinen met bomen.
Uiteindelijk kwamen we bij een groot landhuis met de

naam ‘Sonnenberg’. We werden naar een grasveld gestuurd, dat uitkeek op een veld. Er werd ons gezegd dat we wat moesten uitrusten tot de volgende ochtend, wanneer we ons moesten ingraven. We zouden hier enkele dagen blijven. Omdat het nu donker was, konden we niet veel zien. We lagen op het gras te dommelen, en zagen intussen in onze verbeelding in de duisternis allerlei figuren. We wisten niet dat de volgende zes dagen heel wat minder rustig zouden zijn dan de tijd tot nog toe.

Woensdag 20 september 1944
Voordat de dag aanbrak, waren we weer paraat. Toen het lichter werd, zagen we dat aan de andere kant van het veld een paar koeien graasden. Rechts stonden wat bomen, die een laan aan ons oog onttrokken. Links was een driehoekig bosje met dicht op elkaar staande bomen. Het veld was ongeveer 40 meter breed aan onze kant, maar was ongeveer 100 meter breed aan het eind. Het was ongeveer 150 meter lang en liep langzaam af. Aan het eind liep een weg, die links op de Utrechtseweg uitkwam.6) Links van ons was nog een open veld, waar juist de oogst van was binnengehaald. Op 150 meter afstand stond een huis met een balkon. We konden juist de bovenverdieping met een aantal ramen en het
dak zien. Onze posities lagen onder verschillende soorten bomen: dikke eiken, beuken en dennen.
In het landhuis Sonnenberg hadden Duitse militairen ingekwartierd gezeten. Wij zaten aan de achterzijde van het huis, vrij dicht bij de bijgebouwen en de stallen. Onze commandant, majoor Perkins, vestigde ons hoofdkwartier in het grote huis. Omdat het squadron nu in twee groepen opereerde, moet de commandant regelmatig naar de andere squadronposities, die iets noordelijk van ons lagen in een gebied dat Ommershof heette. Aan onze linkerzijde lagen posities van de Glider Pilots en van andere groepen, waaronder mannen van het Ist Squadron en van de 9th Field Company RE. Rechts van ons lagen stellingen van het Border Regiment. Vóór ons, in het driehoekige bosje, zat een aantal mannen van No.2 Troop met hun commandant kapitein Cormie. Inmiddels zaten alle onderdelen van het squadron door elkaar. Macintosh en ik keken in de lengterichting over het veld, en hadden een goed schootsveld. Gedurende de morgen kwam majoor Perkins onze posities inspecteren. Ik zat in mijn schut- tersput, en probeerde de indruk te wekken dat ik het druk had. Zijn schouder zat in verband want die was bij de landing uit de kom geschoten. Maar hij zag er rede-

lijk tevreden uit. Hij bleef staan bij mijn schuttersput, en zei dat we ons goed moesten ingraven, omdat we hier een paar dagen zouden blijven. Omdat squadron- commandanten gewoonlijk niet het woord richten tot eenvoudige geniesoldaten, voelde ik mij vereerd, en groef nog maar een paar extra scheppen grond uit mijn schuttersput. Maar met zoveel boomwortels was het moeilijk om diep te graven.
Ongeveer op deze tijd kregen tien of vijftien van ons de opdracht om naar het grote huis te gaan om daar wat te rusten en te slapen. We liepen naar de achterkant. Daar was een verharde binnenplaats, met een trap die naar een grote hal leidde. Vandaar liep een steile, brede trap naar boven, langs heel hoge en brede glas-in-lood ramen. Rechts was een ronde kamer, waarin majoor Perkins resideerde. We gingen een grote kamer binnen, die uitkeek over het grote grasveld. Via openslaande deuren kwam je op een patio met een stenen balustrade. In de kamers stonden hoge houten bedden, maar wij gingen gewoon op de vloer liggen. Ik kon een parachute delen, die iemand had meegenomen. Bij die gelegenheid maakte ik kennis met geniesoldaat Jock Hanlon, met wie ik later tijdens onze krijgsgevangenschap veel op zou trekken. Hij had zijn slaapzak bij de balkondeuren gelegd. Omdat ik hem niet kende, vroeg ik hem wie hij was. Hij vertelde dat hij pas een paar dagen tevoren bij het squadron was gekomen, en dat hij was ingedeeld bij HQTroop.
Na onze rustpauze ging ik eens wat rondkijken. De bijge bouwen waren gesitueerd rond de binnenplaats. Een ervan was behoorlijk groot, en diende waarschijnlijk voor het stallen van landbouwvoertuigen. Er hing een aanduiding waarop stond dat er boobytraps in het gebouw lagen, maar ik zag een geniesoldaat gewoon naar binnen lopen. De man zei dat dit bord was opgehangen om de infanterie buiten te houden. Doortrapt, maar wel handig!
Terug in onze linie bleek dat in het bos aan het eind van het veld een vuurgevecht was uitgebroken, waarbij veel werd geschreeuwd. Sommigen schreeuwden dat de Polen er aan kwamen, anderen dat het Duitsers waren in Poolse uniformen met onze gele driehoekige herkenningsdoeken. Het vuren werd sterker, met het geluid van iets dat op een Vickers mitrailleur leek. Het veroorzaakte een lichte paniek. Iedereen rende heen en weer, en niemand scheen de leiding te hebben. Uiteindelijk keerde de rust enigszins terug.
Later begreep ik dat dit het hoofdkwartier van de 4th Parachute Brigade was geweest, die nadat ze omsingeld waren geweest in het bos westelijk van ons, met de bajonet op het geweer waren doorgebroken naar de Perimeter. Brigadier Shan Hackett had persoonlijk de aanval geleid!

Mac en ik groeven een nieuwe schuttersput, van waaruit we over het open veld aan onze rechterkant uitkeken in de richting van een wit huis. Mac besloot wat leven in de brouwerij te brengen door een Bren- magazijn leeg te schieten op het huis, en mogelijk daar aanwezige Moffen wakker te maken. Het enige zichtbare effect was het sneuvelen van een aantal dakpannen. Prompt kwam er een officier aan die vroeg waarop we vuurden. Haastig verklaarden we dat we beweging hadden gezien achter de ramen.
Langzamerhand werd het donker, en maakten we ons klaar voor de nacht. Er was wat geweervuur hoorbaar, en er werden lichtfakkels afgeschoten die alles gedurende twee minuten verlichtten alsof het dag was. Ik denk dat ze meer uit nervositeit werden afgeschoten dan uit iets anders. Een salvo granaten kwam links van ons neer, aan het eind van het veld. Dat was ongeveer op of bij de Utrechtseweg, zo’n 300 meter bij ons vandaan. Iemand zei dat het de artillerie van het TWeede Leger was. Het ging ongeveer een half uur door, en de granaten veroorzaakten een wolk van witte rook. Deze mengde zich met wat grondmist, waardoor we het idiote idee kregen dat het gas was! Toen het weer wat rustiger werd, probeerden we het ons zo comfortabel mogelijk te maken voor de volgende nacht in onze loopgraaf.

Donderdag 21 september 1944
In het begin van de ochtend was het rustig, dus ging ik opnieuw op onderzoek uit. Toen ik naast het grote huis liep zag ik geniesoldaat ‘Blondie’ Nealon achter een langwerpig raam, vlak boven de grond. Hij zat op een stoel die hij op een tafel had gezet, waardoor hij precies op de juiste hoogte zat om te kunnen vuren. Ik ging de kelder in, die een soort voorraadkamer was geweest. Er lag niets meer van waarde, ook geen voedsel, behalve een klein blikje bouillon en wat koekjes. Iemand opperde dat het Duitse noodrantsoenen waren, maar ze waren niet te eten. Wij waren voorzien van twee pakjes droog voedsel, voor iedere dag een. Deze bestonden uit.biscuit, die kon worden gemengd met water waardoor je een soort pap kreeg. Er zat ook een mengsel bij van gedroogde thee, melk en suiker, waarmee je een weinig smakelijke kop thee kon maken. Ook hadden we wat snoepjes en een aantal velletjes toiletpapier. Deze zouden van pas komen indien we wat meer eten zouden krijgen! Bij de landing was ons verteld dat het Tweede Leger ons binnen 24, of op zijn hoogst 48 uur zou bereiken, dus wanneer alles goed zou gaan, zouden ze er gauw zijn. Morgen misschien? Maar je hoorde steeds meer opmerkingen in de trant van ‘waar blijf die verdomde Dempsey met zijn TWeede Leger?!’
De Duitse artilleriebeschietingen begonnen nu echt, waardoor we ons nauwelijks konden bewegen. Het enige dat je kon doen, was dekking zoeken in de loopgraaf, en er het beste van hopen. Tot dit moment leek mijn ‘verslag meer een verhaal uit een vakantiebrochure, waarbij zelfs de Duitse jachtvliegtuigen eigenlijk alleen maar vervelend waren.
Het is moeilijk om alle voorvallen precies in de tijd te plaatsen en ze de juiste volgorde te geven.
Op een zeker moment zag ik dat geniesoldaat ‘Lofty’ Wheldon op een deur werd weggedragen door vier soldaten, die grappen riepen in de trant van ‘Nu kan hij naar huis’. Ik geloof dat hij in zijn been was geschoten door een sluipschutter, maar ik weet niet meer of dat gebeurde tijdens de ‘doorbraak’ van Brigadier Hackett, de vorige dag.
Op een van de dagen werden we uit de lucht bevoorraad. De vliegtuigen kwamen heel laag over, en we konden zien hoe de manden naar buiten werden geduwd. Enkele kwamen links van ons neer. Het geheel werd begeleid door het gebruikelijke vuurwerk, waarbij met alle soorten wapens werd geschoten. De vijand was blijkbaar boos dat zoveel voorraden werden gedropt, hoewel ik niet begreep waarom, want zij ontvingen er zelf het grootste deel van!
Ik dacht dat het op deze dag was dat Driver Seabrook zo zwaar gewond raakte dat hij overleed. Hij had een nogal ondiepe schuttersput in het open terrein, en daarin bleef zijn lichaam liggen gedurende de gehele slag. Ik sprak daarover met een korporaal van het Royal Army Medical Corps, maar deze zei dat hij niets voor hem had kunnen doen. Overigens deed deze verpleger wat hij kon, en hij deed dat bovendien geheel alleen. De medische post was in de kelder van het grote huis, de enige plaats waar het nog redelijk veilig was.
Wij waren intussen teruggegaan naar onze oorspronkelijke loopgraaf, die wat verder naar achteren lag, onder een grote boom. We hadden juist wat thee gedronken, toen geniesoldaat Jack Standen opdook met een half blik eten. Het kwam uit de kelder waar korporaal Tennant verantwoordelijk was voor het weinige voedsel waarover het squadron beschikte. Later bracht Standen nog een half blik, en dit was het enige voedsel dat ik kreeg gedurende de gehele slag, met uitzondering van de twee dagrantsoenen en de snoepjes. Geniesoldaat Vic Capper zei dat ik nog geluk had gehad, want hij had helemaal niets gekregen!
In de richting van de Utrechtseweg vonden zware ge-vechten plaats. Waarschijnlijk probeerden de Duitsers vanuit het westen via de hoofdweg door te breken. De bomen in die richting stonden in brand. Plotseling hoorden we het huilende geschreeuw van de een of andere arme ziel. Het klonk door het hele bos, en het gevecht leek er door te luwen. Het ging een paar minuten door totdat het over ging in snikken. Links van ons riep iemand dat de man was getroffen door een vlammenwerper. Ik weet niet of hij Duits of Brits was, maar hij had in ieder geval onze sympathie.7)
Bij een van de beschietingen doken Macintosh, korporaal Philip Hyatt en ik haastig in een loopgraaf. Toen het ophield en we weer opstonden, sloeg plotseling een luchtdrukgolf in mijn gezicht, waardoor mijn oogleden omhoog werden gedrukt, en ik even dacht dat ik blind was. Blijkbaar hadden de Duitsers na de artilleriebeschieting nog een aantal mortierbommen afgeschoten, die bij het neerkomen geen geluid hadden gemaakt. Een daarvan had de stam van een boom geraakt net op het moment dat wij opstonden. Macintosh, die in het midden stond, riep dat hij was geraakt door een scherf boven zijn linkeroog. Ik was alleen geraakt door de luchtdruk. Het bloed liep over Macs gezicht en over zijn oog. We deden een verband op de wond, en hij rende naar het grote huis om zich te laten behandelen.8)
Iemand kwam naar mij toe en instrueerde mij om, wanneer het donker was geworden, een mand op te halen die was neergekomen in de bomen, links van ons, in het gebied waar de Glider Pilots zaten. We waren met z’n zessen onder leiding van een onderofficier. We kropen zo stil mogelijk naar de mand, waarvan we hoopten dat hij met rantsoenen was gevuld. Helaas bleken er artilleriegranaten in te zitten, die niet erg licht zijn. Onder veel gehijg en gepuf slaagden we erin de mand naar het huis te slepen, waar we hem aan de voorkant op de veranda zetten. Eigenlijk was dat een beetje idioot, want een granaat of mortierbom zou, wanneer die de mand had geraakt, een behoorlijke puinhoop van het huis hebben gemaakt. Gelukkig werd de mand de volgende dag weggehaald want er was een chronisch tekort aan granaten, en ze waren waarschijnlijk belangrijker dan eten.

Vrijdag 22 september 1944
Ik was weer terug in mijn loopgraaf, die ik nu geheel voor mij alleen had. Gedurende de nacht had het geregend. Hoewel er niet zoveel was gevallen en ik niet geheel doorweekt was, was het net voldoende om mij miserabel te voelen. De beschietingen gingen door, en enkele granaten sloegen dichtbij in. Ik had het idee dat de Duitsers dit alleen maar deden om ons te pesten en ons wakker te houden. Ze leken echter niet veel zin te hebben om ons aan te vallen, dus we kregen uiteindelijk toch nog wat slaap.
De volgende ochtend ging ik weer op pad om te zien of ik wat eetbaars kon vinden. Ik liep het huis binnen. De ronde kamer, die de commandant als kantoor had gebruikt, was nu leeg omdat het te gevaarlijk was om daar te verblijven. Een granaat had een gat geslagen in het dak en in de muren. Deze waren wel 60 cm dik, dus het moest een stevige granaat zijn geweest.
Deze ochtend vielen de Duitsers aan via de laan rechts van ons.9 Het begon met het ratelen van een tank die de laan in reed. Vanuit mijn positie kon ik niet goed zien wat er gebeurde, maar ik vuurde in de richting van de laan. De tank stopte ongeveer 100 meter naar rechts, en was vrij ver in onze linies doorgedrongen. Hij kwam definitief tot stilstand toen hij in brand vloog en de munitie ontplofte, hetgeen gepaard ging met een fraai vuurwerk. Gedurende dit incident werd geniesoldaat

‘Jock’ McKenna gewond. Hij rende over het terrein, maar werd in zijn hand geraakt, zoals hij later in de kelder van het grote huis vertelde. Toen hij bukte om zijn hand te verzorgen, kreeg hij een kogel in zijn achterste, waardoor hij weinig zin had om verder te hollen!
Toen het weer wat rustiger werd, zag ik een Glider Piloot van rechts naar links door onze posities lopen, met een haas in zijn hand. Ik weet niet hoe hij er aan kwam, maar hij zag er zeer tevreden uit, en zijn collega’s waren dat ongetwijfeld ook met het vooruitzicht van deze maaltijd.
Ik had een maaltijd gemaakt door wat havermout te mengen met de bouillon die ik in de kelder had gevonden. Helaas had ik alle bouillon toegevoegd, waardoor het geheel erg zout was geworden. Ik had nu een verschrikkelijke dorst, en dat net nu al mijn water op was! Gelukkig begon het te regenen, zodat ik mijn etensbakje onder een van de regenpijpen kon houden, en ik genoeg water kon opvangen om mijn dorst te lessen. Het smaakte wat zanderig, waarschijnlijk door al het stof dat was losgekomen bij de beschietingen, maar het was goed genoeg om thee te maken.
Na de mislukte aanval met de tank, vielen de Duitsers nu aan vanaf de linkerkant van het veld vóór ons, via het pad dat naar het driehoekige bosje leidde. Geniesoldaat Jock Patterson had de Bren overgenomen, met mij als zijn tweede man. Er werd zwaar gevuurd met zoals gewoonlijk veel geschreeuw van de Duitsers. Omdat er wat geniesoldaten in de loopgraven in het bosje zaten, aarzelden we om te schieten. Ik zag dat een Duitse soldaat naar een van de laatste bomen van het bosje was gekropen. Hij probeerde vanaf die positie een steelhandgranaat te gooien, die halverwege hem en ons terecht kwam. Ik probeerde Jock naar beneden in de loopgraaf te trekken, maar hij was zo druk met vuren dat hij het niet eens merkte. Ik vuurde ook zo snel ik kon, maar Jock riep daarmee te stoppen omdat hij er doof van werd! We kregen er zelfs ruzie over.
Toen ik naar links keek, zag ik dat korporaal Phil Hyatt uit zijn loopgraaf was gekomen met in iedere hand een handgranaat en met zijn Stengun om zijn nek. Hij stond aan het einde van het pad waarlangs de Duitsers aanvielen. Ik kon maar even kijken, omdat ik zelf veel te druk was. Later hoorde ik dat Hyatt een Military Medal had gekregen voor zijn acties. In het bijbehorende officiële rapport stond dat hij de Duitsers had tegengehouden voordat ze onze posities hadden bereikt, maar in werkelijkheid hadden ze al een paar van onze loopgraven overlopen. Overigens vond ik dat voor Jock Patterson in ieder geval een ‘Mention in Despatches’ op zijn plaats was geweest, maar ik was de enige die zijn acties had gezien, en niemand vroeg mij wat.
Toen de Duitsers zich terugtrokken uit het bosje, kwamen de geniesoldaten uit hun loopgraven te voorschijn. Ze zagen er enigszins geschrokken en bleek uit, want het was geen prettige ervaring geweest. De situatie werd wat rustiger, waardoor we de gelegenheid kregen om onze wapens schoon te maken. In Engeland vonden we dat een saai werkje, maar hier deden we het op ieder moment dat het mogelijk was, en om beurten om niet verrast te worden. Angst is een goede slavendrijver!

Zaterdag 23 september 1944
De volgende ochtend ontmoette ik een eenzame Pool, die uit het niets scheen te komen en die zich bij onze eenheid aansloot. Ik kwam hem tegen in het huis, en we liepen samen de trap op, die nu open was voor alle elementen, omdat alle ramen in het huis al lang waren gebroken. Deze Pool deed nogal nonchalant, in tegenstelling tot mij, die voorzichtig uit ieder raam keek in geval er sluipschutters actief waren. Ook al zaten die misschien wel een kilometer weg, je kon toch nooit weten!
We keken snel rond, en er lag in ieder geval geen voedsel. Als ik mij goed herinner, waren alle kamers leeg. Het was enigszins spookachtig, en de bomen rond het huis waren zo hoog dat je ook vanuit de ramen op de bovenverdieping weinig kon zien. We hadden gehoord dat er een aantal Polen over de rivier was gebracht om de Perimeter te versterken, en misschien was deze knaap een van hen.
Ik geloof dat het op deze dag was dat geniesoldaat Jack Standen bij mijn loopgraaf kwam, en mij uitnodigde om mee te gaan thee drinken in de kelder van het huis. Daar lagen ook alle gewonden, en bovendien hingen er allerlei andere figuren rond. Het was er zo vol dat het moeilijk was om de trap af te komen. Aan de rechterkant had korporaal Tennant een kleine keuken of voorraadkamer, met een klein langwerpig raam dat buiten op straatniveau zat. Ik ging op een stoel zitten met het gezicht naar het raam, maar Tennant raadde mij aan daar weg te gaan omdat granaatscherven door het raam naar binnen konden komen. Ik deed dat zonder aarzelen’ Ik had een maaltijd verwacht, maar omdat er geen voedsel meer was, kreeg ik een heerlijke kop thee, en
kon ik ongeveer tien minuten van mijn rust genieten. Toen ik terug was in mijn schuttersput kreeg ik bezoek van een officier, een wat oudere vent, die een praatje kwam maken. We bespraken de eigenschappen van de thee in onze rantsoenen. We waren het er allebei over eens dat de kwaliteit afschuwelijk was. Hij vertelde dat hij er zich in schoor, en dat hij zich daar een stuk beter door voelde! Ik vond dat een beetje verspilling, omdat slechte thee toch beter is dan geen thee. Ik verzweeg de ‘geheime’ kop thee die ik net in de kelder had genoten. Ik denk dat hij afkomstig was van het divisie hoofdkwartier, dat een paar honderd meter van het huis lag. Hij kwam waarschijnlijk even kijken hoe het ging in de loopgraven. Ik hoopte dat ik een goede indruk had gemaakt.
De beschietingen gingen nog steeds door. Op een zeker moment zag ik dat mijn rugzak, die ik achter mijn loop-graaf had gelegd, vol zat met scherfgaten. Ik realiseerde me dat sommige van de granaten dichterbij insloegen dan ik dacht. Ik had langzamerhand geleerd een onderscheid te maken tussen de verschillende inkomende granaten. Er waren drie verschillende geluiden. Het eerste betekende dat de beschieting op een behoorlijke afstand, zo’n 100 meter of meer plaatsvond, en dat je daaraan geen aandacht hoefde te besteden. Het tweede klonk iets anders, en vond plaats op ongeveer 50 meter, en daar sloeg je wel acht op. Het derde geluid deed je onmiddellijk in je loopgraaf duiken, waarbij je zo diep mogelijk wegkroop. Dit laatste soort beschietingen veroorzaakte al onze verliezen.
Er staken boomwortels uit de wand van mijn loopgraaf, en in mijn zenuwen zat ik er aan te plukken. Op den duur zag je overal witte stukjes boomwortel waar ik met mijn vingers aan had gezeten. Natuurlijk werd dit ook deels veroorzaakt doordat ik met mijn uniform tegen de wand van de loopgraaf schuurde. Wanneer de beschietingen ophielden, werd het stil, en hoorde je alleen het geluid van brekende takken. De grond was door de ontploffingen langzamerhand bedekt geraakt met afgevallen takken. Gedurende een van die beschietingen werden de geniesoldaten Rawlings en Higgins gedood in het driehoekige bosje. Zij deelden een loopgraaf met kapitein Cormie, die zelf de helft van zijn gezicht vol kreeg met zwarte stukjes granaatscherf. Verder bleef hij ongedeerd, maar hij was wel erg geschrokken.
Er volgde weer een nacht in de loopgraaf, waarbij ik op het ene moment half wakker was, en dan weer wegdoezelde. Volgens mij regende het die nacht, maar opnieuw niet zo hard dat ik doorweekt raakte, dus zo erg was het niet. Bovendien hielden de bomen de meeste regen tegen.
Zondag 24 september 1944
Toen het de volgende dag licht werd werden we gecon-fronteerd met een afschuwelijke aanblik. In een loopgraaf op een paar meter afstand zaten twee onthoofde lichamen. Er was waarschijnlijk een granaat terecht gekomen op de rand van hun loopgraaf, toen ze daarin stonden.
De man achterin de loopgraaf had zijn hand op de schouder van de man voor hem gehad, maar die hand was er afgeslagen. Waarschijnlijk was de granaat achter hen ingeslagen. Van de man voorin was alleen zijn kin nog over, en verder ontbrak van beiden het hoofd. Er lagen overal in de loopgraaf stukjes van hun vlees. We hadden ons met z’n zessen rondom hen verzameld, stil en aangeslagen. Ik herinner mij dat korporaal Hyatt en geniesoldaat Richards erbij waren. Iemand stelde voor om de naamplaatjes van hun lichaam te halen, maar er waren geen vrijwilligers die dit gruwelijke werkje wilden doen.
In een van de bijgebouwen lagen nog meer lichamen. Het waren er zo’n negen of tien, die lagen opgestapeld op de vloer. Ik luisterde naar een discussie tussen drie parachutisten die het niet eens konden worden over het feit of het ethisch verantwoord was om in hun uniform- zakken naar voedsel te zoeken. Volgens mij was het twijfelachtig of iemand trouwens nog voedsel had.
Ik weet niet hoe de lichamen daar terecht waren gekomen, wie ze daar had gebracht, en tot welke eenheid ze behoorden.
We hadden nu alle vrijwel alle hoop opgegeven om ooit het Tweede Leger te zien, en generaal Dempsey en verschillende andere hope pieten werden luid en duidelijk vervloekt. Het enige positieve was dat alles wat rustiger werd, en dat we ons daardoor wat makkelijker konden bewegen. De strijd scheen in deze sector wat te zijn geluwd. Op een zeker moment stonden we te praten bij het hek aan het begin van het veld, toen een Duitser aan het eind van het veld van links naar rechts rende. Hij had een geweer, en droeg een rugzak met bont erop. Hij was zo snel dat hij was verdwenen voor we iets konden doen, maar eigenlijk kon het ons ook niet meer schelen. We voelden ons uitgeput, en het gebrek aan voedsel en te weinig slaap deden hun invloed gelden. Ik had mij niet gewassen, laat staan geschoren of mijn schoenen uitgedaan, sinds we in Holland waren, en ik veronderstel dat we niet meer zo fris roken.
Intussen had ik een veldkijker gevonden. Ik had een Duitser zien sluipen aan het eind van het veld, en had mijzelf voorgenomen hem te pakken te nemen. Ik tuurde uren door de kijker naar dit punt, tot mijn ogen begonnen te tranen, maar er gebeurde niets. Ik gaf toen maar op: je kunt die Moffen nooit vertrouwen!

Maandag 25 september 1944
Deze ochtend had ik het gevoel dat alles langzamerhand op z’n einde liep, een soort anti-climax. Ergens gedurende de ochtend ging er iemand langs de loopgraven om ons te vertellen dat we die nacht over de rivier zouden terugtrekken. Er werd ons gezegd daar niet over te kletsen, en dat we later op de dag nadere instructies zouden ontvangen. Ik herinner me dat ik nogal teleurgesteld was. Nu de situatie wat rustiger was geworden, zag ik geen reden om weg te gaan. Na al
die moeite die we hadden gedaan om hier te komen, had ik verwacht dat we nu ook door zouden gaan tot in Duitsland.
De instructie werd gegeven in het grote huis in dezelfde kamer aan de voorkant waar ik zes dagen eerder had geslapen en waar ik Jock Hanlon had ontmoet. Er waren ongeveer dertig man aanwezig van verschillende eenheden. Kapitein Cormie vertelde ons dat de Perimeter geleidelijk zou worden geëvacueerd van hoog naar laag. Aangezien wij ongeveer halverwege zaten, zouden wij om ca. 21.00 uur vertrekken. Hij zei dat de route zou worden gemarkeerd door de Militaire Politie met witte banden. We moesten sokken over onze schoenen doen om het geluid te dempen, en al onze uitrusting moest worden vastgemaakt zodat die niet kon rammelen. Er werd ons verteld dat we het jack van de man voor ons moesten vasthouden. De Royal Artillery zou gedurende de evacuatie vanaf de overkant van de rivier lichtspoorgranaten over het oversteek- punt schieten om de richting aan te geven. Hij selecteerde een half dozijn mannen die als laatste moesten vertrekken om vanuit de loopgraven nog wat te schieten, om daarmee de Duitsers het idee te geven dat we niet waren verdwenen. Iemand vroeg naar de Pool. Maar er werd ons medegedeeld dat we niets tegen hem mochten zeggen, hetgeen goed aangeeft hoe neurotisch we waren geworden. De gewonden moesten achterblijven in de kelder van het grote huis in de goede handen van de verpleger. Zij zouden zeker krijgsgevangen worden gemaakt.
Nu was het een kwestie van wachten, ons voorbereiden, en de sokken over onze schoenen doen. De half dozijn mannen die waren aangewezen om de laatste schoten af te vuren, gingen de loopgraven in, waar we een lange tijd schenen door te brengen om vervolgens gedurende een paar minuten in het wilde weg wat schoten af te vuren. Daarna haastten we ons achter de hoofdgroep aan, die via de voorkant van het huis en de laan langs het grote grasveld eerst rechtdoor en toen rechts het bos in was gegaan. Vóór ons en rechts van ons sloegen granaten in, maar dit duurde niet lang. We kwamen bij de achterkant van wat huizen, en liepen door hun tuinen. We liepen over gebroken glas van een broeikas, waarbij we ons zo stil mogelijk probeerden voort te bewegen. We kwamen op een landweg toen een Brits machinegeweer het vuur opende, waarbij een paar mensen vóór ons gewond raakten. Na het eerste salvo hield het vuren op en de gewonden schreeuwden het uit. Niemand wist wat er nu moest worden gedaan, en ik riep in weinig beleefde taal om op te houden met vuren, in de hoop dat onze mensen dat zouden begrijpen Voordat we vertrokken, was ons verteld dat het wachtwoord ‘John’ zou zijn, waarop de ander ‘Buil’ moest antwoorden. Geen van beide partijen had dit gebruikt, waardoor dit betreurenswaardige incident was gebeurd. De machinegeweerschutters putten zich uit in excuses. De gewonden werden verder geholpen door hun kameraden. In het donker vervolgden we onze weg. Tijdens een van onze vele pauzes zei iemand dat veel van de Duitse beschietingen afkomstig waren van een steenfabriek aan de overkant van de rivier. Ik tuurde in het duister om te zien waar die steenfabriek lag. Vele jaren later realiseerde ik mij hoe stom ik op dat moment was. We zaten in het aardedonker, boven op een heuvel in een bos, op meer dan twee kilometer van de rivier. We konden niet eens de andere kant van de weg onderscheiden!
We waren nu op de hoofdweg, de Utrechtseweg, aange-komen. Ik stond midden op straat en keek onderzoekend rond. Langs de weg kon ik vrijstaande huizen onderscheiden.
Aan de overkant, waar we weer onder bomen kwamen, kregen we aanwijzingen van de Militaire Politie. Ik denk dat onze groep hier ergens verkeerd is gelopen. De witte band was nergens meer te zien. Bij een splitsing ging de weg scherp naar links, maar wij gingen rechtsaf 10). Dit leidde ons weg van de richting van de lichtspoorgranaten. We kwamen op een ander weg met vrijstaande huizen, die er allemaal donker en leeg uitzagen. Misschien zaten ze wel vol Moffen, maar die hielden zich dan ieder geval rustig.
Bij de splitsing was onze lange rij uiteengevallen en onze groep bestond nog maar uit zes para’s, die nu verdwaald waren. De weg scheen versperd te zijn met omgevallen bomen. De mensen bij deze wegversperring bleken Duitsers te zijn. Ze schenen in een vriendelijke stemming te zijn, want toen we er 15 of 20 meter van hen af waren riepen ze ‘Kamerad’ naar ons, en wij riepen ‘Kamerad’ naar hen terug, waarbij we niet veel verder kwamen. Geen van beide partijen scheen van plan te zijn om zich in het duister dicht bij elkaar in de buurt te wagen. We bespraken de situatie. Een Schotse sergeant, wiens naam ik niet kan herinneren, besloot om een paar handgranaten naar hen te gooien. Ik had een Brengun met een vol magazijn en we besloten hen een afscheidscadeau te geven. We gooiden de handgranaten, vuurden met de Bren, en verdwenen haastig. Ze namen niet de moeite om te reageren.
Ik herinner mij dat ik samen was met geniesoldaat ‘Jock’ McKenna, wiens verbonden hand er vies en opgezwollen uitzag. Hij struikelde, en viel bijna in een loopgraaf. Hij kreunde ongelukkig. We liepen langzaam verder over de weg tot we bij een open veld kwamen, dat we begonnen over te steken ”). In het midden stond een schuur van golfplaten, vermoedelijk een koeienstal. We opende de deur veel te luidruchtig, want onmiddellijk werden we beschoten met een machinegeweer. Gelukkig richtten ze te hoog en de kogels raakten alleen het houtwerk boven onze hoofden. We wisten niet wie er vuurde, vriend of vijand, maar we deden geen moeite om dat uit te zoeken. We kropen verder over het veld, forceerden een doorgang door een heg, en kwamen op een voetpad.

Vanaf de hoofdweg (de Utrechtseweg) waren we rechtsaf naar beneden gelopen. We bevonden ons nu in een naaldbos met hoge bomen en zonder struiken, en waren vlakbij een zeer steile helling, met in de diepte een beek 12). We hadden er langzamerhand genoeg van en besloten te stoppen. Ik ging tegen een boom zitten aan de kant waar de helling omhoog liep om niet naar beneden te rollen, en probeerde te slapen. Gedurende rest van de nacht regende het, maar de bladeren van de boom hielden het meeste water tegen, waardoor we niet doornat werden. Een keer schrok ik wakker van het geluid van een zware granaat die als een exprestrein overkwam, gevolgd door een zware explosie die in het hele bos nagalmde.
Dinsdag 26 september 1944
Het was vredig in het bos, maar wij waren stijf, verkleumd en erg hongerig. Beneden ons konden we wat gebouwen zien liggen. Aan de andere kant van de beek was een houten schutting, waarachter een zwembad lag ”). We drongen ons door de schutting heen en liepen naar het zwembad. Het water was groen, en zag er niet erg helder uit. Half in het water lag een parachute, en op de rand stond een lege bevooradingsmand. In een kleine schuur lag schoonmaakmateriaal en tuingereedschap. Iets verderop konden we een lange schuur of huis zien staan met twee grote deuren aan de zijkant. In de tuinen lagen schuttersputten, en het zag er naar uit dat er flink was gevochten. In een van de putten lag een soldaat met een groot gat door zijn helm.
Het lange gebouw had een woongedeelte aan beide zij-den,en een grote schuur in het midden 14) Toen we er naar toe kropen,ging de deur van de schuur open,en een soldaat vroeg ons waar we heen gingen 15). Hij was zeer verontwaardigd toen hij hoorde dat die nacht de evacuatie had plaats gevonden. Hij behoorde tot het hoofdkwartier van een compagnie van het Ist Battalion, The Border Regiment, dat geheel op zichzelf had gevochten, geïsoleerd van de rest van de Perimeter. Hun ‘prive-oorlog’ was al eerder tot een einde gekomen door gebrek aan voorraden en munitie. Ze waren nu druk bezig met het onderhandelen over een staakt het vuren met de Duitsers. We gingen de schuur binnen. Een paar militairen waren binnen bezig met het verbergen van wapens in het stro van het dak.
We werden naar een keuken gebracht in het woongedeelte van het gebouw, waar een gewonde officier op een tafel lag. Ik dacht dat hij in zijn been was geschoten. Ik geloof niet dat hij erg onder de indruk was van de weinige informatie die we hem konden geven. Zij waren al sinds vrijdag of zaterdag met de Duitsers aan het onderhandelen. Ze waren door al hun voorraden heen, en er was dus weinig kans dat we wat eten konden krijgen.
Kort daarop werden we door een Mof met een Schmeisser pistoolmitrailleur gecommandeerd om naar buiten te komen. Hij dirigeerde ons naar de voorkant van de boerderij, die langs een smalle weg lag. Aan de overkant was een twee meter hoge aarden wal met dicht bos. Op die wal lag een rij Duitse schuttersputten, van waaruit de boerderij en de weg konden worden overzien. Die eenzame strijd die de Borders hier hadden geleverd, was op zich overzichtelijk geweest: alleen de weg scheidde hen van de vijand!
We werden naar een open plek gebracht om te worden geteld. Ik hield een oogje op de Spandau mitrailleur die ons moest bewaken. Wanneer er iets gebeurde, was ik klaar om de heuvel af te rennen in de richting van de rivier. Maar ik geloof dat de vijand min of meer opgelucht was dat de strijd voorbij was. Een paar Duitsers kwamen naar ons toe om een praatje te maken. Ze spraken met een Amerikaans accent, en waren waarschijnlijk teruggekeerd naar hun vaderland om hun steentje bij te dragen aan de oorlogsvoering. Ik zag ook een korporaal die een Britse Stengun bij zich had van het nieuwste type met de houten kolf en handgreep. Dit wapen gebruikte dezelfde 9mm munitie als de Schmeisser, en blijkbaar vonden ze hem dus niet eens zo slecht!
Langs de weg stond een buiten gevecht gestelde tank ’6. Een paar Duitse militairen vuurden een serie ‘overwinningschoten’ af. Wanneer wij een dergelijke demonstratie hadden gegeven, zouden onze officieren dat zeker niet op prijs hebben gesteld.
We verlieten de Oorsprong en sjokten door de bossen weg van de Perimeter. Zo eindigde mijn kleine oorlog…

Naschrift.
Stanley Holden bracht de rest van de oorlog door in Duitse krijgsgevangenschap.
Na terugkeer in Engeland ga/ hij zich op als vrijwilliger voor de politie in het toenmalige Palestina, tuaar hij van 1946 tot 1948 verbleef. Daarna tvas hij jaren in Engeland werkzaam
als verzekeringsagent. Pas bijna twintig jaar na de oorlog kwam hij voor het eerst weer in Nederland, maar hij kon de plaats waar hij had gevochten niet terugvinden. Dat was ook wel te begrijpen. Het gebied van de Sonnenberg was sinds 1944 ingrijpend veranderd. Het kasteel was in 1952 afgebroken en vervangen door een groot, langwerpig appartementengebouw. Jaren later ontmoette hij tijdens een herdenking een collega die hem kon vertellen waar hun posties waren geweest in september 1944.
Stan en zijn vrouw Barbara komen nu ieder jaar naar Oosterbeek om de herdenking van de Slag om Arnhem mee te maken, en dan brengen ze altijd een bezoek aan de Sonnenberg.
Noten
1 Het 4th Parachute Squadron RE bestond uit een squadronhoofdkwartier, drie Troops en een groep die per zweefvliegtuig landde. In totaal bestond de eenheid uit 10 officieren en 155 manschappen.
2 Stanley Holden stelde dit verhaal vorig jaar ter beschik-king voor publicatie in de Nieuwsbrief. Vertaling, redac-tie, aanvullend onderzoek en foto-research werden gedaan door Robert Voskuil. De redactie wil graag spe-ciaal Patrick Pronk, Philip Reinders en Wybo Boersma bedanken voor hun medewerking.
3 Women’s Auxiliary Air Force.
4 In de lijsten bij de War Diary wordt zijn naam gespeld als Mackintosh
5 Helaas bleek het niet mogelijk na te gaan wie dit meisje was.
6 De Valkenburglaan.
7 Dit was kapitein Peter Chard van het Ist Light Regiment, Royal Artillery, die toen hij in z’n eentje een Duitse vlammenwerpertank wilde uitschakelen, werd geraakt door de vlammen. Hij raakte zeer ernstig verbrand, en overleed drie weken later in een hospitaal in Apeldoorn.
8 Stan ontmoette Macintosh in Aldershot in 1945, toen ze beiden waren teruggekeerd uit krijgsgevangenschap. Hoewel de laatstgenoemde blind was geworden aan het betreffende oog, hoefde het niet te worden verwijderd. Hij had geluk gehad, want als de scherf groter was geweest, zou Macintosh zeker zijn gedood.
9 De Sonnenberglaan.
10 Waarschijnlijk was dit boven aan de Hoofdlaan. Ze namen niet de weg links, de Kneppelhouweg of gingen rechtdoor via de Hoofdlaan, maar sloegen rechtsaf, de Van Lennepweg in.
11 Het grote open veld ten zuidwesten van de Van Lennepweg.
12 De Oorsprongbeek.
13 Het privé zwembad op het landgoed De Oorsprong.
14 De langwerpige boerderij halverwege de Van Borsselen- weg.
15 Dit was soldaat Joe McGuire. Joe zei later tegen Stan dat hij hun leven had gered door de deur te openen. Wanneer ze om de boerderij heen waren gelopen, hadden ze oog in oog met de vijand gestaan.

16 Dit was een Franse Renault-tank, die buiten gevecht was gesteld in het pad tegenover de lange boerderij, aan de westkant van de Van Borsselenweg.

Download ministory

MINISTORY No. 81
Hans den Brok en Joop Thuring
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 93 van de Vereniging Vrienden van het Airbome Museum Oosterbeek, april 2004

De tekst van deze Ministory werd eerder gepubliceerd als een onderdeel van het artikel ‘Operatie “Market Garden”, september 1944. Tïvee Geallieerde vliegtuigen crashen aan de Maaskant’ (in het tijdschrift Zendgraaf september 2001). Ten behoeve van deze uitgave zijn enige aanpassingen en aanvullingen verwerkt.
Op de eerste dag van Operatie Market Garden, zondag 17 september 1944, vliegen richting Arnhem ongeveer 350 geallieerde toestellen die alle een transportzweef- vliegtuig meezeulen naar landingsterreinen ten westen van die stad. In deze vliegende kratten worden voor dit doel 450 voertuigen inclusief kanonnen vervoerd, die na de landing onmiddellijk inzetbaar zijn. Daarnaast worden ook nog eens 2500 luchtlandingstroepen op deze manier overgevlogen. Zij stappen na de landing uit hun zweefvliegtuig om de voertuigen te bedienen en het terrein te verdedigen, want even later zullen parachutisten arriveren die na het verzamelen ten aanval zullen trekken. Het hoofddoel van deze mannen van de Ist British Airbome Division: de bruggen over de Rijn, ongeveer 10 km naar het oosten; normaal al een fikse wandeling, maar nu ook nog onder oorlogsomstandigheden.
2500 Britse parachutisten worden vanwege tekortschietende logistieke redenen bij de Britse luchtmacht (Royal Air Force, RAF) door de Amerikaanse IXe Luchtmacht overgevlogen. Deze eenheid heeft voor dit doel die dag 150 vliegtuigen beschikbaar.
Zij vertrekken die ochtend volgens een zeer strak schema van verschillende Engelse vliegbases. Een soort goede-rentrein ontstaat in de lucht, wagon na wagon dendert dan over de Noordzee via de Zeeuwse eilanden Noord- Brabant binnen, recht op Den Bosch af. Daar wijzigt zich de koers nu richting noordoost, om tussen Oss en Megen doorvliegend ten westen van Arnhem uit te komen.
Bij Renkum en Heelsum liggen mooie vlakke terreinen tussen de bossen, als ideaal beoordeeld voor dit soort operaties. De zweefvliegtuigen ontkoppelen zich op 500 meter hoogte, en duiken naar de hen aangewezen velden, golf na golf. Dan is het even rustig, de trekvliegtuigen, maar nu zonder sleep, gaan hoogte winnen, en keren dezelfde route volgend huiswaarts. Daarna arriveren de parachutisten, en ze komen ongestoord naar beneden, precies volgens het (spoorboekje. Deze landingen nemen twee uur in beslag.
Bewoners uit deze contreien, en zeker zij met een gerust geweten, zullen genoten hebben, en zich gerealiseerd hebben dat het uur van de bevrijding zeer nabij was.
Het effect in de lucht wordt nog versterkt door de begeleidende jachtvliegtuigen, de terugvlucht van de gemotoriseerde transportvliegtuigen, en de volledige afwezigheid van de vijand. Een grootse armada, blijkbaar onaantastbaar.
Ooggetuigen uit het gebied dat bekend staat als de Maaskant (ook wel Maasland genoemd: ten zuiden van de rivier de Maas, van Grave tot Den Bosch, inclusief Heesch) zeggen dat die middag de lucht zwart zag. De hierboven gegeven getallen, gehaald uit diverse bronnen 1), bevestigen die indruk, natuurlijk ook gevoed door emoties. Een ervaring die gedeeld moet worden en herverteld. De kleinkinderen zullen het nog vaak te

 

horen krijgen. De gebeurtenis van de 20e eeuw.
De volgende dag herhaalt zich het schouwspel op een identieke wijze. Het op de netvliezen gegrifte beeld wordt hiermee extra versterkt.
Alle activiteiten liggen plat, gemeentehuizen en scholen zijn gesloten, alleen het noodzakelijke werk binnenshuis en rond de boerderij gaat door. Ook de gehate bezetter laat het afweten, en lijkt ver van het vaderland de wanhoop nabij. Hun beloofde eindoverwinning raakt steeds verder weg.

Dinsdag 19 september 1944
Geen spektakel in de lucht voor de Maaslandbewoners. Hoewel, de landingsterreinen moeten toch in de buurt liggen; dat heeft men kunnen afleiden uit de terugkerende formaties die eerst zweefvliegtuigen trokken. Ook radio Oranje verkondigt dat de doelen in de buurt van de oostgrens van ons land liggen.
In de loop van de middag wordt de relatieve stilte boven de gemeente Megen plotseling verstoord door een laag overvliegend, groot, viermotorig vliegtuig. Dit nadert uit het noordoosten, gaat lager en lager vliegen, en verdwijnt dan voor de meeste toeschouwers uit het zicht. Zij die zich aan de oostkant van het kerkdorp Haren bevinden of aan de noordkant van Berghem zien een vervaarlijk, levensgroot monster op zich afkomen. Ongelofelijk, het landt, en schuift met veel geraas met de buik over de weilanden. Propellers die in de grond woelen, en kluiten aarde opwerpen, prikkeldraad en weidepalen meesleurend, en tenslotte komt het tot stilstand bij de Groene Dijk, aan de zuidoost grens van de gemeente Megen.

Antecedenten
Bij een nadere bestudering van de uitvoering van Operatie Market Garden blijkt dat op deze dag voor een andere route is gekozen dan die van de voorafgaande dagen, mede ten gevolge van lokale weersomstandigheden. Men vliegt nu vanuit Engeland over noordelijk België, evenwijdig met de Belgisch-Nederlandse grens, naar een punt even ten zuiden van Valkenswaard. Daarna wordt een pal noordelijke koers aangehouden. De terugvlucht wordt afgelegd via het hetzelfde traject, maar dan in omgekeerde richting. Ons viermotorige toestel ligt dus wat uit de route.
In de zeventiger jaren van de vorige eeuw werd een van ons geattendeerd op een fraaie collectie foto’s uit de Tweede Wereldoorlog in en om Oss. Daaronder enkele van een genoodland vliegtuig bij Haren onder Megen. De beroepsfotograaf L. v.d. Bergh uit Oss was de maker.
Inderdaad zijn het prachtige professionele foto’s van een vliegtuig, inclusief details die duidelijk laten zien hoe groot zo’n toestel wel is, mede door de geraffineerde opnametechniek. De heer V.d. Bergh heeft de negatieven goed bewaard, en op de opbergenveloppe staat met de hand geschreven: “24 September 1944″. Volgens zijn zeggen was hij op een zondag na een tip snel naar deze plek gefietst, om zo uit journalistieke interesse het laatste nieuws vast te leggen. De foto’s laten duidelijk zien dat het hier gaat om een tot vracht- en trekvliegtuig omgebouwde viermotorige Britse bommenwerper van het type Short Stirling. Maar helaas, voor een precieze identificatie waren bepaalde letter-/nummercodes op de staart en de romp niet terug te vinden. Deze foto’s hadden genoeg kwaliteit om te plaatsen bij een gelegenheidsartikel in een wekelijks verschijnende regionale krant. Na de publicatie daarvan reageren enkele personen spontaan, waaronder mevrouw A. de Koek uit Oss. Zij advi-seert ons contact op te nemen met de familie Strijbos te Haren. De heer H. Strijbos (overleden) was destijds hoofdonderwijzer in Haren; een gouden tip.

Uit informatie van mevrouw De Koek en van familieleden van de heer Strijbos blijkt het volgende: op een middag tijdens de periode van de luchtlandingen wordt een groot Engels toestel in Haren aan de grond gezet. De bemanning, die geen schrammetje heeft opgelopen, heeft al snel in de gaten een vriendelijk gebied als noodlandingsplaats te hebben uitgekozen, en de mannen belanden, vermoedelijk na een uitnodiging, in het huis van de hoofdonderwijzer, die daar zal hebben rondgestruind. Zijn school was immers vanwege buitengewone omstandigheden gesloten. De Britten nemen hun thermosflessen met echte Engelse thee mee naar het gastvrije onderkomen om de opgelopen schrik weg te spoelen en de toestand te bespreken. Mogelijk is toen ook afgesproken om het toestel niet in brand te steken. Dat zou maar ongure types kunnen aantrekken. Men had de laatste dagen hiermee al wat ervaring opgebouwd omdat Duitse soldaten door dit niemandsland bleven bewegen.
Nog dezelfde middag komen leden van de Ondergrondse uit Ravenstein de acht Engelse ‘vliegers’ ophalen. Onze geallieerde vrienden laten bij hun vertrek nog wat souvenirs achter: een vliegkaart van het Europese continent, waarop drie routes richting Arnhem duidelijk staan aangegeven. Dit wijst erop dat de bemanning mogelijk drie keer daar naar toe is gevlogen, en inderdaad: twee lijnen lopen tussen Megen en Oss. Dat zou kunnen betekenen dat ze op de derde tocht wat minder fortuinlijk zijn geweest, en op zijn vroegst op dinsdag 19 september konden kennismaken met Maaskanters. Bij het afscheid vraagt de gastheer om een gunst: of de heren vliegeniers maar hun handtekening willen zetten. Dat wordt ingewilligd, en in verband met de kritische omstandigheden en de veiligheid voor beide partijen plaatsen ze hun handtekening op de achterkant van een schilderij. Waarna dat weer aan de spijker aan de muur wordt gehangen, en zo een betrouwbaar en zeer origineel ijkpunt wordt voor later historisch onderzoek.
Het schilderij is nog in het bezit van de familie Strijbos, en temidden van de handtekeningen achterop is de naam van de piloot, Hincks, makkelijk te lezen. Nu is het een koud kunstje om andere details te achterhalen of te bevestigen, want in Britse documenten kom je meestal alleen de naam van de piloot tegen.
Een bezoek aan het Public Record Office (het Britse Nationaal Archief) in Kew bij Londen, dat veel toegan-kelijker is dan het vergelijkbare archief in Den Haag, is snel geregeld om daar in de boeken te snuffelen van de zes RAF Transport Command squadrons die in die tijd

met dit type vliegtuig waren uitgerust. Dankzij het diepgaande speurwerk vooraf leverde dit snel het gewenste resultaat op.
Op 19 september 1944 was een zeskoppige bemanning onder leiding van piloot Flying Officer E.A. Hincks van 570 Squadron, vergezeld van twee z.g. Air Despatchers, opgestegen van de RAF basis Harwell met nog 16 andere Stirlings van dit squadron, met de opdracht voorraden bij Arnhem af te werpen. ‘Ons’ toestel (serienummer LJ 647, squadron code V8:U) keerde niet terug (‘Failed to return’) van die missie volgens deze officiële bron.

Aftakeling
Aanvankelijk trekt het genoodlande toestel bij Haren vooral de aandacht van jongeren uit de omgeving, die naast bewondering ook aandacht zullen hebben gehad voor leuke souvenirs. Er is zelfs geprobeerd benzine in een gierton over te hevelen. Er werden foto’s gemaakt, en incidenteel een fraaie schets.
In de wintermaanden ligt het vliegtuig in een soort nie-mandsland, en vervult het nationaliteitsteken met daarnaast geschilderd de karakteristieke unieke codering van dit toestel nog een ander doel: een prachtige oefenschietschijf voor de hier vertoevende geallieerde soldaten.
Na de capitulatie in mei 1945 wordt het een spannend object voor vrienden en kennissen uit de wijde omgeving. Bezoek aan een echt vliegtuig; dat moet op een kiekje worden vastgelegd voor thuis en later.
Op dit soort foto’s kan men het aftakelingsproces, vooral door mensenhanden, goed volgen. En de souvenirs? Zoals gewoonlijk: geleidelijk van de aardbodem verdwenen.
Mogelijk komen we een stuk van het hoogteroer tegen als onderdeel van een feestelijke optocht in een van de kerkdorpen.

Het lot van de bemanning
In de tachtiger jaren van de vorige eeuw meldt een zekere heer G. Gamgee uit Engeland zich in de Maaskantse contreien. Hij heeft daar veertig jaar eerder goede ervaringen opgedaan, en neemt met zijn echtgenote deel aan de jaarlijkse Airborne Herdenkingen in de regio Arnhem.
Hij vertelt bij die gelegenheid dat na de dropping van voorraden bij Arnhem het vliegtuig waarin hij zat, geraakt is door Duits luchtafweergeschut, en niet meer naar behoren functioneerde. Zijn piloot zou in een polder een noodlanding maken. Deze wel zeer directe bron had destijds als functie om samen met zijn maat (zij waren de Air Despatchers) pakketten, samengesteld uit rieten manden en bevestigd aan een parachute, uit het toestel te duwen door een voor dit doel speciaal aangebracht gat in de onderkant van de romp. Hij is op de ochtend van dinsdag 19 september 1944 met een aantal maten van het Royal Army Service Corps (RASC = Aan- en Afvoertroepen) – een legeronderdeel – met een vrachtwagen naar de luchtmachtbasis Harwell gebracht. Voor elk gereedstaand vliegtuig werden telkens twee soldaten van een speciaal hiervoor opgeleide compagnie (Airborne Coy.) aangewezen om hun routi-neklus te vervullen. Gamgee kent de piloot en de overige bemanningsleden niet, hoogstens een handdruk en een korte instructie zullen zijn gegeven vóór het vertrek. Hij en zijn maat moeten alleen letten op een lampje binnenin, en bij groen licht tot actie overgaan. Met vier lawaaierige motoren en een groot gapend gat in de romp, afgezien van het feit dat de route deels boven vijandelijk gebied ligt (dus vijandelijk luchtdoelgeschut), natuurlijk geen pretje.

Op speciaal verzoek van een van ons heeft hij zijn ervaringen tijdens de noodlanding beschreven.
“When told by one of the RAF-crew to prepare for a crash landing we lay down on the floor of the plane, on our backs, with our feet towards the front of the plane and resting against something solid (to prevent us from sliding forward as the plane struck the ground and started to slow down). We put our hands, clasped together, up behind our necks and the backs of our heads as some form of protection.’ 2)
(Toen een van de RAF-bemanningsleden ons vertelde dat we ons moesten voorbereiden op een noodlanding, gingen we op de vloer van het vliegtuig liggen, op onze rug, met de voeten in de richting van de voorkant van het toestel, rustend tegen iets stevigs (dit om te voorkomen dat we naar voren zouden schuiven als het vliegtuig de grond raakte en afremde). We legden onze handen, gevouwen, in de nek, als een vorm van bescherming)
Inderdaad, bevestigt hij, ze zijn toentertijd in een huis geweest in de buurt van de landingsplaats, bij vriendelijke mensen, en de conversatie verliep toen in het Frans. Gamgee was van Franse komaf, en die taal werd binnen zijn familie bijgehouden. En notabelen (en als hoofdonderwijzer beschikte je toch minstens over de “lagere akte Frans”) in het zuiden van ons land waren in die tijd meer Frans dan Engels georiënteerd.
Van het zetten van een handtekening als afscheid kan hij zich niets meer herinneren, maar het getoonde bewijs is overtuigend.
En hoe is de terugreis verlopen? Met enthousiasme legt hij uit dat de gehele bemanning binnen afzienbare tijd in Brussel is afgeleverd na een aangename reis door Nederland en België. Daar stond al een vliegtuig gereed om hen naar Engeland te brengen.
Hij heeft daarna als particulier nog vele geheel verzorgde reizen door Europa gemaakt, maar deze steekt qua service alles toch wel naar de kroon…

Noten
1) – Airborne Operations in World War II, European Theater, by Dr. John Warren, Air University USAF Historical Division Study, Maxwell Airforce Base, Alabama, 1956;
– Werkgroep “Market Flights”: G.J.C.D. Thuring (Groesbeek), L. Zwaaf (Malden, inmiddels overleden) en J.W.G.M. Thuring (Heesch).
2) Brief van G. Gamgee aan J. Thuring, 26 augustus 2002.

Download ministory