Archief voor categorie: Archief

MINISTORY XII
OVER “VLIEGENDE PAARDJES” EN “RODE DUIVELS”
door: C.van Roekel
In het voorjaar van 1945, toen wij na een lange evacuatie-periode weer mochten terug-keren naar onze huizen, of beter gezegd naar hetgeen er nog van over was, was er een schrijnend tekort aan kleding. Overhemden, broeken, sokken, jurken en schoenen waren waardevolle artikelen. In die tijd was het heel gewoon dat vader, als hij naar een belangrijke bijeenkomst moest, eerst het kostuum van de buurman leende ! De dames hadden het gemakkelijker omdat de parachutes, die in grote aantallen voorhanden waren, voldoende textiel voor jurken en blouses leverden. Wij, opgeschoten jongens, stroopten de omgeving af en dosten ons op “z’n Airborns” uit. Overhemden, sokken broeken, battledresses en smocks waren niet zo moeilijk te vinden en wat te groot voor ons was werd meegenomen als werkkleding voor de groten.
Een van de belangrijkste leveranciers van bovengenoemde manufacturen was het park Hartenstein. Op de sintelbaan en de tennisvelden en verder op de gazons viel heel wat te beleven en op te rapen. We hadden onze vaste “stekkies” voor bepaalde benodigdheden. Zo ook voor de “vliegende paardjes”, zoals wij de Pegasus-emblemen gewoonlijk noemden. Ongeveer 25 meter ten zuiden van de huidige ingang van ons museum lag een mand met duizenden distinctieven. Het waren bijna allemaal Pegasus-emblemen, hele “broden”.
Een hedendaagse verzamelaar zou zich de vingers aflikken, maar wij, op jacht naar kle¬ding, dekens en voedsel namen slechts zo af en toe eens een “broodje Pegasus” mee en deelden dit in stapeltjes van “pak weg” 25 emblemen uit aan wie er om vroeg.
De symboliek van het “vliegende paardje” drong niet tot ons door en de waarde die er nu aan wordt toegekend zou toen waarschijnlijk aanleiding tot vrolijkheid hebben gege¬ven. We droegen in die tijd complete battle-dresses voorzien van mouw-emblemen, rang- onderscheidingstekens, batons, enz. Extra emblemen vonden we helemaal niet nodig, te¬meer daar we ze er dan ook nog zouden moeten opnaaien.
Toch hebben we het vliegende paardje tot symbool gemaakt van onze wandelclub. In 1947 werd de eerste Airborne Wandelmars georganiseerd en onze jongensclub deed mee onder de naam “De Rijnkanters”. Als clubembleem droegen we, hoe kan het ook anders, een Pegasus!

Wandelclub “De Rijnkanters” met het Pegasus-embleem op de shirts tijdens de 3e Airborne Wandeltocht in 1949.

Gedurende de afgelopen veertig jaar zijn Pegasus en Bellerophon eigenlijk het “tweede wapen” van de Gemeente Renkum geworden, maar ik vraag mij af of de geschiedenis en de betekenis ervan wel in ruime kringen bekend is. Vanwege het feit dat gedurende veertig jaar onze Politie Sport Vereniging de Airborne Wandeltocht organiseert en daarmee het Airborne-embleem internationale bekendheid heeft gegeven, lijkt het een goede gelegen¬heid de herkomst van het mouw-embleem en die van de bekende rode baret met gesp eens uit de doeken te doen.
Na de oprichting van Airborne Forces ontstond de behoefte aan een bijbehorend distinc-tief. Generaal Gale schrijft in zijn autobiografie “Call to Arms” dat Generaal Browning, Brigadier Hopkinson en hijzelf het initiatief hebben genomen, waarna Majoor Edward Seago, Camouflage Officer of Southern Command, de opdracht tot een ontwerp kreeg. Het resultaat was het bekende embleem dat in mei 1942 werd ingevoerd.
Majoor Seago heeft zich laten inspireren door verhalen uit de Griekse mythologie waarin de ruiter Bellerophon en het paard Pegasus een rol spelen. Het ros verrees uit het bloed van het veelkoppig wezen Medusa, toen dit door Perseus werd verdelgd. Bellerophon wist, met behulp van een Griekse godin, Pegasus te temmen om zijn opdracht, het doden van een vliegend en vuurspuwend monster, de Chimaera, te kunnen uitvoeren. Overmoedig geworden door zijn overwinning trachtte hij daarna de hemel, het woongebied van de góden, te bereiken. Dit ging de góden te ver en zij deden hem ter aarde storten. Volgens deze versie van de overlevering zou Bellerophon kennelijk zelf geen vleugels hebben gehad. Het paard Pegasus veranderde daarop in een sterrebeeld.
Het is duidelijk dat Majoor Seago bij zijn ontwerp de symboliek heeft willen beperken tot die van de gevleugelde bestrijding van het kwade en dat hem het latere droeve lot van de Ist Airborne Division niet voor ogen heeft gestaan.
De eerste parachutisteneenheden waren samengesteld uit militairen afkomstig van vele regimenten die elk hun eigen pet, kepi of baret kenden. Teneinde uniformiteit in hoofd¬deksel te verkrijgen werd een baret ingevoerd van een kleur die de luchtlandingstroepen duidelijk zou onderscheiden van andere legeronderdelen. Prototypes van verschillende soorten groen, blauw en rood werden geproduceerd en op vrij willekeurige gronden werd tenslotte door de Chef Staf van de Engelse strijdkrachten, Sir Alan Brooke, in eigen persoon gekozen voor de wijnrode uitvoering. Te zelfder tijd werd het baretembleem, een parachute met kroon en vleugels, ingevoerd. Aldus getooid werd het regiment voor het eerst in november 1942 in Noord-Afrika ingezet. Het verhaal gaat dat de Duitse tegenstanders onder de indruk raakten van het optreden van de Engelse troepen, die hun baret prefereerden boven een helm en hen daarom de bijnaam Rode Duivels verleenden.
Aanvulling op Ministory No.XI.
Bij Ministory No.XI, “De geschiedenis van de Poolse Gliderlift tijdens Operatie Market- Garden” door John R.Grodzinski, was een tabel opgenomen met een beschrijving van de lading van ieder glider. In deze lijst staan drie gliders genoemd van de geneeskundige dienst, waarvan de Inhoud niet bekend was. Onlangs heeft onze voorzitter, de heer J.Smits, dankzij de hulp van de heren J.J.Lorijs en Dr.S.J.Sosabowski, gegevens over de lading van deze drie gliders verkregen uit het Sikorski Instituut in Londen.
In de eerste glider bevonden zich een lege jeep en een jeep geladen met o.a. brancards, voedsel, steriel verbandgaas en een uitkookpan. In de tweede glider zaten eveneens twee jeeps: één onbeladen, de ander geladen met o.a. transfusie-materiaal, steriel verband¬gaas, brancards, brancard-schragen en dekens. De inhoud van de derde glider bestond uit een jeep geladen met transfusie-materiaal, steriel verbandgaas, een set voor water- onderzoek en water-sterilisatie en dekens. Tevens bevonden zich in dit zweefvliegtuig twee trailers met o.a. tenten, lampen, primussen, brancards + schragen, dekens, suiker, verbandmiddelen, rekverbandpleister, medicamenten, transfusie benodigdheden, plasma alsmede gedroogd plasma en water.
Uit de aantekeningen van Dr.Mozdierz, commandant van de geneeskundige compagnie, ge-maakt bij de verlieslijst in het najaar van 1944, kan worden opgemaakt dat de Polen uit laatstgenoemde glider, sldt.I.Chrusciel en sldt.Abramczyk, erin slaagden een jeep uit te laden en weg te komen van de landingszone. Uit dezelfde lijst moet de conclusie worden getrokken dat de Polen uit de tweede glider, Sgt.Szpetnar en sldt.Marszalek, het erbij de landing eveneens levend afbrachten, doch daarna vermist werden.

Download ministory

MINISTORY XXII
Bijlage bij Nieuwsbrief No.33
Dappere Nederlanders om nooit te vergeten.
door: Soldaat Robert Peatling, HQ Company, 2nd Battalion The Parachute Regiment.

Het liep tegen de avond toen wij het noordelijk eind van de brug in Arnhem bereikten op die zondagavond 17 september 1944. Wij hadden verwacht dat het er rustig zou zijn, maar dat viel tegen. De vijand hield het andere einde van de brug bezet.
“Het zal niet lang duren voor we ze de brug afgooien”, dacht ik, “het bataljon is moreel nog nooit zo sterk geweest”.
Een compagnie had zich nog niet gemeld en mijn pelotonscommandant, Luitenant J.T. Ainslie, werd er op uit gezonden om ze te zoeken. Ik ging met ze mee. Vervolgens ging Majoor D.Wallis, de plaatsvervangend bataljonscommandant en een voorbeeld voor zijn mannen, op verkenning uit en twee van ons werden met hem mee gestuurd.
Later sloot ik mij aan bij een sectie van de brigade die Duitse krijgsgevangenen opbracht naar de cellen in het politiebureau. Toen ik probeerde terug te keren naar het bataljon, kreeg ik opdracht van een officier van de Militaire Politie om bij de sectie te blijven. Zelf ging hij die nacht wel terug.
Toen de vijand terugkwam probeerden we het gebouw te verdedigen, maar de overmacht was te groot en de sergeant gaf zijn acht mannen opdracht zich over te geven. Dat was een zeer pijnlijk moment’ Op dat moment besloot ik me niet over te geven. Ik wist dat het Tweede Leger ons elk ogenblik kon bereiken en ik was vastbesloten hun komst af te wachten, als het moest in mijn eentje. Ik vloog naar het dak, maar be¬dacht me en verborg me op de vliering. De vliering stond vol met in beslag genomen radiotoestellen. De Duitsers doorzochten het gebouw, waarbij ze in elke kamer schoten, maar gelukkig klommen ze niet de steile trap op naar de vliering. Na ongeveer een kwartier verlieten ze het gebouw met de Engelse krijgsgevangenen en met de Duitse krijgsgevangenen die nu weer vrij waren. De eerste ronde had ik gewonnen!
De daarop volgende dagen zag ik hoe de inwoners van Arnhem de stad verlieten. Ze droegen witte vlaggen en duwden kinderwagens en karren waar ze hun bezittingen op hadden geladen. Het was een droeve aanblik.
De waterleiding werkte niet meer en ik deed alles om aan water te komen. Ik probeerde een brandblusser te openen, maar dat was geen succes. Ik haalde water uit de stortbak van een toilet, maar deed dat niet voorzichtig genoeg zodat het water in de closetpot terecht kwam. Ik haalde het water toen maar uit de closetpot. Toen het begon te re¬genen zette ik potjes en pannetjes onder de kapotte dakpannen. Gelukkig vond ik wat waterzuiveringstabletten.
Mijn grootste probleem was hoe aan eten te komen. Ik had mijn noodrantsoen chocolade nog en gelukkig vond ik er nog een, die was achtergelaten door een van mijn kamera¬den toen hij gevangen werd genomen. Ik doorzocht de bureau’s van de politiemannen en vond wat etenswaren, sigaren en pijptabak. Ik was geen roker, maar probeerde het nu toch maar en ontdekte dat roken hielp tegen de honger.
Ik besloot te blijven waar ik was en te wachten tot Monty ons zou komen ontzetten, want ik twijfelde er geen moment aan dat dit spoedig zou gebeuren.

Links: Het Hoofdbureau van Politie in de Boven—Beekstraat in Arnhem, waarin Bob Peatling zich enige weken verborg. Rechts: De kamer van de NSB commissaris in het politiebureau met aan de wand foto’s van Hitler en Mussert.

Ik vond een blocnote en begon een brief naar huis te schrijven, maar ik bedacht me en maakte er een dagboek van. In een kantoor beneden vond ik een o en ie nam i mee naar boven.
Er kwamen veel Duitse soldaten in het gebouw die op roof uit waren. IK zag hoe ze winkels en een BATA-schoenenpakhuis leeghaalden.
De maand october was nat, koud en miserabel, maar het deed mij goed om e zien oe de RAF de overspanning van de brug te pakken nam. En passant schoten ze nog wat meer pannen van mijn dak.
Gewoonlijk ging ik vóór vier uur ‘s ochtends de stad in om eten te zoeken, want dan was het rustig. Op een ochtend, aan het eind van mijn route, vond ik in het Victoria Hotel een fles in de keuken waarop stond LIMONADE. Mijn ogen begonnen te glinsteren. Dat was net wat ik zocht. Ik zette de fles aan mijn mond om een slok te nemen toen mijn neus mij waarschuwde: het was ammonia! Toch had ik al wat in mijn mond gekregen en dat spuwde ik onmiddellijk weer uit. Het leek wel of mijn mond in brand stond. Gelukkig was er een kleine watergeyser boven het aanrecht en ik gebruikte al het water om mijn mond te spoelen, maar de huid van mijn tong was in flarden. Dit was een zeer onaangename ervaring en ik ging erg terneergeslagen weer terug naar mijn schuilplaats. Hoewel het verbazingwekkend was hoe snel mijn mond weer heelde, was de tussentijd erg naar. Ik kon niets eten en niet roken; ik kon alleen met veel pijn water drinken.
Op 30 october, toen ik nog altijd wachtte op het tijdstip dat de strijd mijn kant uit zou komen, klommen er drie mannen naar mijn vliering. Ze gingen naar het dak¬raampje om naar buiten te kijken. Ze zagen mijn wasblik en de andere spullen die ik nodig had voor mijn “huishouding” en liepen mijn kant uit. Ik was niet bang want ik lag in een donkere hoek onder een donkergroene deken. Toen ze weer weg gingen hoopte ik dat ze me niet gezien hadden, maar kort daarop kwamen ze weer terug. Toen ze op mij af kwamen stond ik op en riep ze aan. Ze waren verrast, maar ze waren vriendelijk. Ik liet ze een kaart zien waar in het Hollands zinnetjes op stonden zoals ”Ik heb honger, ik heb dorst, kunt U mij helpen, etc”. Ook gaf ik ze wat van ons Hollandse invasiegeld.
De oudste man, Luitenant Van Hove, zei dat hij mij niet kon helpen maar dat hij de ander, Luitenant Hans Van Maris, niet zou beletten dat wel te doen. Ze vertelden dat de Airborne Divisie niet meer bestond, dat er 3500 doden waren en 6500 krijgs¬gevangenen en dat het Tweede Leger nog steeds in Nijmegen was. Hans van Maris zei dat hij alleen terug zou komen en dat deed hij ook. Hij stelde voor dat ik in burgerkleding, samen met een man van de Ondergrondse, het gebouw zou verlaten. Een uur later kwam Johannes Penseel. Hij legitimeerde zich door het kloppen van het ”V”-teken op de deur. Hij bracht kledig voor mij mee en wachtte totdat ik mij geschoren had. Samen gingen we naar zijn huis, een elektriciteitswinkel op het Velperplein no.7. Hans van Maris liep voor ons uit met zijn fiets aan de hand en verkende de weg.
Mijn nieuwe schuilplaats was een ruimte tussen twee kamers en boven twee kasten. Je kwam er via een luik in de vloer van een van de slaapkamers. Mijnheer Penseel zei dat hij terug zou komen met voedsel en dat klonk veelbelovend! Hij kwam terug samen met zijn twee zoons, Jan van 24 en Marinus van 21. Ze brachten een pan met dampende groente, koffie, appels en een pudding. Ik at terwijl we praatten. Ze gingen weg en ik at maar door tot al het eten op was en ik lag te krimpen van de piju. Ik verwenste mijzelf dat ik zo stom was geweest om zoveel te eten. Maar kun je dat iemand kwalijk nemen die in zes weken geen behoorlijk maal heeft gezien en die 13 kilo is afgevallen?
Een paar dagen later kwamen er nog twee bewoners bij, beiden leden van de Onder¬grondse. Het waren Klaas Schuttinga en Nico van den Oever, beiden 23 jaar oud We hadden een voorraadje groente en kregen een klein wekelijks rantsoen van andere etenswaren. Ik was de kok. De anderen gingen er dagelijks op uit om bepaalde op¬drachten te vervullen. Omdat ze gekleed waren in gestolen politie uniformen kon- den ze zich tamelijk vrij bewegen. ’
Ik beleefde een opwindende tijd. Klaas en Nico vertelden mij wat ze deden en wat de Duitsers in de stad deden. Bovendien had ik een goed uitzicht op de belangrijkste doorgaande weg in de srad. We wisten dat ook de SD in de stad was. De jongens hadden elk een ouderwets pistool en ik leerde ze hoe de wapens schoon te maken en te onder¬houden. We praatten over het gebruik van explosieven, maar toen ze op het fornuis wilden experimenteren “voor de grap”, zeiden ze» maakte ik bezwaar! Ik gaf ze Engelse les en dat waardeerde ze zeer. Herman Bresser kwam en nam een foto van me voor een Ausweis. Zijn broer Paul was de redacteur van een ondergronds blad, “World’s Press News” en kwam vaak op be- zoek. Al deze jongens waren naar Duitsland ge- stuurd om daar te werken, maar ze waren ontsnapt en nu ondergedoken. De Duitsers stichtten opzettelijk branden in de stad en een brand vlak bij het Velperplein liep uit de hand zodat we moesten evacueren. Toen ik een handkar tegen een heuvel liep op te duwen, kwam er een Duitse soldaat die mij hielp en die een praatje tegen mij begon. Gelukkig ruilde Johan Penseel bliksemsnel van plaats met mij. Ik vierde Kerstmis 1944 met de familie Penseel in de kluizen van de Amsterdamse bank op het Velperplein. Ze hadden een zevenjarig Joods meisje geadopteerd, waarvan de ouders waren weggevoerd. We werden grote vrienden met elkaar
en gaven elkaar kerstcadeautjes. Op 31 december 1944 was mijn Ausweis verlopen en de burgemeester besloot het niet te vernieuwen. Er werd besloten dat het beter zou zijn dat ik de stad zou verlaten.

Jan Penseel

Die oudejaars dag was het koud en vriezend weer in nam afscheid van de familie Penseel en vertrok, zittend op de bagagedrager van Nico’s fiets. Klaas fietste er naast. Zo arriveerden we bij de controlepost op de Apeldoornseweg. Volgens mijn Ausweis was ik electricien en doofstom. Nico en Klaas deden het woord. We droegen ieder een wapen op zak en waren vastbesloten het ook te gebruiken als de nood aan de man kwam.
Bij de Woeste Hoeve werd ik overgedragen aan Jan Himmerling; Nico en Klaas gingen terug naar Arnhem. De volgende dag gingen we verschillende adressen langs in Hoen- derloo, Otterlo en Barneveld. Tenslotte kreeg ik onderdak bij Herman van Esveld in Kootwijkerbroek. Tot mijn grote verbazing ontmoette ik daar John Haller, een glider- piloot en Harold Riley, een verbindingsman van de brigade. We sliepen in een hooi¬berg, samen met een Hollandse onderduiker, die Paul heette en radiotelegrafist was. In de hooiberg waren Engelse uniformen verborgen en ik pikte er meteen een goede broek uit.
In verband met de veiligheid waren we daar eigenlijk met teveel mensen, dus moest ik weer vertrekken. Gerrit Munkhof fietste twee dagen met me rond om een ander adres te vinden en ik belandde bij Johan van Dijk in Achterveld. Hij zei dat hij me wel een paardagen onderdak kon geven tot ik de oversteek over de Rijn kon maken. Tegen zijn kindren zei hij dat ik “Ome Kees uit Limburg” was. Op die manier zou het niet zo opvallen dat mijn manier van spreken verschilde van hun dialect.
Op 10 januari was ik aan de beurt voor de oversteek over de Rijn, maar ik moest mijn plaats afstaan aan iemand die een hogere rang had dan ik. Een hogere rang ? Nou eerlijk gezegd een veel hogere rang!
Ik had enige onverwachte ontmoetingen met Duitse soldaten. Op een keer opende ik de deur toen er geklopt werd en stond tegenover een paar Duitsers die vroegen om een paar eieren. Een andere keer kwamen ze mannen halen die in het dorp voor ze moesten werken. Johan van Dijk, die in 1940 als soldaat had gevochten, wist wel hoe hij met ze om moest gaan.
Uit Amersfoort kwam Luitenant Van Goor op bezoek. Hij was bij de politie en had over mij gehoord en hij wilde mij meenemen en inzetten in zijn verzetsgroep.
We namen contact op met Gerrit Munkhoff en die zei dat ik deel uitmaakte van de groep in Barneveld en niet verplaatst kon worden.

Op 16 april kwam het gerucht dat de strijd onze kant opkwam. Ik zei tegen Johan dat ik maar beter kon vertrekken want ik wilde niet de kans lopen in zijn huis gepakt te worden wanneer de gevechten om Achterveld zouden beginnen. (Later hoorde ik dat Achterveld tot drie weken na mijn vertrek tot ”niemandsland” was verklaard. In de dorpsschool werd in de weken onderhandeld over de overgave.) Zodra het licht werd vertrok ik in burgerkleren. In mijn zak had ik een boterham van Mevrouw van Dijk en een 9mm BROWNING pistool van de politiecommissaris.
Ik was voorzichtig en maakte gebruik van elke dekking die zich voordeed. Na ver-scheidene uren te hebben gelopen zag ik iets bewegen op de weg. Ik hield mij schuil tot het voertuig voorbij was. Het stopte een eindje verder en ik ging er op af met uitgestrekte handen om te laten zien dat ik niets kwaads in de zin had. Ik riep “Ik ben Engelsman!” en realiseerde me toen dat ik van nu af aan weer Engels kon spreken. Het waren leden van het Canadese 49ste Lower Edmonton Regiment, die op verkenningspatrouille waren.
Ik werd gebracht naar het hoofdkwartier van de Canadese divisie in de buurt van Arnhem. Daar vroeg Generaal McCreery mij waar ik het laatst de vijand had gezien. Ik vertelde het hem en zijn verbindingsofficier nam contact op met de RAF. Binnen een paar minuten was er een vliegtuig op weg naar Achterveld. Wat jammer dat wij in september 1944 niet hadden kunnen profiteren van dit soort luchtsteun!
Nadat ik de generaal mijn verhaal had verteld zei hij “Dat heb je goed gedaan mijn jongen”. Van hem was dat een reuze pluim.
Daarna ging ik naar Zutfen waar ik een nieuw uniform kreeg en een fles whiskey. Een medisch onderzoek wees uit dat ik ondervoed was.
Twee dagen later vloog ik in een Dakota over de krijtrotsen van Dover en dat was een ogenblik vol emotie. Ik landde op Croydon waar een douane ambtenaar me vroeg of ik iets aan had te geven. Ik werd kwaad en zei: “Waar voor de denk je dat ik de afgelopen zeven maanden ben geweest?”. Hij deed een stap achteruit, ik was weer thuis!
Inmiddels waren in Arnhem op 2 januari de meeste leden van de groep waar ik mee opgetrokken had door de SD opgepakt en naar concentratiekampen gestuurd. Ze werden ondervraagd over wat ze wisten van een Engelsman die Bob heette, waarbij ze werden gefolterd.
Toon van Daalen, Johannes Penseel en Nico van den Oever overleefden de kampen.
Ze waren er lichamelijk echter slecht aan toe en moesten in Nederland in zieken¬huizen worden opgenomen.
Jan Penseel en zijn broer Marinus stierven in Maart 1945 in het concentratiekamp Ludwigslust. In februari 1945 leed Klaas Schuttinga aan ernstige dysenterie. Hij werd gescheiden van zijn vriend Nico. Niemand heeft ooit meer iets van Klaas gehoord. De overige leden van de groep slaagden er in zich schuil te houden en werden niet gepakt.
Ik zal ze nooit vergeten.

1945. Bob Peatling met het echtpaar Penseel.

Download ministory

MINISTORY XXIV Bijlage bij Nieuwsbrief No. 35
HET AIRBORNE-MONUMENT TE OOSTERBEEK
door Geert Maassen

Mede naar aanleiding van een suggestie die geruime tijd geleden door generaal Urquhart gedaan werd, is onderstaand gepoogd de ontstaansgeschiedenis van het Airborne-monument te Oosterbeek te beschrijven.
Al korte tijd nadat de eerste inwoners van Oosterbeek na de bevrijding van hun evacuatie-adres waren teruggekeerd naar hun woonplaats, kwam het op initiatief van fysiothe¬rapeut S.L. Maas tot de oprichting van het Airborne-Comité dat zich ten doel stelde een monument op te richten ter herinnering aan de wederzijdse hulp en de onderlinge sa¬menwerking tussen de soldaten van de le Britse Airborne-divisie en de Oosterbeekse bur¬gers tijdens de gevechten in september 1944. De heer Maas kwam met zijn plan bij het college van burgemeester en wethouders en men stemde er mee in. De waarnemend burge¬meester, mr. J. ter Horst, werd ere-voorzitter van het comité. De grote troef was een geldinzameling die vlak voor de geldzuivering van minister Lieftinck van Financiën moest plaatsvinden. Aannemers e.d. die voor de Duitsers hadden gewerkt, zouden dan rui¬me bijdragen beschikbaar stellen en zo is het uiteindelijk ook gebeurd.
In overleg met de verantwoordelijke mensen voor het wederopbouwplan voor de gemeente Renkum werd als locatie een open plek tegenover hotel Hartenstein gekozen en door het gemeentebestuur ter beschikking gesteld. Deze plaats werd met name uitgezocht omdat in het genoemde pand het hoofdkwartier van generaal Urquhart gevestigd was geweest. Omdat ook in Arnhem plannen voor een monument ontwikkeld werden, was overleg met de burge¬meester van die stad gewenst. De Oosterbekers zat het toch al niet lekker dat iedereen maar sprak en schreef over de Slag om Arnhem terwijl het merendeel van de zware ge¬vechtshandelingen zich in Oosterbeek had afgespeeld, en het Airborne-Comité stond erop dat in het dorp een monument zou worden opgericht.
Terwijl op alle mogelijke wijzen geld werd ingezameld, werd de eerste officiële hande¬ling voorbereid. Nog voor het eind van de maand augustus werd generaal Urquhart bereid gevonden te zijner tijd de le steen te leggen. De burgerij bracht geld bijeen door on¬der andere een verloting, het spelen van voetbalwedstrijden tegen de ’Airbornes’ die ter gelegenheid van de verfilming van ’Theirs is the Glory’ in Oosterbeek waren, het houden van lezingen over de slag, etc.. De auteurs van ‘Niet Tevergeefs’ zagen af van hun honorarium en ook de uitgever wenste geen winst te maken zodat voor twee drukken van het in 1946 verschenen boekje 2 x F 2000,= afgestaan werd voor het monument.
De datum voor de le steenlegging werd vastgesteld op 25 september en generaal Urquhart zou met 120 officieren en manschappen aanwezig zijn. Ook werden uitnodigingen verstuurd naar Prins Bernhard en Prinses Juliana, maar zij waren verhinderd te komen. Vanwege de beperkingen ten aanzien van het gedistilleerd schreef het gemeentebestuur een verzoek aan het ‘Rantsoeneringsbureau in gedistilleerd’ zodat voor de ontvangst van de ver¬wachte hoge gasten voldoende sterkedrank beschikbaar zou zijn.
Op 22 september 1945 kon De Renkumse Koerier melden dat de eerste fundamenten (van het muurtje voor de le steen) gemetseld waren. Gehoopt werd dat de jeugd ‘zich niet onledig houdt met het gooien van eikels e.d.. Oosterbeek zal een goed figuur moeten slaan!’ bij de a.s. plechtigheid. Het is schrijver dezes niet bekend of de jongelieden zich netjes gedragen hebben, de koerier maakt er in ieder geval geen melding van.
Drie dagen later was het zover. Nadat eerst ‘s ochtends het geallieerde kerkhof inge¬wijd was, verzamelde zich een grote menigte op de plek waar het Airborne-monument zou verrijzen. De waarnemend burgemeester hield onder andere een toespraak en zijn woorden zijn hieronder in de oorspronkelijke, Engelse versie weergegeven.
” In my capacity of acting Burgomaster of Renkum, Wolfheze and Oosterbeek I welcome all the guests of this imposing meeting.
Firstly I welcome you Commander, Officers and Soldiers of the First British Airborne Division and the Polish Paratroops, you Colonel Doorman, Representative of H.R.H. Prince Bernhard, who cannot be present here staying abroad, you General Dijxhoorn, Chief of the General Staff of the Dutch Army, you Royal Governor of Guelderland, you Military Commander of the Dutch troops being on duty here, you Burgomaster of Arnhem, the town which has given her name to the famous battle of September 1944, northern of the Lower Rhine.

This morning we rendered the last honour to the heroes who have been killed in the battle of the Lower Rhine. Now in the afternoon we cheer all them, who have survived the bitter fighting in these villages and came home after their escape from this heil upon earth.
We all together, the British and the Dutch people we hate war. But it can be our duty to wage a war, as it has been in the last five years to beat Nazi-Germany for the liberty of Europe.
We inhabitants of the Municipality, we are grateful to have gone through the war in its full bitterness. We were happy that Sunday-afternoon to fetch in your troops as our unexpected liberators. But no less we were proud to render assistance to you in the days of the approaching defeat and later on to keep many of you safely hidden in our woods and farms.
Most of all we are grateful to have seen, thanks to your presence, to which great deeds, to which noble-mindedness war can lead.
We thankfully remember your kind care for our wives and children just as for your own wounded soldiers. We admire your gallantry in view of death. We never shall forget the great mutual cordiality of your officers and soldiers in the constant danger of lif e.
In view of death all soldiers and civilians, who were living in this narrow bridge- head, revealed their most noble qualities. At first sight, life in the trenches and cellars was very near to an animal existence. In point of fact however, God was close by and opened the hearts of men. On this high level the most cordial friendship sprang up between the first British Airborne Division and ourselves.
In memory of this friendship between airbornes and civilians a simple monument will arise here on this very spot, in front of the Division-headquarters in Hartenstein. We are very thankful that you, General Urquhart were prepared to come back to this well- known spot to lay the foundation-stone of this monument.
Commander, officers and soldiers of the First British Airborne Division and the Polish Paratroops, please be convinced that your gallantry remains stamped in our memory for ever.”

Oosterbeek, 25 september 1945: ‘s middags vindt de le steenlegging van het Airborne-monument plaats. Van links naar rechts: mr. J. te Horst, S.L. Maas, generaal R.E. Urquhart en J.H. Karei.
(foto: B.H. Langevoort)

In De Renkumse Koerier van 27 september 1945 werd Urquhart’s antwoord (in het Nederlands) afgedrukt:

Mijnheer de Burgemeester, Dames en Heren! Uit naam van de Britse en Poolse Airborne dank ik den Burgemeester van Oosterbeek en de Commissaris van de prov. Gelderland voor hun woorden. Ik geloof, dat wij het allen erg gewaardeerd hebben, wat de inwoners van Oosterbeek en Arnhem in de afgelopen 24 uur voor ons hebben gedaan. Wij zijn allen met vele herinneringen hierheen gekomen en zullen zeer zeker met meer nieuwe terugkeren.
Wij zijn zeer erkentelijk voor de aangrijpende ceremonie op de Begraafplaats deze morgen en velen zullen een diepe ontroering hebben gevoeld. Het was een van de meest aangrijpende ogenblikken, welke ik ooit beleefd heb. Het is een prachtige rustplaats en wij zijn de Ned. autoriteiten zeer dankbaar, dat zij ons deze gelegenheid hebben geschapen. Vooral het bloemen leggen der kinderen was zeer aandoénlijk.
Tesamen met de Burgemeester van Oosterbeek heb ik besloten, dat er ieder jaar op de 17e September een dienst zal worden gehouden op het Kerkhof, gevolgd door een korte ceremonie bij het Monument en tevens een bij de brug in Arnhem.
In de loop der jaren zult U een voortdurende stroom van bezoekers in Uw omgeving zien en het zal een Mekka worden voor al de familieleden, die hier hun dierbaren hebben verloren. Plannen worden reeds gemaakt om deze familieleden in de volgende jaren over te laten komen.
De le Airborne Divisie is van plan om Oosterbeek en Arnhem vlaggen aan te bieden, wat zal geschieden op de ceremonie van het volgend jaar.
Het was voor ons een droevige dag in Oosterbeek, toen we gedwongen waren ons terug te trekken, temeer omdat we wisten, wat Uw gedachten waren t.a.v. deze terugtocht en weer bezet te worden door de Duitsers. Maar U hebt nooit de hoop opgegeven, dat we terug zouden keren.
We zijn allen, die onze jongens op eigen risico verzorgden, dankbaar. Vele aanwezi¬gen hebben een gegronde reden dankbaar te zijn voor Uw hulp in het verbergen van hen in Uw boerderijen en huizen, en hulp bij het oversteken van de linies.
Ik heb vandaag de eer de eerste steen te leggen voor dit Monument om zodoende de hechte band tussen U en ons voor altijd te bezegelen.”

Na de steenlegging (met behulp van een hijsinstallatie, zoals de foto laat zien) volgde voor de genodigden een afscheidsdronk in Hartenstein. Geborreld werd in de kelders die nog in de staat verkeerden waarin de Engelsen ze in 1944 hadden achtergelaten. Het was een idee van wethouder B.J. Mom om het daar te doen en dat werd met name door de bui¬tenlandse gasten zeer op prijs gesteld. De Oosterbekers konden ’s avonds genieten van muziek, zang en een groots vuurwerk.
De eerste steen mocht dan wel gelegd zijn, het monument stond er nog lang niet. Hoewel het geld in verheugende mate binnenstroomde, doemden problemen op in de vorm van de landelijke Centrale Commissie voor Oorlogs- en Vredesgedenktekenen in Nederland. Deze moest elk ontwerp in het land aan een oordeel onderwerpen en slechts na een positief advies gaf de desbetreffende minister de vereiste goedkeuring. Het was uiteindelijk beeldhouwer Jacob Maris uit Heumen die van het Airborne-Comité de opdracht kreeg om naar een ontwerp van architect H.W. Wesselink uit Oosterbeek (een zuil met vier ’ar¬men’) een maquette te maken. Laatstgenoemde kreeg de verantwoording voor de technische verzorging en de leiding bij de uitvoering. Op 14 december werd de maquette aan het comité getoond en kreeg algemene bijval. De Centrale Commissie vond het ontwerp te eenvoudig, maar een luxere versie zou het Airborne-Comité de financiële pet te boven gaan. Het meningsverschil sleepte zich voort, maar ondertussen werden wel de nodige voorbereidingen getroffen. Begin maart 1946 zou de beeldhouwer met zijn werk kunnen beginnen; er was echter nog steeds geen overeenstemming bereikt met de Centrale Com¬missie. Toen mevrouw Churchill en de Engelse ambassadeur op 16 mei een bezoek aan Oosterbeek brachten, konden zij een krans leggen bij de le steen en de plek bekijken waar het fundament van het monument zou komen, maar ook niet meer dan dat. Ook op 13 juli kon De Renkumse Koerier nog niets anders constateren dan dat sprake was van ‘de lijdensweg van het Airborne-monument’ en dat ‘de plaats nog even leeg als voorheen’ was, ‘uitgezonderd de le steen’.
Medio augustus ondernam burgemeester J.J. Talsma stappen. Samen met zijn voormalige, tijdelijke plaatsvervanger, mr. J. ter Horst, toog hij naar Den Haag om met de commis¬sie te praten. Het was immers de bedoeling dat Koningin Wilhelmina in september het mo¬nument zou onthullen, dus enige voortvarendheid was nu wel op zijn plaats. Het lukte de  commissie te overtuigen, al zou het nog tot 2 juli 1947 duren voordat de formele mi-nisteriële goedkeuring afkwam.

De eerste werkzaamheden konden nu ter hand genomen worden. Het gemeentebestuur betaal¬de het grondwerk (F 3975,=) waarmee de aannemers op 19 augustus begonnen. Aan het eind van die maand kon, gedeeltelijk reeds behouwen, natuursteen op het voetstuk geplaatst worden en ging Maris ter plekke verder met zijn werk. Hij en de andere steenhouwers werkten tot laat in de avond door en ook ‘s nachts, als de werkplek verlicht werd, was Maris nog bezig. Op 4 september meldde De Renkumse Koerier dat de voorlopig grootste hoogte van 14 meter bereikt was. De bekroning van het monument zou een tijdelijk ka¬rakter krijgen omdat deze nog punt van bespreking was met de Centrale Commissie. De vier vleugels waren nog niet aangebracht.
Toen op 17 september 1946 Koningin Wilhelmina met haar gevolg kort na 12.00 u. bij het monument arriveerde, omzoomden duizenden het plantsoen. Er waren alleen al 1100 geno¬digden! Voorzitter Maas van het Airborne-Comité droeg het gedenkteken op aan de le Britse Airborne-divisie en maakte (beleefdheidshalve?) melding van het feit dat materi¬aalgebrek er de oorzaak van was dat het monument nog niet voltooid was. Hij verzocht burgemeester Talsma om de gemeente het onderhoud op zich te laten nemen. Deze ging daarmee namens het gemeentebestuur graag accoord. Als laatste sprak generaal Urquhart een dankwoord. Via de krant liet beeldhouwer Maris nog weten dat het uniek was in Ne¬derland dat hoewel materiaal en gereedschap bij nacht en ontij open en bloot voor een ieder te grijp lagen, niets werd vermist.

Het nog niet voltooide Airborne-monument na de kransleggingen op 17 september 1946. De vlaggen zijn reeds van de stokken gehaald, (foto: B.H. Langevoort)

De eerste kranslegging bij het voltooide monument vond plaats op 16 september 1947. De totale kosten hadden (uitgezonderd het grondwerk) F 32.000,= bedragen, waarvan door de burgerij F 28.000,= bijeengebracht was. Dit was een uitzonderlijk hoog bedrag voor de slechts ruim 10.000 zielen die bovendien van have en goed beroofd waren. Voor de reste¬rende F 4000,= werd in eerste instantie een lening bij de gemeente adgesloten. Na een subsidie van een landelijke organisatie kon de lening in 1950 terugbetaald worden. In het monument werden onder andere 70.000 stuks baksteen verwerkt en de naald alleen weegt 100.000 kg..
Op de in 1983 door de gemeente geplaatste zuil (kosten F 9000,=) aan het begin van het pad vanaf de Utrechtseweg naar het monument staat in vier talen de oorspronkelijke tekst vermeld die de Slag om Arnhem en de betekenis van het monument voor een ieder duidelijk maakt.
Bronnen: aantekeningen en mededelingen van mr. J. ter Horst; De Renkumse Koerier en archief gemeentesecretarie Renkum 1945-1955 (Gemeentearchief Renkum).

Download ministory

MINISTORY XXVI
Bijlage bij Nieuwsbrief No.38
Tussen bommen en gliders.
door: R.P.G.A.Voskuil

Ongeveer een kilometer westelijk van het station Wolfheze staat eenzaam langs de spoorlijn Arnhem-Utrecht een klein huis. Het staat precies aan het noordelijke uiteinde van de Telefoonweg, naast de overweg naar de Buunderkamp.
In september 1944 woonde hier het gezin Kelderman, dat bestond uit vader, moeder, dochter en de 8-jarige zoon Cees. Vader Kelderman werkte aan het onderhoud van de spoorbaan.
De gehele oorlog was het betrekkelijk rustig geweest rond het huis. Wel bezochten regelmatig leden van het Verzet de familie Kelderman om voedsel te halen voor de vele onderduikers in de omgeving.
Op zondagochtend 17 september 1944 liepen vader en zoon Kelderman in de buurt van het huis, toen er vanuit Wolfheze een Duitse officier aan kwam fietsen. Hij stapte af en vroeg of hij het kleine hazewindhondje van de familie kon kopen. Nieuwsgierig volgde Cees het gesprek. Terwijl ze stonden te praten naderden uit oostelijke rich¬ting zes grote vliegtuigen. Ze vlogen evenwijdig aan de spoorbaan. “Toen ze onge¬veer recht boven ons waren”, herinnert Cees Kelderman zich, ”werd het plotseling volledig duister om ons heen. Mijn vader sleurde mij mee naar het lage taludje langs de weg voor ons huis en daar tegenaan zochten we dekking”. De duisternis werd veroorzaakt door tientallen bommen, die rond om hen heen vielen en die vader en zoon Kelderman onder het zand bedolven. Het merkwaardige was dat Cees de bommen niet hoorde fluiten of inslaan. ”Het enige dat we hoorden was het rinkelen van de ruiten van het huis. We waren niet verdoofd of buiten bewustzijn”.
Toen ze onder het zand vandaan krabbelden werd het duidelijk dat ze op het nippertje aan de dood ontsnapt waren. Nadat de rook en het stof waren opgetrokken zagen ze overal rond het huis enorme bomtrechters; het huis zelf was gelukkig niet getroffen.

Een deel van de landingszones “S” en “Z” aan weerszijden van de spoorlijn Arnhem-Utrecht, vol met gliders die daar op 17 en 18 september waren geland. Deze, helaas niet geheel scherpe, foto werd genomen door een verkennings¬vliegtuig van de US 7th Group iu het begin van de middag van 18 september. De pijl wijst naar het huis van de familie Kelderman. De witte plekken op de foto zijn bominslagen in de zandige grond.

Tussen twee bomkraters, die ongeveer twaalf meter van elkaar lagen, konden ze de plaats zien waar ze gelegen hadden. De bommen hadden de zandige ondergrond omge woeld en alles met een laag zand bedekt, behalve de plaats waar ze gelegen hadden, want daar was het groene gras nog zichtbaar.
De Duitser was spoorloos verdwenen, alleen zijn fiets lag er nog. Middenin de groentetuin, waar bieten en andijvie werden verbouwd, was een bom gevallen. Overal lagen de bieten en de kroppen andijvie verspreid, zelfs aan de overkant van de spoordijk. Op de spoorlijn zelf, die vermoedelijk het doel van het bombardement was geweest, was geen enkele bom terecht gekomen.
Tegen de helling van de spoordijk graasde altijd een geit. Als door een wonder was het beest niet geraakt door scherven. Vlakbij de geit was een bom gevallen en een scherf had de ketting waaraan zij liep dwars door midden gesneden. De geit liep nu vrij rond met een deel van de ketting aan haar halsband.
Van het houten schuurtje naast het huis, waar in de zomer altijd het eten werd gekookt, waren alle ruiten kapot. Er vlak naast was een bom neergekomen en al het eten op het fornuis, aardappelen met stoofperen, was bedekt met een laag zand. Dit deerde vader Kelderman kennelijk weinig want toen het etenstijd was schepte hij het zand eenvoudig van het eten en liet zich het middagmaal goed smaken. De andere gezinsleden waren echter nog teveel overstuur van dit plotselinge oor¬logsgeweld om een hap door hun keel te kunnen krijgen.
Tegen één uur, toen ze juist bezig waren de rommel een beetje op te ruimen, hoorden ze opnieuw het geluid van vliegtuigmotoren. Ze holden naar buiten en vanaf de oprit van de overweg naar de Buunderkamp zagen ze vanuit zuidwestelijke richting grote aantallen vliegtuigen naderen, die zweefvliegtuigen trokken. Plotseling zagen ze dat de zweefvliegtuigen loskoppelden en gingen landen op de bouwlanden aan weers¬zijden van de spoordijk. Vader Kelderman schreeuwde “Dit is de invasie, dat zijn de Engelsen!” Af en toe kwam er vlak bij het huis met een fluitend geluid een trekkabel naar beneden, die door een sleepvliegtuig was losgegooid. Bij de landing raakten enkele gliders elkaar, waardoor volgens Cees “met veel gekraak de splin- – ters ervan af vlogen”. Enkele hadden zo’n hoge landingssnelheid dat ze doorschoten en op de Parallelweg of tegen het spoorwegtalud tot stilstand kwamen.
Direkt na de landing werden de voertuigen uit de gliders gereden en vertrokken vervolgens in oostelijke en zuidelijke richting.
Kort na de landing van de gliders verschenen weer grote groepen vliegtuigen, nu echter zonder gliders. Daaruit sprongen parachutisten. De lucht was binnen enkele minuten gevuld met duizenden parachutes, die bijna allemaal schenen neer te komen op de bouwlanden langs de Telefoonweg. Ademloos zag de familie Kelderman hoe voor hun ogen de bevrijders letterlijk uit de lucht kwamen vallen. Overal zagen ze de parachutisten in groepjes van het land afkomen en zich verzamelen op de weg. Verschillende parachutisten droegen oranje “Afrikaantjes” in hun knoopsgat. Voor het eerst in hun leven zag de familie Kelderman jeeps, kleine motorfietsjes, opvouwbare fietsen en allerlei ander materiaal waarmee de Britten waren uitgerust. In een van de jeeps die bij het huis stopte zat een militair die vloeiend Neder¬lands bleek te spreken. Hij vroeg informatie over een tweetal Nederlandse burgers die hij op de landingsterreinen had opgepikt. De heer Kelderman kon hem echter niet helpen want hij kende die burgers niet.
Intussen waren de meeste Britten vertrokken. Een klein aantal bleef achter bij het huis, dat ze als een kleine commandopost gingen inrichten. Het waren manschappen van het eerste bataljon van het Border Regiment, die de opdracht hadden de landings¬terreinen te bewaken voor de landingen, die de volgende dag, maandag 18 september, zouden plaats vinden. De Britten maakten het zich gemakkelijk in en rond het huis’ Sommigen groeven schuttersputten; anderen sliepen tussen de tabaksplanten Ze hadden enorme voorraden eten bij zich en dat maakte grote indruk op de’familie Kelderman, die dat na vier jaar oorlog niet meer gewend was. Chocolade thee snoepjes, oranjemarmelade, maar ook zeep en cigaretten werden met containers’vol naar het huis gedragen. De kleine Cees Kelderman liep overal tussendoor en werd door de soldaten volgestopt met snoep. Mevrouw Kelderman deed niets anders dan liters thee maken voor haar vele dorstige gasten. Tot laat in de avond bleef iedereen op. Toen Cees om één uur ‘s nachts eindelijk naar bed ging hoorde hii overal nog praten en lachen. ’

 

Het gezin Kelderman, gefotografeerd enige tijd na de oorlog. V.l.n.r. vader, Cees, moeder met een logeetje en dochter Kelderman. Op de achtergrond de spoordijk.

De volgende ochtend waren de Britten al vroeg op. Een van hen wilde zich scheren en vroeg om warm water. Cees begreep niet wat hij wilde, maar liep met hem het huis binnen. Daar maakte de Engelsman duidelijk dat hij water wilde hebben. Nadat de kleine Cees dat voor hem had ingeschonken, gaf de man hem als dank een drie penny muntstuk uit 1941.
Buiten wachtten de Britten geduldig tot de tweede “lift” zou arriveren. In de middag kwam eindelijk die landing. Toen in de verte het geluid van vliegtuigen hoorbaar werd, bonden de soldaten gele driehoekige herkenningsdoeken op hun rug en liepen naar de rand van de landerijen. Deze landerijen, recht tegenover het huis van de familie Kelderman, die de dag ervoor dienst hadden gedaan als droppings- zone voor de parachutisten, werden nu gebruikt als landingsterrein voor de tweede glider lift. Opnieuw zag de familie Kelderman de reusachtige houten zweefvlieg¬tuigen neerkomen. Nadat ze waren uitgeladen vertrokken de bewakingstroepen van het Border Regiment en lieten de familie Kelderman weer alleen in hun huis. Na het opwindende etmaal dat ze achter de rug hadden, vormde deze rust een anti-climax en er heerste een wat bedrukte sfeer in huize Kelderman. De volgende uren kwam er alleen af en toe nog een jeep met Britten voorbij, maar verder bleef het rustig.
De volgende ochtend, dinsdag 19 september, kwam er uit de richting van de Buunderkamp een jeep met soldaten. Ze stopten op de overweg naast het huis en tuurden door hun kijkers in de richting Ede. Daar waren in de verte mensen zichtbaar, maar het was niet duidelijk of het Britten of Duitsers waren. Even later reden ze weer weg. Het waren de laatste Britten die de familie Kelderman zou zien. Intussen waren vader en zoon Kelderman begonnen allerlei op de landingsterreinen achtergelaten materiaal te verzamelen en naar huis te slepen. Ze sloopten bruik¬bare zaken uit de gliders en ook de parachutes, waarvan er honderden op de bouw¬landen lagen, kwamen goed van pas. Die konden prachtig worden gebruikt om kleren van de te maken.
Om ca. één uur ‘s middags zagen ze plotseling uit de richting Ede zwaar gecamou¬fleerde Duitse soldaten uit de bossen komen. Ze liepen in linie, ongeveer ander¬halve meter uit elkaar, “met het geweer vooruit, alsof ze aan het jagen waren”, herinnert Cees zich.

De familie Kelderman schrok geweldig en ze realiseerden zich dat de bevrijding nog niet was aangebroken nu de Duitsers weer waren teruggekomen. De soldaten vroegen of er “tommies” in het huis waren. Meneer Kelderman antwoordde ontkennend,waarop hij te horen kreeg dat “als ze er toch waren de hele familie zou worden doodgeschoten”. Ze liepen naar binnen en begonnen het huis te doorzoeken. Plotseling zagen ze in huis een stapel gekleurde parachutes liggen, waarop ze begonnen te schreeuwen en te dreigen. De heer Kelderman probeerde de situatie uit te leggen en gelukkig liepen ze weer in de richting van de gliders die in de buurt van het huis stonden en begonnen die te doorzoeken.
In de loop van de middag werden de eerste gliders door Duitse jachtvliegtuigen in brand geschoten en gedurende de volgende dagen lieten de Duitsers alle resterende gliders in vlammen opgaan.

De familie Kelderman vluchtte naar de grote schuilkelder van het huis van de familie Braat, enige honderden meters ten noorden van Hotel de Buunderkamp. Het landhuis zelf was op 19 september verbrand en er restte slechts een ruïne, maar de schuil¬kelder was nog intact. Daar bleef het gezin Kelderman met nog vele anderen onge¬veer veertien dagen, tot ze van de Duitsers het bevel kregen weg te gaan. Pas na acht maanden gedwongen evacuatie konden ze naar hun huis langs de spoorbaan terug¬ keren.
Bij hun terugkeer na de bevrijding in mei 1945 trof de familie Kelderman in en rond het huis een reusachtige ravage aan. Het huis en de tuin lagen vol munitie. Op een kruiwagen werd die naar de weg gereden en daar opgestapeld. Van het huis was geen ruit meer heel. Met behulp van glas uit de broeikassen van het huis van Braat repareerde de heer Kelderman echter spoedig alle ramen.
Overal in de landerijen hadden de Duitsers loopgrafen gemaakt, die waren gestut met planken en palen. Bij de loopgrafen bevonden zich onder de grond complete onderkomens. Daaruit haalde de heer Kelderman meubels en een kachel om daarmee zijn huis weer enigszins bewoonbaar te maken.
In de tuin werden alle bomkraters dichtgegooid om weer groenten te kunnen gaan verbouwen. Dat wilde echter de eerste tijd niet erg lukken.
Op de bouwlanden bij het huis, die het jaar tevoren dienst hadden gedaan als landingsterrein, lag het bezaaid met uitgebrande resten van zweefvliegtuigen. Slechts hier en daar was een staartstuk of een ander deel van de romp gespaard gebleven. Alleen van de gliders die in de bosranden terecht waren gekomen, waren grote delen niet verbrand. Van een stuk romp dat op de heide was blijven liggen bouwde Cees een hut om in te spelen. Van de enkele WACO gliders, die in september 1944 waren geland, was de linnen bekleding verdwenen en reste alleen nog het buizenframe.
Van de duizenden gekleurde parachutes, waaraan het jaar tevoren mannen en voor¬raden naar beneden waren gekomen, lagen er nog maar weinig op de bouwlanden. Maar in de bossen lagen en hingen er nog vele, vaak nog met containers of manden. De manden namen ze mee naar huis om er allerlei zaken in op te bergen.
In de bossen lagen ook veel wrakstukken van neergeschoten vliegtuigen en weste¬lijk van Hotel de Buunderkamp stond zelfs een vrijwel complete DAKOTA op een open plek in het bos. Deze had daar een noodlanding moeten maken.
Voor het onderzoek van de vliegtuigwrakken en voor het opruimen ervan kwam een speciaal team van de RAF naar de Buunderkamp. Ze waren uitgerust met grote, hoge vrachtwagens. De wrakstukken werden op verschillende plaatsen, waaronder langs de weg naar de Buunderkamp,opgestapeld, om vandaar te worden opgehaald. Ijzer en koper, dat overal verspreid lag, werd door de boeren verzameld om te kunnen verkopen.
Hoewel er door hulppolitie werd gepatrouilleerd, scharrelde Cees regelmatig rond om patronen en andere interessante zaken te verzamelen. Met het opruimen van munitie hield vooral de heer Oortgijs uit Wolfheze zich bezig, die daarvoor een aantal krijgsgevangen Duitse militairen in dienst had. Cees Kelderman ging regelmatig kijken wanneer er weer een voorraad munitie werd opgeblazen.
In de loop van de zomer van 1945 werden zo veel mogelijk restanten van de oorlog opgeruimd. De boeren begonnen hun landerijen weer te bewerken. De spoorlijn werd gerepareerd om weer treinverkeer tussen Arnhem en Utrecht mogelijk te maken. De scholen, die meer dan een jaar gesloten waren geweest, openden weer hun deuren en ook Cees Kelderman keerde in september 1945 terug naar de schoolbanken.

Download ministory

MINISTORY XXVIII
Bijlage bij Nieuwsbrief No.40
TYPHOON-AANVAL OP ARNHEM
door: R.J.E.M. van Zinnicq Bergmann

In september 1944 was ik de enige Nederlandse piloot in 181 squadron RAF. Dit squadron maakte deel uit van 124 Wing, 83 Group, 2nd Tactical Airforce RAF. 124 Wing was uitgerust met Typhoons, een eenpersoons jager, die naast vier kanonnen van 2 cm. bewapend kon worden met bommen of met acht rockets.
Op zondag 17 september 1944 stonden wij aangetreden bij onze ’operationstent’ op het vliegveld Melsbroek bij Brussel. Op grote schoolborden waren kaarten bevestigd van Nederland en stukken van België. Om half acht kwam de Wing-Commander uit de tent en sprak ons op zijn afgemeten zakelijke wijze toe. Vandaag zou de grootste luchtlandingsaanval van deze oorlog plaatsvinden. Parachutisten moesten de bruggen over Maas, Waal en Rijn intact in bezit zien te krijgen. Het leger zou snel op¬rukken vanuit hun aanvalsstelling aan het Albertkanaal en vandaar doorstoten naar Eindhoven, Nijmegen en Arnhem. Onze taak was de batterijen van de beruchte lucht- afweergordel bij Arnhem buiten gevecht te stellen. Onze speciale vijanden die ons het leven al zo lang zuur gemaakt hadden met hun barrages, als wij via de noorde¬lijke route Noord-Nederland binnen vlogen of daarlangs terugkeerden.
Het succes van de aanval van de parachutisten bij Arnhem zou in grote mate af¬hangen van hoe wij ons van onze taak daar zouden kwijten.De bestaande vuurkracht van de Duitse luchtdoelartillerie rond Arnhem zou een enorme slachtpartij kunnen aanrichten onder de langzame Dakota’s en de grote zweefvliegtuigen die de lucht¬landingstroepen en hun materieel daar moesten brengen. Ik was blij dat ik niet aan het stuur van zo’n toestel hoefde te zitten.
Het was ons allemaal wel duidelijk wat ons te doen en te wachten stond. Als pleister op de wonde voor dat laatste zei de Wing-Commander dat, indien de hele opzet zou slagen, het einde van de oorlog in zicht was. Hij legde verder uit welke doelen voor de verschillende squadrons bestemd waren en de formatie waarin zou worden gevlogen. De Wing-Commander zou ons zelf leiden en ik werd aangewezen als zijn nummer 2. Wel een compliment maar ook met extra risico. Terwijl de andere squadron-commandanten op de verschillende borden met hun mannen de luchtfoto’s van de hun toegewezen doelen bespraken, stonden wij om de Wing-Commander heen die ons zijn aanvals plan uitlegde.

F/Lt.van Zinnicq Bergmann in de cockpit van zijn Typhoon. (Foto: R.J.E.M.van Zinnicq Bergmann)

De bedoeling was dat alle squadrons min of meer tegelijk de aanval zouden inzetten op de batterijen die stonden opgesteld ten zuiden van de stad Arnhem, om daardoor geconcentreerd vuur van de vijand te voorkomen. Het startuur werd vastgesteld op 9.15 uur.
Met afgeladen jeeps en vrachtwagens gingen alle piloten terug naar hun squadron- hutten om verdere voorbereidingen te treffen. De chef mecanicien kreeg zijn instructies en een geweldige bedrijvigheid kwam op gang. De wachttijd voor een operatie was voor mij en ik dacht ook voor alle anderen, zoals altijd de moeilijkst te verwerken periode. Je kon alleen maar denken aan wat er zojuist besproken was en dat waren gedachten die zelfs de grootste optimist pessimistisch stemde.
Het enige aantrekkelijke van de hele opzet was dat wij nu echt de kans kregen onze persoonlijke vijanden bij Arnhem eindelijk eens onder vuur te kunnen nemen, hetgeen niet zonder succes min of meer hun alleenrecht was geweest tot nog toe. Gelukkig was er geen tijd meer om te piekeren toen ik in mijn cockpit zat. Ik kon het toestel van de Wing-Commander, de K-NL, duidelijk zien staan en toen ik zijn propeller zag ronddraaien drukte ook ik de ’Tits’ in, waarop mijn trouwe EL-L zonder haperen direct aansloeg. Een donderend geweld klonk op over het hele veld toen de 2400-paardekrachtmotoren van de meer dan 60 Typhoons op gang kwamen. De Wing-Commander taxiede al uit en ik sloot mij direct daar achter aan. Steeds meer machines kwamen via de verschillende rolbanen naar het begin van de startbaan. Om zo min mogelijk tijd te verliezen werd er gestart in formaties van vier. De brede startbaan maakte dat ook goed mogelijk. In steeds wijdere klimmende cirkels draaiden wij om de basis om de later startende toestellen de kans te geven zich bij ons te voegen. Steeds groter werd de formatie en toen eindelijk ook Truman Squadron, dat als laatste gestart was, naar ons toen kwam klimmen, zette de Wing- Commander koers naar het N-0, doorklimmend naar vier kilometer hoogte.
Een paar niet starters, de zogenaamde ‘krengen’, hadden hun leiders op de hoogte gesteld van hun problemen en hun plaatsen werden ingenomen door de reserves, die speciaal voor dat doel meegestart waren. Toen de Wing op hoogte was werden de overtollige reserves teruggestuurd en controleerde de Wing-Commander het radio¬contact met de verschillende squadron-commandanten. Dan was het weer stil, behalve het geruststellende gelijkmatige gebrom van mijn motor.
Wij vlogen in een ruit, de Wing-Commander met een squadron voorop, een squadron rechts, een squadron links en een squadron achteraan en boven ons als dekking. De formatie van 64 toestellen was de grootste waar ik ooit in gevlogen had en het was een machtig gezicht. Het was mooi weer met helder zicht en 63 paar ogen speurden de hemel af naar vijandelijke toestellen, terwijl de Wing-Commander de navigatie deed. Een van de squadrons was geklommen om betere dekking te kunnen geven tegen aanvallen uit de zon, hetgeen bij voorkeur de tactiek van de Duitse jagers was. Er kon geen twijfel over bestaan dat de Duitsers onze bewegingen volgden, maar onze eigen Controllers lieten niets van zich horen en ook vanuit de Wing kwamen geen waarschuwingen.
Bij het Albertkanaal konden wij duidelijk de lichtflitsen van de artillerie zien. Wij vlogen Brabant binnen en ik kon het niet laten om van tijd tot tijd te kijken waar we waren. Links in de verte kon ik Den Bosch, mijn geboortestad, duidelijk zien liggen en ook het meertje ‘de Ijzeren Man’ was duidelijk herkenbaar. Ook het grote rode bakstenen Retraite Huis werd zichtbaar en daar vlakbij zag ik een glimp van mijn ouderlijk huis, alleenstaand en omgeven door bomen en een weiland. Op onze eerdere vluchten boven Brabant had ik het al waargenomen en het was een geruststelling geweest dat het er nog stond en nu was er een grote kans dat het spoedig bevrijd zou worden. Het was een raar gevoel zo dichtbij en toch zo veraf daar boven te vliegen. Niemand daar had enige notie van wat er vandaag gebeuren ging en ze konden dan ook niet bevroeden wat de betekenis was van deze massale overvlucht. Ik wist wel dat in de harten van velen daar beneden, het de vurige wens was om in onze plaats hieraan deel te kunnen nemen, zoals ikzelf dat zo graag had gewild toen in dat eerste jaar van de bezetting de bommenwerpers óverkwamen. En eens te meer besefte ik wat een geluk ik had om op zo’n dag in deze luchtmacht te mogen vliegen, met deze vrienden waartussen zo’n band gegroeid was door de gemeenschappelijke ervaringen. Voor mij had deze vlucht nog veel meer betekenis dan voor hen. Immers, lukte deze aanval, dan was de bevrijding van Holland nabij. Al vroeg opende de luchtafweer van het vliegveld Volkel het vuur, maar wij waren daar snel doorheen. De Duitse jagers lieten zich nog steeds niet zien.

Waarschijnlijk dachten zij dat wij onderweg waren naar doelen verderop in Duitsland en wachtten zij ons in de Heimat op om hun benzine te sparen. De bruggen bij Grave en Nijmegen kwamen in zicht. Het was nauwelijks voor te stellen dat in dat nu nog zo rustige landschap over enkele uren de oorlog, met al zijn geweld, zou toeslaan. Wij gingen dat geweld inluiden en de squadrons gingen geleidelijk verder uit elkaar toen wij boven Nijmegen waren, ieder op weg naar hun opgekregen doelen. Toen de Wing-Commander de aanvalsformatie beval formeerden alle secties zich rechts van de squadron-leiders en alle no’s 2, 3 en 4 rechts van hun sectie-commandanten. De beruchte luchtafweerbarrage van Arnhem liet dan ook niet op zich wachten en overal om ons heen waren de zwarte wolkjes van exploderende granaten te zien.

Typhoons van 181 Squadron (kenteken EL) op weg naar hun doel. (Foto via R.J.E.M.van Zinnicq Bergmann)

De bedoeling was dat de vier squadrons min of meer tegelijk de aanval zouden inzetten en op het commando van de Wing-Commander: ‘Going down Jersey’, volgden dezelfde orders voor de drie andere squadrons. Met een zwaai naar links had de Wing-Commander zijn duik ingezet en ik en alle andere Jersey piloten volgden zijn manoeuvre met voldoende tussenruimte om elkaar bij het schieten niet te hinderen.
Alles wat er aan luchtafweerkalibers was uitgevonden kwam nu omhoog spuiten.
Zware middel en lichte granaten en lichtspoor van de kleine kalibers was om ons heen. Ik had moeite om mijn ogen niet dicht te knijpen. De lichtspoor die langs mij heen schoot was griezelig dichtbij. Van louter angst zou je met je kanonnen terug willen vuren maar we waren nog te ver van het doel en de ijzeren discipline weerhield je ervan de kogels te verspillen.
De vurende zware artillerie gaven met hun lichtflitsen hun opstelling prijs en de vijandelijke kanonnen en de bedienende manschappen waren nu duidelijk te onder¬scheiden. De rookpluimen zichtbaar achter het vliegtuig van de Wing-Commander gaven aan dat hij zijn eerste rockets had afgevuurd en het was nu mijn beurt.
Met mijn richtmiddel goed op het doel vuurde ik mijn rockets af en trok meteen op om niet in de grond te duiken vanwege de grote snelheid die wij hadden opgebouwd.

De ‘black-out’ was daarom ook vrij lang, maar toen de waas was opgelost zag ik de Wing-Commander links boven mij en volgde hem bij zijn tweede aanval. Opnieuw zochten wij een van de grote ronde putten waarin de 88 mm kanonnen stonden opge¬steld en probeerden onze rockets daarin te schieten. Overal om ons heen waren Typhoons in de aanval, eindelijk wraak nemend op hun vijand bij uitstek.
Toen onze rockets op waren deden wij een aanval met kanonnen op de lichte licht¬spoor vurende poms-poms, die ons met hun beruchte 4-lopen tegelijk vurende kanonnen van alle kanten bestookten. Ook hiervan werd het vuren minder maar net niet genoeg en toen ik uit een duik omhoog trok hoorde ik een doffe klap en werd mijn stuur- knuppel bijna uit mijn hand geslagen. God zij dank dat ik aan het klimmen was. Het toestel was ontzettend zwaar te hanteren maar ik klom echter wel door.
Ik meldde de Wing-Commander dat ik geraakt was en in zuidelijke richting opklom. De Wing-Commander gaf iemand de opdracht mij op te sporen en naar de basis terug te begeleiden. Een eenzame achterblijver was ten dode opgeschreven als er vijande¬lijke jagers zouden opdagen. Een Typhoon van ons squadron kwam naast mij vliegen en aan de letters herkende ik Jack Rendall, een oude rot in het vak. Hij riep mij op en gaf een ander radiokanaal door, zodat wij konden praten zonder het radio¬verkeer van de Wing te storen. Toen wij elkaar het ‘luid en duidelijk’ hadden gegeven op het nieuwe kanaal, ging Jack de schade opnemen en na een tijdje zat hij weer naast mij en gaf mij het vertrouwenwekkende gebaar met zijn duim, terwijl hij zei: ‘je haalt het wel’ .
Ik durfde mijn gashandle niet te verzetten omdat snelheidsveranderingen trillingen konden opwekken en ik de grootste moeite had gehad om na de klim met vol vermogen de hoeveelheid gas zo te doseren dat ik zonder veel trillingen horizontaal vloog. Hoger dan wij en reeds veel verder kon ik de Wing nog waarnemen op weg naar huis. Het was maar goed dat wij zo langzaam vlogen want risicogevallen moesten tot het laatste wachten om binnen te komen. Dit was om te voorkomen dat de startbaan bij een ongeluk bij de landing geblokkeerd zou worden.
Toen wij over de basis gingen hingen er nog een man of acht in de lucht, maar aangezien men in paren landde was het gauw de beurt aan Jack die nogmaals met zijn duim omhoog mij groette en afzwenkte om zijn landingsronde te beginnen. Toen was ik alleen in het circuit en had het hele veld voor mijzelf. Terug op het Wing-radiokanaal vroeg ik toestemming om binnen te mogen komen. Het antwoord was kort en duidelijk, ‘alles is gereed’. Iedere piloot wist wat dat betekende. De brandweerwagen en de ambulance stonden dan klaar met draaiende motoren op een tactische plek zodat zij snel ter plaatste konden zijn als er iets fout ging. Toen ik de wielen omlaag liet veranderde er weinig maar bij de klappen uit namen de trillingen erg toe en werd de stuurknuppel nog zwaarder en moeilijken te han¬teren. Ik haalde de klappen weer in en besloot zonder deze te landen. De baan was heel lang en ik hield meer snelheid aan dan bij een klappenlanding. De wielen raakten de grond en ik haalde mijn gas helemaal terug. Het toestel zakte op zijn achterwiel en ik kon gaan remmen. Van de toren kwam het compliment ‘good show Bergy’ en alle leed was geleden. Een groot gat in het draagvlak van het hoogte¬roer en de verbogen aanhechting waren de oorzaak van de trillingen en de zware besturing. De Typhoon had mij toch maar weer behouden thuisgebracht.
In de squadronhut was een opperbeste stemming want iedereen had het er goed van afgebracht en was blij eindelijk eens te hebben kunnen afrekenen met de lucht¬afweer, de aartsvijand die meestal rustig op ons had kunnen vuren omdat zij zelden het doel van een aanval was.
Onze eigen opgave over de toegebrachte schade klopte vrij aardig met wat door fotoverkennings Spitfires een half uur na de aanval werd vastgelegd. 70% van de afweerkanonnen was buiten werking gesteld. Dat was Arnhem voor ons. Wij werden niet meer ingeschakeld en volgden zoals de rest van de wereld de tragedie van de Slag om Arnhem. Een slag die verloren werd en het einde betekende van de illusie dat de oorlog snel afgelopen zou zijn.
Had het anders gekund ? Wing-Commander North-Lewis vond het een onbegrijpelijke zaak dat wij niet werden ingezet. Het weer was beslist een factor die in het voor¬deel van de Duitsers werkte, maar Duitse jagers vertoonden zich wel boven Arnhem. Eerder denk ik moet de reden van het niet inschakelen van de Typhoons gezocht worden in het feit dat de Slag om Arnhem vanuit Engeland geleid werd terwijl wij deel uitmaakten van de luchtsteun die ter beschikking stond van de troepen van Montgomery, die vanuit België oprukten.

Download ministory