Archief voor categorie: Ministories

MINISTORY No. 108 – Majoor C.N.B. Dawson MC en de 4e Parachutisten Brigade (deel 1)
Niall Cherry
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 122 van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek, juni 2011

De gevechten in de bossen, die de 4e Parachutisten Brigade voerde gedurende de eerste dagen van de strijd om Arnhem, hebben altijd mijn speciale belangstelling gehad. Nu ik de Britse luchtlandingseenheden en de verschillende operaties waaraan zij vanaf 1941 deelnamen heb bestudeerd, blijkt dat de naam van majoor Bruce Dawson pas in 1944 verschijnt. Waar kwam hij vandaan? Op de website van de Commonwealth War Graves Commission staat dat hij afkomstig was van het Royal Berkshire Regiment, maar toen ik een aantal jaren geleden hun regimentsmuseum benaderde met het verzoek om gegevens over hem, konden zij mij niet helpen. Mijn vragen waren toen: waar kwam hij vandaan en had hij recent deel genomen aan gevechten, zoals generaal Urquhart, toen die in begin 1944 het com-mando kreeg over de 1ste Britse Airborne Divisie? In de afgelopen maanden ben ik er in geslaagd om deze vragen te beantwoorden, omdat ik door een toevallige ontmoeting met de zoon van Bruce Dawson achter details over de militaire carrière van zijn vader kwam.
Bruce was al voor de oorlog beroepsofficier en hij ging in 1939 met het Britse Expeditie Leger naar Frankrijk. Hij raakte daar tijdens de gevechten gewond aan zijn voet, maar wist toch Duinkerken te bereiken en kon worden geevacueerd. In december 1940 ontving hij het Military Cross voor zijn inzet in Frankrijk. Maar het lijkt er op dat zijn verwonding dermate ernstig was, dat hij niet meer in actieve dienst kon.
Waarschijnlijk had hij voor de oorlog brigadier Hackett ontmoet, toen zij allebei met hun regiment in Palestina dienden en zij werden daar goede vrienden. De Royal Berkshires keerden voor de oorlog terug naar het Verenigd Koninkrijk, terwijl Hackett in het Midden-Oosten bleef. Hun wegen kruisten elkaar niet meer, totdat zij een toevallige ontmoeting hadden in Fullers Coffee Shop aan Strand in centraal Londen. Bruce en zijn vrouw waren daar met generaal Miles Dempsey, toen brigadier Hackett binnen kwam. Tijdens een kop koffie vroeg Hackett of Bruce Dawson er wat voor voelde om bij de Airborne Forces te komen en daar met hem samen te werken. Op dat moment vervulde Bruce een trainingsfunctie bij een militaire opleidingsschool. Dit moet in het begin van 1944 zijn geweest en volgens de War Diary werd Bruce op 7 april 1944 benoemd totDAA (Deputy Assistant Adjudant) & QMG (Quarter Master General) bij de 4e Parachutisten Brigade. In het archief van het Airborne Forces Museum in Duxford is echter geen enkel document te vinden over een para-chutisten training, die majoor Dawson mogelijk op enig moment heeft gevolgd! Bruce Dawson werd Brigade Major, nadat zijn voorganger George Lea in juli 1944, waarschijn-lijk door brigadier Hackett, was bevorderd tot commandant van het 11e Parachutisten bataljon.
Bruce Dawson landde op 17 september 1944 bij Arnhem met de advance party van de 4e Parachutisten Brigade en ging die middag naar de Ginkelse Heide om de komst van de 4e Brigade op de tweede dag voor te bereiden. Hij had de leiding over ongeveer 70 man en zij vlogen vanaf Barkston Heath naar Holland in vier Dakota’s van het 15e en het 53e Squadron van de 61e Troop Carrier Group. Ik heb geen vermelding gevonden over gliders, die tijdens de eerste ‘lift’ passagiers meenamen van de advance party van de 4e Parachutisten Brigade. Betekent dit dat Bruce Dawson zijn eerste en tevens laatste sprong maakte bij Arnhem, terwijl hij nooit enige training had gehad? Omdat ik geen gegevens kon vinden over het gebruik van transportmiddelen, moeten we er vanuit gaan dat zij naar de Ginkelse Heide zijn gelopen, waarschijnlijk afzonderlijk van 7 KOSB (het 7e Bataljon van de Kings Oum Scottish Borderers), die de Ginkelse heide moest gaan bewaken. Nadat ze op de heide waren aangekomen, maakten ze het zich gemakkelijk en wachtten ze op de aankomst van de 4e Brigade, die de volgende dag om 11 uur zou plaats vinden.

Aanvallen van 4th Parachute Brigade – dinsdagmorgen

Op 18 september 1944 begon de dropping om ongeveer 15.00 uur in de middag, vier uur te laat, omdat de vlieg-tuigen in Engeland eerst niet hadden kunnen opstijgen als gevolg van mist op de vliegvelden. De vlucht zelf verliep ook niet erg voorspoedig en verschillende toestellen werden op weg naar de Ginkeldse Heide neergeschoten. Om ongeveer 16.15 uur hadden de verschillende eenheden van de 4e Brigade hun verzamelpunten bereikt en zich gemeld bij het Brigade Hoofdkwartier. Maar het slechte nieuws was dat slechts ongeveer 75% van de totale sterkte was aangekomen (een van de schattingen noemt een aantal van 1900 man). 133 Parachute Field Ambulance had intussen een verbandpost ingericht in het café Zuid- Ginkel om de talloze gewonden te behandelen.
Hackett was waarschijnlijk niet in zijn beste humeur en dat werd verergerd toen zijn Brigade Major en de GSO1 (General StaffOfficerl) van de le Airbome Divisie, Luitenant Kolonel Charles Mackenzie hem kwamen vertellen dat de le Parachutisten Brigade bij Amhem op sterke tegenstand was gestuit, dat alleen het 2e Parachutisten Bataljon de brug had bereikt en dat generaal Urquhart was vermist. Hackett’s ‘rivaal’, brigadier Hicks, had nu het bevel over de divisie en hij had besloten dat Hackett het commando over zijn 11e Parachutisten Bataljon moest overdragen. Dit bataljon moest met grote spoed vertrekken om de le Parachutisten Brigade in Arnhem te versterken. Hierdoor hield Hackett maar twee bataljons over om de hoger gelegen gebieden aan de noordkant van Amhem te bezetten en de weg Apeldoorn-Amhem af te grendelen. Omdat er zoveel gewonden werden behandeld door 133 Field Ambulance op de Ginkelse Heide, voelde Hackett zich genoodzaakt om het 10e Parachutisten Bataljon daar eerst achter te laten en vervolgens te laten fungeren als gewapende achterhoede, terwijl het 156e Parachutisten Bataljon op weg ging naar haar geplande doel.
Gedurende de nacht van 18 op 19 september reed Hackett naar het Divisie Hoofdkwartier in Hartenstein om te praten over een verstandige inzet van de 4e Brigade op 19 september. Dit leidde tot de beroemde woordenwisseling tussen de twee brigadiers, Hicks en Hackett. Urquhart zat op dat moment nog steeds vast in een huis aan Zwarteweg 14 in Arnhem, naast het St. Elisabeths Gasthuis.
Uit het dagboek van Hackett: ‘Ik kwam overeen met Brigadier Hicks, die nu het bevel voerde over de divisie, dat de 4e Brigade de volgende dag op zou rukken tussen de spoorweg Utrecht-Amhem en de grote weg Ede-Arnhem, met het doel de heuvel bij ‘Koepel’ aan de oostkant van de Deijenseweg te veroveren en tevens te zorgen voor een sterke linkerflank langs Amsterdamseweg.
Nadat ik was teruggekeerd naar mijn hoofdkwartier gaf ik orders aan de verschillende eenheden. Het 156e Bataljon kreeg als opdracht ‘Koepel’ te veroveren, het 10e Bataljon moest de Amsterdamse weg noordelijk van LZ ’L’ verde-digen en het 4e Parachute Squadron Royal Engineers moest (in een infanterie rol) fungeren als ‘achterhoedebewa- king’, westelijk van Wolfheze. Het 7e bataljon Kings Own Scottish Borderers (7 KOSB), dat nu onder commando stond van de 4e Brigade, zatop Johannahoeve en had als taak het terrein voor de landing van de gliders van de Poolse Brigade beschermen’.
Hackett had de commandant van 7 KOSB, Colonel Payton- Reid, meegedeeld dat het bataljon vanaf 07.40 uur die ochtend onder zijn commando stond. 7 KOSB moest haar huidige posities op Johannhoeve stevig in handen houden en de landingszone ‘L’ beschermen. Hackett vertelde Payton-Reid ook dat het 156e Bataljon door de zuidelijke flank van het gebied zou trekken en het 10e Bataljon langs de noordelijke flank.
De groep gliders, die op 19 september uit Engeland was vertrokken, leed aanzienlijke verliezen, ook al voordat zij het gebied bij Arnhem hadden bereikt. Zeven HORSA’s kregen problemen en moesten noodlandingen maken in Engeland, in de Noordzee of in België. In België kwam ook de enige HAMILCAR glider neer. Nog eens zeven HORSA’s gingen verloren boven Nederland, zes door het breken van de sleepkabels door Duits luchtafweer en een door een voltreffer. Er wordt dan ook aangenomen dat slechts 28 van de 35 Poolse gliders en twee van de Britse gliders het landingsgebied wisten te bereiken.
Bij de landing werd de situatie enigszins onduidelijk, en de problemen voor de mannen in de zeefvliegtuigen begonnen nu echt. Veel sleepvliegtuigen en gliders werden geraakt door Duits luchtafweer, waarbij slachtoffers vielen onder de inzittenden en waarbij de lading van de gliders werd beschadigd. Van de tien 6-ponder kanonnen waren er drie onderweg verloren gegaan, waardoor er maar zeven aankwamen. Een ging verloren toen de HORSA tijdens de landing in brand vloog en verschillende andere werden direct na de landing vernietigd door Duitse beschietingen. Slechts drie kanonnen konden worden uitgeladen, waarvan er uiteindelijk twee Oosterbeek zouden bereiken.
Eerder op die 19e September, toen de 4e Brigade in pro-blemen kwam doordat de Duitsers de Britten trachtten te vernietigen in het gebied van de Dreijenseweg en bij het Pompstation langs de Amsterdamseweg, besprak Hackett de situatie met Urquhart en hij stelde voor de Brigade uit deze ongunstige posities terug te trekken. Urquhart ging hiermee accoord en er werd besloten dat de 4e Brigade naar de zuidkant van de spoorlijn zou gaan en vandaar een nieuwe aanval zou uitvoeren in de richting Arnhem.

Het 10e Bataljon had het bevel gekregen zich terug te trekken in de richting van Wolfheze en het trok over de landingszone, net toen de gliders daalden. De situatie werd zeer onoverzichtelijk omdat de Duitsers vlak achter het 10e Bataljon aan kwamen. Mannen van de B compagnie van 7 KOSB kwamen uit hun dekking om te helpen de zweefvliegtuigen uit te laden. De terugtocht van het 10e Bataljon verliep eerst gedisciplineerd, maar toen Duits gemotoriseerd geschut en infanterie verschenen in de noordelijke bosrand van het landingsterrein, werd de situatie chaotisch.
Hackett schreef in zijn verslag: ‘Om ongeveer 16.00 uur begonnen de Poolse gliders te landen. De reactie van de vijand was snel en heftig. Ze zaten vlak achter het 10e Bataljon, dat zich terugtrok over het gebied waarop de gliders neerkwamen. Toen de compagnieën van het 10e Bataljon zich tussen de landende gliders door bewogen, was het moeilijk om onze mannen te overtuigen dat het geen Duitse troepen waren, vooral omdat op hetzelfde moment uit dezelfde richting nogal wat vijandelijk geweer en mitailleurvuur kwam.
De adjudant van het 10e Bataljon, Captain N. Hanmer schreef: ‘Toen we ons terugtrokken over het open terrein werden we zwaar beschoten door gemotoriseerd geschut en infanterie vanuit de noordelijke bosrand van de landingszone. Overal om ons heen werden mannen getroffen Toen de Poolse gliders naar beneden kwamen, trokken die een deel van het Duitse vuur aan. Ik zag dat een Duitse halftrack tussen de HORSA’s door reed en die van dichtbij beschoot. Zwaar vijandelijk vuur volgde het Bataljon totdat we de relatieve veiligheid van de spoorlijn bereikten. Volgens mij wist niet meer dan de helft van de mannen, die over de LZ trachtten te komen, het tunneltje onder de spoorweg bereikten.
Nadat de mannen van 7 KOSB alles hadden gedaan voor de overlevenden van de gliderlanding, trokken ook zij zich terug uit het gevecht in de richting van de spoorwegover-gang in Wolfheze. De compagnieën, die de landingszone hadden verdedigd, hadden het zwaar gehad en een aan-zienlijk aantal was krijgsgevangen gemaakt.
Samenvattend kunnen we zeggen dat in de middag van 19 september de gehele 4e Brigade zich terugtrok. Het 10e Battalion en enkele andere eenheden zouden achterblijven aan de noordkant van de spoordijk om de terugtocht van de voertuigen te beschermen. Andere groepen soldaten konden op eigen gelegenheid over de spoorlijn trekken en zich verzamelen op een aantal plaatsen aan de zuidkant van de spoorlijn, die daarvoor waren aangewezen. Er moest haast worden gemaakt. De Duitsers waren op sommige plaatsen al dichtbij en andere Britse posities werden beschoten vanaf lange afstand. Relatieve veiligheid voor de 4e Brigade lag alleen aan de zuidzijde van de spoordijk. De staf van Hackett’s Brigade Hoofdkwartier
kon veilig weg komen, maar Hackett zelf en een enkele andere officieren bleven aan de noordkant van de spoordijk om de terugtocht van de voertuigen en het geschut te organiseren. Hackett schreef in zijn verslag: ‘Er ontstond een opstopping van voertuigen op het pad naar Wolfheze, dat langs het Brigade Hoofdkwartier liep en af en toe openden de troepen het vuur. Met ontzettend veel moeite en soms zelfs met geweld konden de officieren van het Brigade Hoofdkwartier verwarring voorkomen. De Polen, die met de zeefvliegtuigen waren geland, schoten op alles en iedereen die ze zagen, waardoor zij weer werden beschoten, hetgeen de situatie niet verbeterde.
De commandant van het 156e Bataljon, Luitenant Kolonel des Voeux, begon met het overbrengen van zijn bataljon over de spoorlijn. Maar achterin het bataljon werd een fout gemaakt, waardoor de helft van B compagnie, een peloton van C compagnie en het grootste deel van Ondersteuningscompagnie de weg kwijt raakten en ein-digden als krijgsgevangenen bij het Station Wolfheze.
Het merendeel van de mannen 7 KOSB konden zich in veiligheid brengen over de spoordijk of via de spoorweg-overgang in Wolfheze. B compagnie ontbrak. Toen Payton- Reid aan de zuidkant van de spoorlijn op het afgesproken ontmoetingspunt aankwam en niemand van Brigadier Hackett’s staf kon vinden, nam hij aan dat hij niet meer onder commando van Hackett stond, maar weer viel onder Ist Airlcmding Brigade. 7 KOSB trok naar Oosterbeek en kwam daar aan in de avond van 19 september. Hackett ging niet direct naar Oosterbeek, zoals we later zullen zien.
De manier waarop Hackett met zijn Brigade en met 7 KOSB was omgegaan, heeft in de loop der jaren tot veel discussies geleid en volgens mij leed Hackett ernstig onder het keiharde bevel dat hij op 18 september van Hicks kreeg, om zijn geliefde brigade op te splitsen. Het was een leeg gebaar om hem 7 KOSB te geven, omdat dat bataljon al vastgestelde orders had, zodat Hackett hen niet meer op een andere manier kon inzetten. Misschien is het beste commentaar dat van luitenant G. Macdonald, commandant van het 3e peloton van de A Compagnie van 7 KOSB: ‘We trokken met ongeveer dertig man langs een bomenrij, totdat we de spoordijk bereikten. Toen we probeerden die over te komen, werden we met geweren beschoten. Na wat heen en weer geschreeuw ontdekten we dat het mannen waren van de 4e Parachutisten Brigade. Ik ging naar hen toe en werd verwezen naar het Brigade Hoofdkwartier in een rond dekkingsgat, waarin Brigadier Hackett met zijn rug tegen de wand zat. Ik meldde hem dat ik ongeveer dertig man over de spoordijk had gebracht en vroeg hem om instructies hoe deze groep te gebruiken en of hij wist waar het hoofdkwartier van 7 KOSB zich bevond. Hij reageerde zeer scherp en gaf mij opdracht mijn mannen mee te nemen en dit gebied te verlaten’.
Wordt vervolgd.
Vertaling: Robert Voskuil

Download ministory

MINISTORY No. 106
‘Theirs is the Glory’, 65 jaar geleden gefilmd
Allan Esler Smith
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 120 van de Vereniging Vrienden van het Museum Oosterbeek, november 2010

Voorwoord van de redactie
In augustus en september 1945 werden in Arnhem en Oosterbeek opnamen gemaakt voor een film over de Slag om Arnhem. Op 17 september 1946 ging deze in première onder de titel Theirs is the Glory. De regisseur van deze film was de Ier Brian Desmond Hurst. De auteur van deze ministory, Allan Esler Smith, is de beheerder van de nalatenschap van Brian Desmond Hurst. Allan heeft een biografie van de regisseur samengesteld en gepubliceerd op de website www.briandesmondhurst.org. Een recente ontmoeting met een aantal veteranen van de 21st Independent Parachute Company (de ‘Pathfinders’) vormde voor Allan de aanleiding om 65 jaar later na het opnemen nog eens de aandacht te vestigen op een aantal personen, die een belangrijke rol speelden bij de totstandkoming van deze film.

‘Een monument voor de mannen die hun leven gaven’
Bij het zien van Theirs is the Glory valt het op dat noch aan het begin, noch aan het eind van de film namen staan van de mensen die de film maakten of die er in mee speelden. We zien alleen de kort tekst: ‘Theirs is the Glory werd geheel gemaakt zonder gebruik te maken van studio’s en zonder acteurs. Ieder getoond voorval werd of zelf meegemaakt door de mensen die in de film voorkomen of het werd door hen gezien’. Deze tekst wordt gevolgd door een korte verklaring van de commentator: ‘Deze film is een eerbewijs voor iedere man die bij Arnhem vocht en het is een eeuwigdurend monument voor de mannen die hun leven gaven.’

‘Een van de beste oorlogsfilms die ooit werd gemaakt?’
Kortgeleden bracht ik een weekend door in het gezelschap van veteranen van de 21st Independent Parachute Company, ook wel bekend als de ‘Pathfinders’. Ik zal hen nooit vergeten. Ik verkeerde in het gezelschap van hetzelfde soort mannen, als die waarmee mijn oud-oom Brian Desmond Hurst werkte, 65 jaar geleden, in september 1945. Brian was toen niet gewapend met een geweer, maar met een complete filmploeg, inclusief een groep van 250 man van de 1ste Divisie. Een jaar na september 1944 ging hij met hen naar Arnhem en Oosterbeek om het verhaal van de luchtlandingen op film vast te leggen. Het werd Brian’s favoriete film, zoals hij zelf schreef in zijn ongepubliceerde biografie: ‘Het is mijn favoriete film, omdat het een fantastische ervaring was om met militairen te werken en omdat het een waarheidsgetrouwe reconstructie is van de Slag om Arnhem.
Zonder bescheidenheid kan ik zeggen dat het een van de beste oorlogsfilms is, die ooit werd gemaakt’. Theirs is the Glory werd gemaakt door J. Arthur Rank Maatschappij in samenwerking met de British Army Film and Photographic Unit. De film ging in première op 17 september 1946, twee jaar na het begin van de luchtlandingen. Het werd direct een ‘kaskraker’.

Brian Desmond Hurst, de filmploeg en het script
Brian Desmond Hurst was lerlands meest productieve filmregisseur van de 20ste eeuw. Brian leerde het vak in Hollywood van zijn levenslange vriend John Ford. Hij regisseerde lerlands eerste lange speelfilm Irish Hearts (1934) en was later co-regisseur van de oorlogsfilm The Lion Has Wings (1939), waarin Ralph Richardson meespeelde. Dit was de eerste van het soort propagandafilms uit Wereldoorlog II, waarin de Britse ‘stiff upper lip’ werd geintroduceerd. Daama maakte Brian verschillende films voor het Ministry of Information (het Britse Ministerie van Voorlichting), waaronder Miss Grant Goes to the Door (1940), waarin werd getoond watje moest doen als er een Duitse parachutist in je achtertuin landde en A Letter From Ulster (1942) over de Amerikaanse troepen die in zijn geboorteland Noord-Ierland waren gelegerd. Tijdens de periode van de Blitz (de Duitse bombardementen) maakte hij Dangerous Moonlight (1941), waarbij ook zijn studio’s door bommen werden beschadigd. Andere films van Brian waren Malta Story (1953) met Alec Guiness en Jack Hawkins, Scrooge (1951) met Alastair Sim en Tom Broums Schooldays (1951).

Het productieteam voor de film over de Slag om Arnhem bestond o.a. uit de producent Leonard Castleton Knight, productiemanager Victor Wark, cameraman C.M. Pennington Richards, Major Hugh Maguire, die nauw met Brian samenwerkte aan het script en Doreen North. Andere medewerkers waren Major ‘Boy’ Wilson, commandant van de 21st Independent Parachute Company, Captain David Treharne, Sectie Commandant ‘F’

Squadron (No.2 Wing) Glider Pilot Regiment, Major Freddie Gough, commandant van het 1st Airborne Reconnaissance Squadron en Major Richard Lonsdale, plaatsvervangend commandant van het 11th Parachute Battalion.
Regisseur Brian Desmond Hurst had in zijn jeugd als sol-daat de realiteit van de oorlog aan den lijve ondervonden. De verwantschap die hij voelde met de militairen in de filmploeg en de manier waarop hij zaken aanpakte zullen ongetwijfeld hebben bijgedragen aan een ontspannen sfeer op de set en het beste uit zijn mannen hebben gehaald. Ik vraag mij overigens af of hij de anderen deelgenoot maakte van de gruwelijkheden, die hij dertig jaar daarvoor had meegemaakt. Soldaat Hans Hurst (na de Eerste Wereldoorlog veranderde hij zijn naam in Brian Desmond) had in de eerste weken van de Eerste Wereldoorlog dienst genomen bij het 6e bataljon van de Royal Irish Rijles. De mannen in zijn bataljon hadden geen enkele gevechts- ervaring toen zij op 9 en 10 augustus 1915 op de hellingen van Chunk Bair in Gallipoli werden ingezet tegen zwaar mitrailleurvuur van de vijand. Aan het eind van 10 augustus 1915 waren alle officieren van de Royal Irish Rijles gedood of gewond. Philip Orr, militair historicus en auteur, schrijft in zijn boek over de Ierse divisie in Gallipoli, Field of Bonos: ‘Tegen de avond van 10 augustus waren zowel de Hampshires als de Rijles verslagen, in wat uitliep op een slachting.

‘Help for Heroes’
(Hulp voor helden), ook toen al
Het succes van Theirs is the Glory gaf Arthur Rank, het hoofd van de Rank Organisatie, de mogelijkheid zijn belofte om het Airborne Forces Security Fund te helpen, in te lossen. De première werd in het Verenigd Koninkrijk gevolgd door collectes, verlotingen en optochten. Uiteindelijk ontving Mountbatten van Arthur Rank een cheque van £ 50.000 voor het Airborne Forces Security Fund. Ook toen al kon je dus spreken van een actie ‘Help for Heroes’!

Het idee voor de film in Brian’s eigen woorden
In zijn nooit gepubliceerde autobiografie ‘Travelling the Road’ schrijft Brian hoe het idee voor de film ontstond. ‘Vlak na de oorlog kwam producent Castelton Knight bij mij en vroeg mij of ik er voelde om een film te maken over de luchtlandingsoperatie bij Arnhem. Toen ik hoorde dat de filmmaatschappij voorstelde om daarvoor originele documentaire beelden te gebruiken en die aan te vullen met wat ‘grappen’, zei ik tegen mijzelf: ‘Dat gaat niet gebeuren’. Bovendien stelde de producer van de Rank Organisatie voor om de populairste mannelijke filmster te gebruiken. Ik zei: ‘Nee, die weet nog niet het verschil tussen de voor- en de achterkant van een geweer’. Uiteindelijk is er niemand in de film, officier of soldaat, die niet bij Arnhem had gevochten. Het is een waarheidsgetrouwe reconstructie van de slag. In het scenario volgden we de strijd van dag tot dag.’

‘Het waren maar gewone mannen’, de tien mannen in de Nissen hut
De openingsscène van de film Theirs is the Glory is symbolisch. Het toont tien mannen in een Nissen hut, die de 10.000 man van de 1ste Britse Airborne Divisie vertegen-woordigen. Aan het eind van de film zien we dat maar twee man zijn teruggekeerd. Zij staan symbool voor de 2000 mannen die na de slag over de Rijn in veiligheid werden gebracht. Aan het begin van de film worden alle tien mannen een voor een geïntroduceerd. Eerst ontmoeten we de leiders in de Nissen hut, Sergeant Jack Bateman uit Ulster en Sergeant John Daly uit Zuid-Ierland.
Sergeant Jack Bateman was 30 jaar oud toen hij bij Arnhem vocht. Hij had behoorlijk wat gevechtservaring, want voordat hij bij het lOth Parachute Batallion kwam, hij had gediend bij de Royal Ulster Rijles, de Commando’s en de Long Range Desert Group. In de film is Sergeant Bateman de kalme stem die de mannen voorbereid op de operatie en die hen daarna leidt in de strijd. Voordat hij dienst nam in het leger was hij monteur op dezelfde scheepswerf, waar Brian vaak kwam als hij als kind het middageten naar zijn vader en zijn broers moest brengen. Ik heb contact gehad met Jack’s familie. Zij herinneren zich dat hij sprak over de zware verliezen die zijn peloton had geleden en dat hij na de strijd was ondergedoken bij een lokale familie en dat hij vervolgens over de Rijn naar veilig gebied was gezwommen. Jack was pelotons-sergeant van het 4e peloton van de A compagnie.

Zijn collega Sergeant Harry Houghton was pelotons-sergeant van het 3e peloton van de A compagnie. Ik heb met Harry gesproken en hij herinnert zich Jack als een zeer vindingrijk man. Maar hun beide pelotons kwamen elkaar tijdens de strijd op de grond niet tegen. Harry gelooft dat Jack in het toestel zat van majoor Anson, dat waarschijnlijk door Duits luchtafweervuur was geraakt. Harry legde uit dat het 10e bataljon op de tweede dag sprong en de opdracht kreeg om de perimeter te verdedigen. Binnen een uur waren zijn luitenant en een andere sergeant gedood en hijzelf werd later krijgsgevangen gemaakt. Harry herinnert zich dat hij de première van Theirs is the Glory in Liverpool meemaakte en dat hij verrast was om Jack Bateman in een van de hoofdrollen te zien.Toen besefte hij pas voor het eerst dat zijn vriend de strijd had overleefd. Het 10e bataljon had het zeer zwaar gehad gedurende de Slag om Arnhem. Twee dagen na de landing waren er nog maar 60 man over van de 582 die op maandag 18 september 1944 waren geland. Wanneer u hierover nadenkt, bekijkt u sergeant Basteman en zijn mannen met andere ogen.
De tweede man die wordt geïntroduceerd is Sergeant John Daly uit Waterford. Zijn vooraanstaande rol, naast die van Jack Bateman, was Brian’s manier om te illustreren dat Noord en Zuid Ierland samen tegen een gemeenschappelijke vijand konden vechten. Dertig jaar eerder was exact hetzelfde gebeurd in Gallipoli, waar Brian’s regiment bestond uit mannen uit zowel Belfast als uit Dublin. Opvallend is de uitspraak van Brian, die in 1969 in het tijdschrift Punch werd geciteerd: ‘Ik zou voor Engeland tegen iedereen willen vechten, behalve tegen Ierland. Waarom voor Engeland? Omdat een Engelsman meer waard is dan twintig buitenlanders. Waarom niet tegen Ierland? Omdat een Ier meer waard is dan vijftig Engelsen’. In hetzelfde artikel stond dat de tegenstellingen tussen Katholieken en Protestanten verdwenen in de strijd. Sergeant Daly zat bij het Ist Air Landing Light Regiment, Royal Artillery. Voor zijn moed en dapperheid kreeg hij het Distinguished Conduct Medal. In zijn boek ‘Brotherhood of the Cauldron’ beschrijft David Truesdale hoe hij die verdiende: ‘Toen de Tigertank de artilleriepositie naderde, deed Major Cain een succesvolle aanval, waarbij de tank werd vernietigd. De Duitse infanterie, die achter de tank oprukte, werd gedwongen zich terug te trekken door het nauwkeurige vuur dat Sergeant Daly met zijn Brengun.’
Wanneer de camera langs de tien mannen in de Nissen hut gaat en we zien dat zij een brief lezen of proberen te slapen aan de vooravond van de operatie, dan zegt de commentator: ‘Parachutisten zijn geen supermensen. Het zijn, ondanks alle daden die zij zullen verrichten, maar gewone mannen’.
De volgende man die wordt geïntroduceerd, Peter Holt, is zonder twijfel de ster van de film. Soldaat Holt kwam uit het Londense district Hillingdon en hij diende bij de 21st Independent Parachute Company. Hij was een knappe kerel en zeer populair. Zijn voormalige collega’s, die ik ontmoette, waren niet verbaasd dat hij was uitgekozen als de ster voor

de film. De rol van de ‘Pathfinders’ sprak tot de verbeelding. Zij waren een elite eenheid, en werden speciaal geselecteerd. Zij vlogen in Stirling bommenwerpers en sprongen 20 minuten voor de hoofdmacht om de landingsterreinen te markeren. Brian koos de jonge, knappe soldaat Holt om de hoofdrol te spelen. In de film springt hij met zijn parachute, komt in een boom terecht, raakt zijn eenheid kwijt, raakt gewond en komt in een hospitaal terecht. Als dat in Duitse handen valt, weet hij te ontsnappen. Hoewel Holt in de film een ster is, herinnerde Brian zich dat het leven van een soldaat soms hard was in het leger. ‘Op een dag kwam Peter Holt, die ik had uitgekozen om de hoofdrol te spelen niet opdagen. Ik vroeg waar hij was. Iemand antwoordde: Oh, hij is terug in het kamp, om de vloeren te schrobben. Ik zei: Haal hem direct hier naartoe!’
De volgende man in de Nissen hut is soldaat Tommy Scullion uit Ballymena. Ook hij zat bij de ‘Pathfinders’. Daarvoor had hij gediend bij de Royal Inniskilling Fuseliers. Waarschijnlijk heeft hij het idee aangedragen voor de scene uit de film, waarin de Britten via een luidspreker worden gemaand om zich over te geven. De producent Leonard Castleton Knight, schreef een brief aan de militairen met een aantrekkelijk aanbod: ‘Voor het maken van de film over Arnhem, hebben we naast beelden van de strijd zelf, zo veel mogelijk scenes van speciale voorvallen nodig. Ik denk dat jullie je veel gebeurtenissen herinneren, die van grote waarde kunnen zijn bij het maken van de film. Daarom stel ik voor om jullie £5 te geven voor ieder voorval waar jullie mee komen, als dat uiteindelijk in de film wordt gebruikt’. In zijn boek ‘Brotherhood of the Cauldron’ beschrijft David Truesdale een situatie, waarbij de Pathfinders een positie verdedigen ergens in Oosterbeek. Plotseling wordt het stil, na drie dagen van hels lawaai. Dan wordt muziek hoorbaar, afkomstig uit een luidspreker op een wagen van de Duitse eenheid voor psychologische oorlogsvoering. Dan zegt een stem in goed Engels dat de Britten zich moeten overgeven. Deze oproep wordt enige keren herhaald. David Truesdale schrijft daarover: ‘Volgende oproepen werden echter in de kiem gesmoord toen Tommy Scullion naar voren kroop tot aan de rand van het bos en met zijn PIAT een salvo op de truck afvuurde. Het schot was raak en er volgden geen oproepen meer.’
Soldaat David Parker uit Irvine is de volgende man die wordt geïntroduceerd. In een nummer van het Peoples Journal in Schotland wordt ingegaan op zijn rol in de film. In hetzelfde stuk schrijft de journalist hoe sommige bioscoop bezoekers reageerden op de film. Het is een van de meest indringend verslagen over de indruk die de film maakte, dat ik ooit heb gelezen: ‘Een parachutist in het publiek gaf toe dat hij naar de film was gaan kijken met het idee, dat het niet erg serieus zou zijn. Ik had het fout. Ik vond het moeilijk om te geloven dat de opnamen niet waren gemaakt tijdens de slag zelf. En een of twee keer betrapte ik mijzelf er op dat herinneringen terug kwamen, waarvan ik dacht dat ik ze was vergeten.’ De journalist sprak ook met een moeder van een soldaat die in Arnhem was achtergebleven, omdat hij te zwaar gewond was om te worden geëvacueerd met de anderen. Hij overleed later in Duitse handen. ‘Ik moest mijzelf dwingen om de film te gaan zien, maar ik ben blij dat ik ben gegaan. Ik ben nu nog trotser op de rol die mijn zoon heeft gespeeld bij het winnen van de oorlog.’
Op het volgende bed ligt soldaat Luchar, een electricien uit Dorset.Toen de film werd gedraaid in zijn lokale bioscoop, het Regent Theatre in Weymouth, werd hij op het toneel geroepen om aan het publiek te worden voorgesteld.
De camera in de Nissen hut beweegt dan naar het bed van soldaat George ’Tich’ Preston, Hij was een slagersjongen uit Leeds, die dienst nam bij de Kings Owm Yorkshire Light Infantry, om zich vervolgens aan te melden bij de ‘Pathfinders’. Hij was veel te jong in het begin van de oor-log, vertelde zijn trotse tante toen zij met een journalist van de Yorkshire Evening Post sprak. Soldaat Preston verhuisde later naar Grimsby en zijn moeder was eregast op de avond dat de film voor het eerst werd vertoond in de Savoy op 30 september 1946. In de Grimsby Evening Telegraph stond dat de burgemeester en veel andere notabelen bij de vertoning aanwezig waren. Mannen van de Royal Artillery, de RAF en de Polish Carparthian Lancers vormden een erewacht en mannen van de 1ste Britse Divisie kregen een vrijkaartje. Er werden herin- neringstickets verkocht en die brachten £50 op voor het Forces Security Fund. Vergelijkbare bijeenkomsten, waarop geld werd ingezameld, vonden plaats in bijna iedere stad. Zoals ik al eerder in dit artikel schreef: het was ‘Help for Heroes’ uit die dagen.
Corporal David Pearce diende bij het 2nd Parachute Battalion. Hij kwam oorspronkelijk uit Wales, waar hij in een ‘fish and chip shop’ werkte. Daarna vestigde hij zich in het noorden van Engeland.
Soldaat Geoffrey Van Ryssel is de vierde vertegenwoordiger van de ‘Pathfinders’ in de Nissen hut. Hij wordt geïn-troduceerd als werker in een aardewerkfabriek. Hij werd geboren in België, maar verhuisde naar Engeland toen hij 14 jaar oud was. In een interview met Angus Robertson vertelde hij dat hij £5 kreeg voor een van zijn verhalen, die hij aan Castleton Knight had gegeven en dat hij £1 kreeg voor de ingeleverde verhalen die niet werden gebruikt. Zijn gebruikte verhaal gaat over de situatie waarbij de Duitsers naar de Britten roepen dat ze zich over moeten geven door met witte zakdoeken te zwaaien. Van Ryssel schreeuwt dan terug: ‘Wie denk je wel dat we zijn? Mietjes met witte zakdoeken?’
Dan bereikt de camera de tiende en laatste man, soldaat Reginald Spray. In het burgerleven was hij elektromonteur in Londen. Over hem heb ik nog geen aanvullende informatie gevonden.
‘Maar gewone mannen’, zoals de commentator zegt. Maar wanneer u de volgende keer de film ziet, moet u eens goed kijken naar de gezichten en vooral de ogen van de mannen in de close-up scenes, die Brian Desmond Hurst regisseerde. Daaruit kan je iets opmaken van de ervaringen die deze gewone mannen ondergingen.

De verpleegster – werkelijkheid of fictie?
Er doet een aantal mythen de ronde over de film. Een daarvan is dat Audrey Hepburn als figurant in de film zou hebben meegedaan. Ze zou als verpleegster in een van de hospitaal-scenes voorkomen. Audrey was in augustus/september 1945, toen de opnamen werden gemaakt, 16 jaar oud. Maar Audrey heeft nooit iets verteld over haar deelname aan de film. Haar zoon Sean Ferrer bekeek de Theirs is the Glory, maar hij kon niet zeggen of een van de verpleegsters mogelijk zijn moeder was. Het zou een aardig verhaal zijn geweest, maar het lijkt dus zeer onwaarschijnlijk. Maar de film toont wel een stukje van het tijdperk, waarin Audrey leefde. Zoals Sean Ferrer zei: ‘Het toont Arnhem en Oosterbeek, zoals Audrey en de burgers die in de film voorkomen, die gezien hebben. Allen maakten de strijd mee. Mensen zoals Pater Dijker (een Nederlandse priester in de film) en Kate ter Horst, die de gewonden voorlas uit de Bijbel, waren gewone mensen die allen hun bijdrage leverden in de oorlogsjaren en in het bijzonder gedurende de Slag om Arnhem, die in september 1944 in hun straten woedde. Zij worden op passende wijze herinnerd in deze film.
Dit artikel beschrijft maar een klein deel van de geschiedenis van het maken van Theirs is the Glory. Ik hoop te kunnen meewerken aan een nieuwe publicatie over dit onderwerp en zou daarom graag in contact komen met mensen die in de film voorkomen. U kunt mailen naar info@briandesmondhurst.org.

De auteur wil graag de volgende mensen bedanken voor hun hulp: de leden van de 21st Independent Parachute Company, Robert Voskuil. Niall Cherry, David Truesdale, Angus Robertson, Steve Elsey, Jon Baker, Stephen Cooper, Leo Eticknap, Robert Sigmond, Sally Parsons, Hugh Ashmore, Joe Smith en Sean Ferrer.
Vertaling: Robert Voskuil

Download ministory

Paul Meiboom
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 118 van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek, juni 2010

In Nieuwsbrief nr. 111 van augustus 2008 stond een oproep ter identificatie van de plek waar in september 1944 de bijgaande foto van een aantal Duitsers met een buitgemaakte Britse jeep is gemaakt. Na een lange periode van speuren en met de hulp van enkele Vrienden is nu de locatie onomstotelijk vast komen te staan.
De afbeelding komt uit de voor velen bekende serie foto’s van Jacobsen en Wenzel, twee Luftwaffe PK-berich- ter die op de cruciale ochtend van 19 september 1944 ongeveer zes rolletjes film hebben vol geschoten. Het was het hoogtepunt van de strijd en de pogingen van het Ist, 3rd en llth Parachute Battalion en het 2nd Battalion, The South Staffordshire Regiment om de troepen bij de brug in Arnhem onder leiding van Lieutenant Colonel Frost te bereiken. Dat lukte niet, en het was de laatste keer dat geprobeerd werd om Frost’s mannen te ontzetten. Hierna hebben de restanten van deze eenheden zich teruggetrokken op Oosterbeek. De grote omvang van de verliezen aan vooral gevangenen die de Airbornes op die dag leden, en de cruciale fase in de strijd die is afgebeeld, maken van de serie foto’s van de twee Luftwaffe-mannen een uniek document over de essentie van de Slag om Arnhem. Wie is geïnteresseerd in de complete serie wordt verwezen naar het boek ‘Market Garden then and now’ van Karel Margry.
Diverse Vrienden reageerden op de oproep in de Nieuwsbrief, en iedereen bleek, niet geheel onverwacht, aan hetzelfde stuk weg te denken: de Utrechtsestraat, overgaand in de Utrechtseweg, te Arnhem. De gedachten liepen daarbij wel sterk uiteen: de uitersten betroffen een pand aan de zuidzijde van de Utrechtseweg vlak bij de Oranjestraat, en een gebouw in de buurt van het Station. Geen van de genoemde locaties bleek er uiteindelijk voor in aanmerking te komen. Maar de speurtocht die mede dankzij de tips in gang werd gezet, leverde gelukkig toch een positief resultaat op.
Op basis van de volgorde waarin de foto’s van de PK- mannen zijn gemaakt, kon de plek waar we moesten zoeken aardig ingeperkt worden (zie afbeelding 2). Jacobsen hanteerde zijn camera eerst ter hoogte van het PGEM-gebouw aan de Utrechtseweg (waar nu het pand van Liander en Alliander staat), maakte daarna de onderhavige foto, en volgde later een groep krijgsgevangen Britten die over de Renssenstraat naar het Station werden gebracht.

De bijgaande door Marcel Anker vervaardigde kaart geeft de locaties van deze serie foto’s aan. Het vermoeden bestaat dat Jacobsen bij het Gemeentemuseum (nu het museum voor Moderne Kunst Arnhem) niet verder kon omdat hij daar in de frontlinie terecht was gekomen. Hij is toen waarschijnlijk terug-gelopen op zoek naar zijn belangrijkste doel: krijgsgevangen Britten.
Niet te negeren waren allereerst de op de foto duidelijk zichtbare tramrails. Dit betekent, uitgaande van het toenmalige tramnet, dat het om de Utrechtsestraat en -weg, de Bergstraat, het Stationsplein of misschien de Oude Kraan zou moeten gaan. Ook de schaduwwerking geeft een indicatie. Na de reconstructie hiervan blijkt dat het tijdstip waarop de fotograaf afdrukte, ergens in de ochtend was, tussen 10 en 11 uur De schaduwen veroorzaakt door de ruim schijnende zon op die qua weer mooie septemberochtend hebben een noordwestelijke richting. Dat doet vermoeden dat de oriëntatie van de foto in zuidelijke richting is.
De eerste aanwijzing dat het ging om de omgeving Bergstraat – Utrechtsestraat kwam uit een analyse van de bewuste afbeelding en van andere foto’s van de hand van het duo Wenzel-Jacobsen. Vooral het hek op de foto met de jeep èn op foto nummer 3530-15A van Jacobsen kwam in de details erg overeen, (zie afbeeldingen 3 en 4).

 

De aan het boveneinde schuin naar achteren gebogen staanders, de heg, het randje op de stoep, en (voor wie goed kijkt) zelfs de twee horizontaal gespannen (prikkel-?)draden tussen de schuine staanders zijn identiek. De locatie van afbeelding 4 was al wél bekend: deze is genomen op de kruising Utrechtsestraat-Bergstraat, in zuidwestelijke richting.
Van iets verder af heeft ook Wenzel dezelfde hoek gefotografeerd (zie afb. 6). De details van het balkon van de daarop zichtbare villa lijken sterk op die van het balkon van het pand in het midden van de foto met de jeep, maar het is duidelijk dat het niet om hetzelfde huis gaat.
Het duidelijkste aanknopingspunt leek het NSDAP-bord op de gevel, maar toch duurde het tot september 2009 voordat hiermee de link kon worden gelegd. In eerste instantie ploos Geert Maassen de Arnhemse archieven en verzamelingen in het Gelders Archief uit, maar er rolde geen relevant adres uit van een kantoor van de National Sozialistische Deutsche Arbeiter Partei. Op de dag van de Airborne wandeltocht (op de 5e van de genoemde maand) stuitte hij puur toevallig in Oosterbeek op een belangrijk document. Het kwam door een kleine tentoonstelling in de interieurwinkel L4 Interieur & Decoratie, die meedeed aan een wedstrijd om de mooiste ‘Slag-om-Arnhem-etalage’. Geerts aandacht werd van verre getrokken door een motorfiets, maar dichterbij gekomen viel zijn blik meteen op een voorbedrukte briefkaart van en voor Duitse instanties (zie afb. 7). De bijbehorende adresgegevens lieten aan duidelijkheid niets te wensen over: de NSDAP Kreisleitung was gevestigd op het adres Utrechtsestraat 1 te Arnhem. En dat was dus het eerder getoonde pand op de westelijke hoek van die straat en de Bergstraat!
Niet op de hoogte van deze ontdekking kwam de schrijver van dit artikel tot dezelfde conclusie op basis van een verwijzing in de publicatie ‘3x Arnhem’ van Bert Kerkhoffs. Op pagina 65 wordt vermeld dat op het genoemde adres een vestiging gezeten heeft van de ‘Omnia Treuhand GMBH’, een Duits bedrijf dat viel onder de organisatie van de NSDAP.

 

 

Met enig inbeeldingsvermogen kan men op een sterk uitvergrote versie van afbeelding 1 op het bordje onder het NDSAP-bord ook een aantal letters herkennen die te tekst ‘Kreisleitung’ en daaronder ‘ARNHEIM’ zouden kunnen vormen.
Verder uitzoeken in de archieven leverde op dat het pand op 17 december 1942 gevorderd werd (‘in gebruik genomen’) door de Dienststelle ‘Reichskommissar’ (‘Raumungsfrist 1 Januar 1943’). Dit gebeurde ten laste van de weduwe M.E. van Es-Frowein, en het betrof het woonhuis, met uitzondering van de garage en tuinhuis. Na de oorlog bleek het pand er nog gewoon te staan, en het verdween pas rond 1953/1954 toen ter plekke nieuwbouw verrees.
Bijgaande kaart geeft een overzicht van de directe omgeving van de kruising Utrechtsestraat/Bergstraat in 1944 en daarop zijn de plekken aangegeven waar de in dit artikel beschreven foto’s zijn gemaakt.
De link met de weduwe Van Es-Frowein leverde nog meer op. Volgens de gegevens van de burgerlijke stand gaat het om Margaretha Elisabeth Frowein (gestorven te Arnhem in 1952, oud 97 jaar), weduwe van kolonel Nicolaas Jan Adriaan Pieter Helenus van Es (in 1921 op 73-jarige leeftijd overleden in de Gelderse hoofdstad). In het telefoonboek van Arnhem van 1950 staat gewoon het nummer van M.E. van Es-Frowein aan de Utrechtsestraat 1; ze is er na de oorlog dus weer ingetrokken. Haar man blijkt geen onbekende in vooral de militaire wereld van Arnhem. Uit het jaarboek der Nederlandse letterkunde van 1921 komt de volgende tekst: ‘Hij werd dd. 14 juli 1864 benoemd tot cadet der artillerie aan de KMA te Breda. Na aanstelling op 22 juli 1868 tot Tweede-Luitenant, diende hij achtereenvolgens bij de Vesting- en de Veld-Artillerie, tot hij op 1 maart 1886 als kapitein werd overgeplaatst bij het Korps Rijdende Artillerie. Nadat hem op 15 november 1898 om gezondheidsredenen eervol ontslag uit den dienst was verleend met den rang van majoor, zag hij zich wegens letterkundige- en andere verdiensten opvolgend hoog- ere rangen, tot dien van kolonel toegekend. O.a. diende hij gedurende de mobilisatie-jaren 1914-1918 als Etappen- en Stations-commandant te Arnhem, in welke betrekking hij door gulheid en hoffelijke vormen tegenover Nederlandsche- en vreemde autoriteiten, de eer van Nederland heeft hoog gehouden. De heer Van Es was als schilder langen tijd lid en voorzitter der commissie tot inrichting van de vierjarige tentoonstellin-

gen, lid van het kunstminnend genootschap ‘Artibus Sacrum’ te Arnhem enz. Zijne militaire dienst en latere letterkundige werkzaamheden hebben belet, dat zijn sensiviteit als schilder tot volle rijpheid gekomen is. Kolonel Van Es was Officier in de Orde van Oranje-Nassau met de Zwaarden, Commandeur, Officier en Ridder van tal van vreemde ridderorden, en versierd met meerdere binnen- en buitenlandsche onderscheidingsteekenen.’ Hij was dus een militaire historicus, en een Gele Rijder. Hij zou eens moeten weten wat zich ruim 20jaar na zijn dood op zijn stoep allemaal heeft afgespeeld!
Vervolgens bleek ook nog de onderstaande foto van Van Es te bestaan. Het originele bijschrift vermeldt: ‘Kolonel b.d. NJ.A.P.H. van Es te paard voor een gebouw van de Rijdende Artillerie’, maar het kostte niet veel tijd om te zien dat de foto is gemaakt op zijn erf, waarbij de fotograaf met de rug naar de Utrechtsestraat stond. En het gebouw achter van Es is dus het tuinhuis van Utrechtsestraat 1 (zie afb. 8) en hetzelfde als in het midden op Duitse ‘NSDAP-foto’ van Jacobsen! (let op de details van het balkonhek en de hoekstenen)
Case closed? Nog niet helemaal, want een foto van het woonhuis zelf, met de hoek waar het NSDAP-bord zich bevonden heeft, is het laatste nog missende stukje van de puzzel. Wat niet onverlet laat dat aan de locatie van de foto van de Duitsers met de jeep niet meer getwijfeld hoeft te worden!
Wie dezelfde plek tegenwoordig bezoekt (afbeeldingen 10 en 11) kan begrijpen dat de zoektocht moeizaam was; niets behalve de straat zelf (maar dan zonder tramrails) is vandaag de dag overgebleven van wat er in 1944 was.
Inzoomen op de Duitse foto uit 1944 opent overigens nog een wereld van details die op het eerste gezicht niet te onderscheiden zijn. Zo komen achter de Duitser met de zwarte jas twee burgers aangelopen; een man en een jongen zo te zien. Ook is er aan de rechterkant op het terrein allerlei materiaal te zien, waaronder, zo lijkt het, een zgn. Schwimmwagen en een motorfiets.
Onwillekeurig komen dan uiteraard vragen naar boven: wat is het verhaal dat die Duitsers te vertellen hebben over de buitgemaakte jeep? Wie zijn die burgers, en wat deden zij daar?

 

 

 

Zijn dat hun fietsen? Of zijn het de fietsen van Wafen-ss-ers van de 9e SS Panzer- Division Hohenstaufen die hier gevochten hebben? Bekend is dat een aantal onderdelen op 17 september op de fiets naar Arnhem zijn gekomen. Zou het pand Utrechtsestraat 1 een lokaal hoofdkwartier van de hier vechtende Duitsers geweest kunnen zijn?

Nieuwe oproep
Het bestuderen van uitvergrotingen van een aantal foto’s uit de serie van Jacobsen leverde nog een aantal voor zover bekend niet eerder ontdekte details op. Het blijkt bij de drie krijgsgevangen Britten op afbeelding 5 te gaan om twee luitenants en één majoor. De rangonderscheidingstekens zijn op deze foto en een andere van dezelfde groep bij sterk uitvergroten goed te zien (zie afbeeldingen 12 en 13). De linker luitenant op afbeelding 12 heeft een Parachutisten-wing op zijn smock. De mogelijkheid bestaat dat het bij de linker luitenant op afbeelding 13 gaat om een kapitein; er lijkt iets aan de hand te zijn met zijn rangonderscheidings-

teken op zijn rechterschouder waardoor mogelijk 1 ster niet te zien is.
Op foto 1011-497-3530-14A komen de drie Britten uit het pand Bovenbergstraat 9 gelopen, op de hoek met de Utrechtsestraat. Ze kunnen daar niet gevangen genomen zijn, want zover zijn de Britten nooit gekomen. Waarschijnlijk zijn ze dus, nadat ze elders gevangen zijn genomen, hier naartoe overgebracht en mogelijk verhoord en werden ze op het moment dat de fotograaf langskwam definitief afgevoerd. Dat bewijst dat de panden op deze kruising een belangrijke rol vervulden voor de Duitsers in deze fase van de strijd. Gegeven de locatie en het tijdstip van de foto moet het mogelijk zijn de identiteit van deze officieren vast te stellen; er zijn niet zoveel mogelijke kandidaten. Het moet hier bijna zeker gaan om Britten die aan het einde van de gevechten op Onderlangs gevangen waren genomen, dus van het Ist of het 3rd Parachute Battalion. De volgorde van de foto’s van Jacobsen laat zien dat de gevechten van de South Staffords nog aan de gang waren, en dat gevangenneming van grote aantallen van hen op zijn vroegst één a twee uur na deze opnamen is begonnen. De eerste vermoedelijke krijgsgevangen South Staffords staan op het volgende filmpje van Jacobsen op de foto’s 3531-12 en -13 (net na de foto met de jeep).
Een eenvoudig proces van eliminatie doet dan concluderen dat het om slechts drie majoors kan gaan: Chris Perrin-Brown, John Timothy en Ronny Stark, allen van het Ist Battalion. De overige majoors van de Ist Parachute Brigade en aangesloten eenheden waren op het tijdstip dat de foto’s werden

gemaakt gesneuveld, bij de brug, gewond afgevoerd naar Oosterbeek, of een van de dagen ervoor gevangen geno-men. Op gelijkenis valt de besnorde Perrin-Brown meteen af, en qua uiterlijk leek Timothy een goede kandidaat. Het toeval wil dat John Timothy nog steeds in leven is, en Harvey Grenville van The Parachute Regimental Association is bereid gevonden de foto’s aan hem voor te leggen. Helaas kon John 65 jaar later niet bevestigen of ontkennen dat hij de betreffende persoon is.
Als de eerder genoemde optie klopt dat de linker luitenant van afbeelding 13 een kapitein is, dan is qua uiterlijk Cpt. John O’Sullivan, 2ic van S-company Ist Battalion, een zeer goede kandidaat. Een ander nog in levend zijnd lid van het Ist Battalion, private Doug Charlton, kon alleen geen van de drie personen plaatsen als zijnde van het Ist Battalion, dus wellicht dat bovenstaande redenering niet klopt en dat het toch gaat om een ‘verdwaald’ groepje officieren van een andere eenheid als artillerie of Glider Pilots, of toch South Staffords. Daarom deze nieuwe oproep, vooral aan onze Britse leden: wie zijn deze twee luitenants (of luitenant en kapitein) en één majoor die dinsdagochtend 19 september 1944 gevangen werden genomen in Arnhem-West?
Overigens laat afbeelding 5 nóg een officier zien, maar dan een Duitse: uiterst rechts staat een SS- Hauptsturmführer. Vergeleken met een portretfoto van hem uit ongeveer dezelfde periode moeten we met aan zekerheid grenzende twijfel concluderen dat het hier gaat om Hauptsturmführer Möller, commandant van de Pionier Abteilung (genie) van de 9e SS Panzer-Division Hohenstaufen (zie afbeelding 14). Hij was de bevelhebber van de Kampfgruppe van de Hohenstaufen op de Utrechtsestraat-Utrechtseweg op 19 september. Dat maakt deze foto dan wel heel bijzonder; zou het zijn hoofdkwartier zijn geweest in de villa op de hoek van de Brugstraat en Utrechtsestraat?

Met dank aan
• Geert Maassen voor zijn bijdragen aan dit artikel en het redigeren ervan.
• Harvey Grenville en Marcel Anker voor hun bijdragen.
• Interieurwinkel L4 Interieur & Decoratie, Van Toulon van der Koogweg 18, Oosterbeek, www.L4interieur.nl.
• Alle vrienden die reageerden op de oproep.

Bronnen
In deze zoektocht hebben enkele bronnen vooral ook bijgedragen aan het afschrijven van een aantal mogelijke locaties van de foto. Daarom verdienen zij hier vermelding naast de bronnen die in het artikel rechtstreeks aan bod zijn gekomen.
• Dover, Maj. V.: The silken canopy, Cassel Itd London, 1979.
• Fürbringer, H.: La Hohenstaufen, Heimdahl 1984, nieuwe editie 1998.
• Iddekinge: Arnhem September 1944, Gemeentearchief Arnhem 1969.
• Junier & Smulders: By land, Sea and Air: an illustrated history of the 2nd battalion The South Stafford- shire Regiment 1940-1945, Sigmond Publishing 2003.
• Kerkhoffs, B.: 3x Arnhem, Vroom & Dreesmann 1977.
• Kershaw, R.J.: It never snows in September, lan Allen Itd 1990.
• Middlebrook, M.: Arnhem 1944, Penguin books 1995.
• Margry, K.: Operation Market Garden then and now, After the Battle 2002.
• Van Roekel, C.: Who Was Who during the battle of Arnhem, WAM 1996.
• website ‘mijnarnhem’ (prentbriefkaarten).
• website ‘Arnhem in beeld’.
• website ‘Oud Arnhem.
• website ‘World War 2 Unit histories and officers’ van Hans Houterman/Jeroen Koppes.
• website ‘Airborne Assault-Paradata’.
• En last but not least het Gelders Archief en hun website www.geldersarchief.nl.

Endnotes
1 Er zijn rond deze kruising nog minstens 2 foto’s door Jacobsen en Wenzel gemaakt. In ieder geval twee vaak gebruikte foto’s van Wenzel 1011-497-3526 20A (van de 10 opgestelde Sturmgeschütze in de Utrechtsestraat) en 1011-497-3526 21A (van de zeer jonge SS-er met helm en stofbril) zijn vanaf nagenoeg dezelfde plaats als afbeelding 1 gemaakt, alleen in een andere richting. Het huis op de achtergrond bij de jonge ss-er is hetzelfde hoekpand als waaruit de 3 Britse gevangenen op de foto van Jacobsen komen gelopen. Daarnaast bestaat bij mij het vermoeden dat de 2 vage foto’s direct volgend op afbeelding 5 in de filmrol van Jacobsen, met als onderwerp andere Britse gevangenen, rond de villa op de hoek Brugstraat/ Utrechtsestraat zijn gemaakt.
Reacties naar: meibooml3@zonnet.nl

Download ministory

Jan Loos
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 115 van de Vereniging Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek, augustus 2009

Inleiding
Wat er in het volgende verhaal wordt verteld is geheel gebaseerd op mijn herinneringen aan wat ik in die negen dagen in September 1944 heb meegemaakt. Op het ogenblik dat ik dit schrijf is het 64 jaar geleden dat de Slag om Arnhem zich afspeelde en er zullen in mijn verhaal ongetwijfeld hier en daar details voorkomen, die in de loop van de tijd wat zijn vervormd, maar dat is inherent aan heftige herinneringen. Maar alle grote gebeurtenissen van die negen dagen staan nog in mijn geheugen gegrift alsof ze gisteren zijn gebeurd.
Ons gezin bestond in die tijd uit vier personen: Pa en Ma, een zoon en een dochter, en wij woonden in Oosterbeek op Dreijen op het adres: De La Reyweg 7. Ik ben de zoon uit het gezin en was ten tijde van de slag ruim 14 jaar oud.

Zondag 17 september 1944
Al vroeg in de morgen vertrok Pa naar Arnhem. Hij had piketdienst in één van de kantoren van de Provinciale Voedselcommissaris aan de Eusebiusbuitensingel, vlak bij de noordelijke oprit van de Rijnbrug.
Mijn zus en ik gingen met Ma, zoals iedere zondag, naar de Gereformeerde kerk aan de Toulon van de Koogweg, waar de dienst om 10 uur begon. Tijdens de dienst was het buiten onrustig, veel vliegtuigen, wat doffe explosies op afstand, mensen van de Luchtbescherming die de kerk verlieten. De dominee besloot de dienst te beëindigen. Op weg naar huis waren er duidelijk meer Duitse soldaten te zien dan gewoonlijk. Toen we bijna thuis waren, voerde een aantal vliegtuigen beschietingen uit in de onmiddelij- ke omgeving en we maakten dat we onderdak kwamen. Daarna was het een poosje rustig, maar al vroeg in de middag werd de rust verstoord door een aanzwellend gebrom van vliegtuigmotoren, waaraan geen eind leek te komen. We zagen honderden vliegtuigen in de lucht in de richting Wolfheze/Ede. Ze vlogen allemaal veel en veel lager dan we gewend waren van de bijna dagelijkse stromen bommenwerpers richting Duitsland, en het leek wel of sommige vliegtuigen gingen dalen. We hadden geen idee wat er gaande was. Even later… nog veel meer vliegtuigen, en toen was de lucht ineens gevuld met ontelbare parachutes, een adembenemend schouwspel. Ik weet nog dat we begonnen te springen en te dansen: ‘De Tommies komen!!’ Iedereen stond op straat zijn ogen uit te kijken. Het leek niet op oorlog, er werd niet geschoten en er waren geen Duitsers te zien of te horen. We bleven kijken tot de laatste parachute gedaald was en gingen toen met onze buurvrouw mee bij haar naar binnen. Mijn moeder had duidelijk even iemand nodig om mee te praten nu Pa er niet was. Vanuit het kamertje waar we met z’n allen zaten, keken we uit op de weg en tegen zessen zagen we ineens een Duitse patrouille gebukt dicht langs de ligusterheg van de overburen richting Steynweg gaan met hun wapens in de aanslag. Nadat ze verdwenen waren hoorden we ook dat er in de verte af en toe werd geschoten met lichte wapens en toen kwam de oorlog ineens dichterbij.
Naderhand werd het toch weer rustig en gingen we naar ons eigen huis, waar we wat hebben gegeten en vervolgens die nacht lekker in ons eigen bed hebben geslapen.

Maandag 18 september
Ik weet nog dat ik vroeg wakker werd, me stilletjes heb aangekleed en naar buiten ben gegaan. Omdat alles rustig leek ben ik naar de hoek Steinweg/Utrechtseweg gelopen want daar zag ik meer mensen. En ja hoor… daar zag ik voor het eerst Engelse soldaten die in de richting van Arnhem trokken. Af en toe een klein autootje (later wist ik dat zoiets een ‘jeep’ werd genoemd), maar de meeste militairen waren te voet. Eén van de jongens uit de buurt vertelde me dat er op het veld tussen de Hartensteinlaan en de Utrechtseweg dode Duitsers lagen. Dat wilde ik zien, dus er naar toe en daar zag ik voor het eerst in mijn leven gesneuvelde soldaten. Wat me nog levendig bijstaat waren de vreemde houdingen waarin ze daar lagen. Op het trottoir van de Hartensteinlaan lag er zelfs één in een wandelwagentje en naast het wagentje lag nog één. Het leek erop dat die geprobeerd had een gewonde makker in veiligheid te brengen. Het heeft niet zo mogen zijn.
Er kwamen steeds meer Engelse soldaten langs. De stem-ming was uitgelaten, er waren mensen met vlaggen, en er werden sigaretten en chocola uitgedeeld. Maar ook hoorden we dat zondagavond drie Nederlandse mannen uit de omgeving door een Duitse patrouille waren geëxecuteerd omdat ze spullen uit het Duitse depot op de Sonnenberg bij zich hadden toen ze door een Duitse patrouille werden aangehouden. Wat ik mij kan herinneren is dat het ging om de heren Evers, Kelderman en nog iemand, waarvan mij de naam is ontschoten.
Ik heb urenlang aan de Utrechtseweg gestaan en toen ik uiteindelijk weer thuis kwam, kreeg ik van mijn moeder ongenadig op mijn donder, omdat ze geen idee had waar ik was of wat er met mij was gebeurd. Dus moest ik nu binnen zichtafstand blijven.
Onder een boom in de haakse bocht van onze straat ston-den twee jeeps met parachutisten, met daarom heen alle mensen uit de buurt. Tot grote schrik van iedereen raasden er plotseling twee Duitse jagers op boomtophoogte al schietend over ons heen. Iedereen maakte dat hij weg kwam. Ik ook en ging snel naar binnen. Maar daar bleef ik niet lang, want kort daarna hoorden we weer hetzelfde geluid als de vorige middag: heel veel laagvliegende vlieg-tuigen. Iedereen ging snel weer naar buiten. Weer zagen we talloze landende zweefvliegtuigen en heel veel parachutes, maar in tegenstelling tot de dag ervoor werd er nu hevig geschoten en zagen we dat vliegtuigen werden geraakt en neerstortten.
Ook uit de richting van Arnhem hoorden we bij tijd en wijle dat daar hevig werd geschoten, en niet alleen met lichte wapens. Mijn moeder maakte zich ernstig zorgen over mijn vader en vroeg aan de overburen (die over telefoon beschikten) of ze mocht proberen Pa te bellen. Wonder boven wonder werkte de telefoon nog, ze kreeg contact met Pa en die vertelde dat er in de buurt van het gebouw waar hij nog steeds was, hevig werd gevochten, en dat er in het gebouw Engelse soldaten op de bovenverdieping de Rijnbrug onder schot hielden. Pa zei ook dat hij niet wist of en hoelang hij nog in het gebouw kon blijven, want er waren in de buurt verschillende branden uitgebroken. Hij wilde eventueel de nacht nog daar doorbrengen en dan dinsdag proberen richting Oosterbeek te gaan. Dat is hem uiteindelijk niet gelukt, en zijn belevenissen vormen een verhaal apart.
Omdat het schieten steeds intensiever werd, zijn we die avond binnenshuis gebleven en hebben de nacht op matrassen in de keuken doorgebracht.

Dinsdag 19 september
In de loop van dinsdagmorgen begon de situatie bij ons in de buurt duidelijk te veranderen – en niet in de goede zin. In de achtertuinen van de huizen aan de De La Reyweg, dicht tegen de huizen aan, begonnen de Engelse soldaten zich in te graven en ze maakten ons duidelijk dat we er verstandig aan deden ook een schuilplaats klaar te maken. Mijn moeder overlegde met buurvrouw Rika (huisnummer 9) wat te doen. Haar pleegzoon Walter en zijn vrouw Annie drongen er op aan dat wij bij hen in de kelder een plaatsje moesten zoeken als het gevaarlijk zou worden. Walter vroeg mij hem te helpen bij het versterken van het kelderluik met een paar dikke houten balken en met het naar beneden sjouwen van kisten en planken om op te zitten en wat dekens en kussens.
Intussen begonnen er in de buurt van de Paul Krugerstraat en de Mariaweg af en toe granaten te ontploffen en we zagen op een gegeven moment dikke rookwolken omhoog komen. Kennelijk stond er een huis aan de Paul Krugerstraat in brand.
Gaandeweg werd het schieten heviger en mijn moeder begon een paar tassen in te pakken en voor het eerst viel het woord ‘vluchten’. Ze zei ons dat, als we moesten vluchten, we elk tenminste één tas mee moesten nemen. Wat er precies in de tassen zat, weet ik niet meer, maar wel weet dat mijn zondagse kleren er ook in zaten, want dat had Ma gezegd.
Ondanks alles gingen Walter en ik nog regelmatig naar buiten, waar we probeerden met de Britten een praatje te maken. Er werd door de para’s regelmatig thee gezet in het bijkeukentje. Eén van de para’s vroeg mij bij hem te blijven staan en zijn geweer vast te houden, terwijl hij zich aan het scheren was. Later in de week heeft hij dat nog eens gedaan. Ook slaagden Walter en ik er die middag nog in het gebouw van het Groene Kruis aan de Joubertweg te bereiken. Daar moesten we iets op halen voor een kraamvrouw, die op zondag was bevallen. Ik weet niet meer wie dat geweest is en hoe het verzoek ons bereikte. Wel weet ik nog dat er een paar keer vrij dichtbij granaten neerkwamen en dat we er vandoor gingen alsof de duivel ons op de hielen zat. Was ik bang? Waarschijnlijk wel. Vond ik het spannend? Ja, zonder meer. Toen we weer bij ons huis waren, stuurde Walter mij naar binnen en ging zelfde gevraagde spulletjes afleveren. Hij was heel vlug weer terug.
Intussen hadden ook de dames Riksen (wonend op nummer 11) hun toevlucht gezocht in de kelder van de buurvrouw. Met zes volwassenen en twee kinderen was het smalle keldertje behoorlijk gevuld. Maar aan het eind van de middag kwam er nog een echtpaar bij. Het waren bekenden van onze buurvrouw uit de omgeving van Station Oosterbeek Hoog (de naam ben ik vergeten – laten we maar zeggen: familie X). Daar ging het kennelijk zo te keer, dat zij op de vlucht waren geslagen richting Dreijen. Er waren nu zoveel mensen in de kelder dat Walter op de trap moest zitten en ik in een hoekje op de vloer.
Voor zover ik me kan herinneren, kwam er die middag geen water meer uit de kraan en was er ook geen gas en electriteit meer. Gelukkig hadden we op aanraden van één van de Britse soldaten al eerder die dag emmers met water gevuld en dus konden we even vooruit. Ook meen ik me te herinneren dat de nacht van dinsdag op woensdag (onze eerste nacht in de kelder) redelijk rustig verliep. Er werd wel voortdurend geschoten, maar niet in onze onmiddellijke omgeving. Mijn zusje en ik mochten om de beurt een paar uur op een matras liggen op de keldervloer.

Woensdag 20 september
Al heel vroeg in de morgen barstten de artilleriebeschietingen in alle hevigheid los. Maar na een nacht in de kelder had iedereen dringend behoefte aan toiletbezoek. Walter stelde vast in welke volgorde we gebruik konden maken van de WC, die op een afstand van een meter of tien van het kelderluik aan de achterkant van het huis lag. Bij iedere vuurpauze deed Walter het luik omhoog en stoof degene die aan de beurt was de kelder uit, deed wat hij of zij moest doen en schoot als een haas de kelder weer in. Meneer X had grote pech, want nauwelijks had hij de WC bereikt of er ontplofte een granaat net aan de andere kant van de muur. Ik zie hem nog met zijn broek om zijn enkels de keldertrap afvallen, zo’n haast had hij. Ondanks alle misère schoot iedereen in de lach. Ik kan me met herinneren dat er daarna nog veel te lachen viel. Met tien mensen in de kelder en acht a tien militairen in en om het huis, raakten we al vlug door de watervoorraad heen. Uit de kraan kwam niets meer, dus opperde Walter om samen met mij te proberen de pomp bij slager Van Roekel op de Paul Krugerstraat te bereiken en daar water te halen. Het was geen grote afstand, maar vanuit die richting hoorden we wel bijna onafgebroken schieten met mitrailleurs en allerlei andere wapens.

Maar er moest water komen, dus gingen Walter en ik de kelder uit, namen een flinke zinken teil mee en staken onze neuzen buiten de voordeur om poolshoogte te nemen. Op twee stoelen in de voorkamer zaten twee para’s achter een Brengun, die op de vensterbank steunde en zo hielden ze ons straatje in de richting van de Paul Krugerstraat onder schot. Uit hun opmerkingen in onze richting viel op te maken dat zij het nu niet bepaald verstandig van ons vonden naar buiten te gaan. Maar wat moetje…?
We hebben de pomp gehaald, en we waren niet de enigen. De behoefte aan water was kennelijk bij veel meer mensen groot en dus nam men het risico. Het lawaai was oorverdovend. Er stonden richting Stationsweg huizen in brand, er lag puin op straat en er hingen ook parachutes in de bomen. Her en der in de tuintjes hadden para’s zich ingegraven. Ook vlak bij de pomp lagen ze in dekking. Eén van die para’s maakte ons duidelijk dat vanuit de bomen op De Dennenkamp door snipers op de Britten in onze achtertuinen werd geschoten. Met onze volle teil gingen we voetje voor voetje terug. Het duurde een eeuwigheid en ieder moment verwachtte ik dat ik zou worden geraakt door een granaat. We waren bijna thuis toen ik een klap tegen mijn linkerbeen voelde, maar zonder te kijken liepen we door en zetten de teil met water naast het kelderluik neer, zodat we er gemakkelijk bij zouden kunnen. Ook de para’s zagen dat we water gevonden hadden en kwamen om de beurt een paar slokjes halen. Toen zag ik ook dat mijn been onder het bloed zat en ik bleek een flinke jaap in mijn linkerscheen te hebben. Was het een granaatsplinter of een kogel? Ik had geluk gehad, want er was geen schade aan het bot. Er werd een witte lap omheen gedaan en het ergste leed was weer geleden. Aan het eind van de middag maakten we op het fornuis in de bijkeuken een paar weckpotten vlees warm, zodat iedereen in ieder geval iets te eten kreeg. De para’s maakten ook van het fornuis gebruikt om ingeblikt eten op te warmen.

Donderdag 21 september
In de nacht van woensdag op donderdag waren de be-schietingen zo hevig en zo dichtbij, dat we nauwelijks een oog hebben dichtgedaan. Vroeg in de ochtend was er de gebruikelijke pauze in de artilleriebeschietingen en gingen Walter en ik even poolshoogte nemen buiten de kelder.
Op de grond in de keuken zaten twee gewonde Britse sol-daten, maar die gaven aan dat ze geen verdere hulp nodig hadden. Toen we heel even buiten gingen kijken, zagen we dat er in de richting van de Paul Krugerstraat en de Stationsweg verschillende huizen in brand stonden. Ook werd er in die richting onophoudelijk en hevig geschoten met lichte wapens.
Het was duidelijk dat er nog veel meer ellende op komst was, en omdat er ook nauwelijks meer iets te eten en te drinken was, opperde Walter dat het beter was te proberen een goed heenkomen te zoeken. Maar waar zou dat te vinden zijn? Annie’s ouders woonden in Heveadorp en dus werd besloten dat we zouden proberen om daar naar toe te gaan. De dames Riksen en het echtpaar X wilden onder geen beding mee.
Intussen waren de artilleriebeschietingen weer hervat en het werd meteen duidelijk dat Dreyen flink onder handen werd genomen. Walter en ik brachten onze vluchttassen vanuit de kelder naar de bijkeuken en staken de steel van een ragebol door alle hengsels, zodat we met z’n tweeën alle tassen konden dragen. Van een laken scheurden we een paar grote witte lappen, die we aan twee stokken bonden en zo waagden we ons naar buiten. Ik weet nog dat het lawaai oorverdovend was. De straat lag vol met afgeschoten takken en puin. Toen we vanaf de Steynweg de Utrechtseweg opliepen richting Hartenstein, konden we nauwelijks vooruit komen vanwege alle rotzooi op de weg. Op verschillende plekken lagen gesneuvelde para’s, her en der stonden kapotgeschoten voertuigen en toen we ter hoogte van Hartenstein waren gekomen zagen we dat ook aan de Hoofdlaan huizen in brand stonden. Toen we net voorbij Hartenstein waren, viel een artilleriesalvo zo dichtbij dat mijn moeder riep dat ze niet verder durfde. Ze draaide zich om, pakte mijn zus en mij bij de hand en samen renden we terug. Waarschijnlijk heb ik de stok uit mijn handen laten vallen, want we kwamen zonder tassen terug in de veilige kelder. Even later kwamen ook de anderen – ze waren door twee para’s teruggestuurd met de mededeling: ‘You are walking into hell’.
Later die dag hebben Walter, mijn moeder en ik nog weckpotten met vlees en vruchten uit onze eigen kelder weten te halen, zodat we in ieder geval weer iets te eten hadden.
Maar er moest ook weer water komen, want daar was nog meer behoefte aan dan aan eten. Tegen de avond on-dernamen Walter en ik, zeer tegen de zin van mijn moeder, een soort helletocht naar de pomp van Van Roekel aan de Paul Krugerstraat. Ik weet niet meer hoe lang het heeft geduurd voor we er waren, maar ik weet nog wel dat we met drie volle emmers zo snel we maar konden naar huis zijn gelopen, zonder ook maar één keer dekking te zoeken. Als ik er nu nog aan terug denk, blijft het een wonder dat we ongeschonden en met water weer terug zijn gekomen.
Van een vuurtje maken in het fornuis kon nu geen sprake meer zijn, zo hevig werd er geschoten. Later die avond werd het kelderluik van buiten af een klein stukje geopend door één van ‘onze’ para’s, die ons vroeg of één van hun gewonde makkers een paar uurtjes bij ons in de kelder mocht liggen, wat we natuurlijk goed vonden. Het was duidelijk dat ook de Britten onderhand aan het eind van hun Latijn waren. Er werd geen eten meer aangevoerd, het was onmogelijk om een noodrantsoentje warm te maken, het was hondenweer en er vielen steeds meer gewonden.
De hele nacht werd er onophoudelijk geschoten en de granaten vielen zo dichtbij dat we de regelmatig de lucht-druk van de ontploffingen in de kelder voelden. Een paar keer viel er een lading aarde in het keldergat, en dat was bepaald geen geruststellende toestand. Het zal duidelijk zijn dat niemand ook maar een minuut heeft geslapen.

Vrijdag 22, zaterdag 23 en zondag 24 september
Over deze drie dagen kan ik kort zijn. Het was oorlog in de meest letterlijke zin van het woord. Ik heb ook geen dui-delijke herinneringen aan afzonderlijke gebeurtenissen in die dagen. Er was lawaai, stank, honger, dorst en stof.
Langzamerhand werd iedereen in ons keldertje apathisch en ik vermoed dat de meesten van ons dachten dat we het er niet levend van af zouden brengen. Voor zover ik weet was het toen ook de eerste keer dat mijn moeder zich hardop afvroeg of Pa nog in leven zou zijn en zo ja, waar hij zou zijn.
Af en toe viel de artillerie even stil en dan deed Walter gauw het kelderluik even open om wat ‘frisse’ lucht binnen te laten. Wat ik ook nog weet, is dat we bij één van die gelegenheden zagen dat het dak gedeeltelijk was weg-geschoten en dat het bijkeukentje vol met puin lag.
Er was nog steeds een aantal para’s in het huis, die vanuit verschillende posities de omgeving onder vuur hielden en het was dus wel duidelijk dat de Duitsers steeds dichterbij kwamen. Dat werd nog eens terdege onderstreept toen we in de nacht van zaterdag op zondag (het was toen beestenweer) een gewonde Duitser urenlang om zijn moeder hoorden roepen. Kennelijk durfde niemand hem in veiligheid te brengen en uiteindelijk werd het ‘dood’ stil.

Maandag 25 september
Al heel vroeg maandagmorgen was te horen dat de gra-naten wat verder weg vielen, richting Hartenstein. Ook hoorden we Duitsers elkaar aanroepen. Boven ons hoofd hoorden we de para’s schieten. Eén Duitser moet kans hebben gezien dichtbij het huis te komen, want ineens hoorden we iemand roepen: ‘Zivilisten rauskommen!’ Ik geloof dat we met ons tienen heel hard geroepen hebben dat we naar buiten zouden komen. Zonder verder na te denken deden we het kelderluik open en gingen zo snel we konden naar buiten, zwaaiend met één van de witte lappen van onze eerdere vluchtpoging. Tegen de heg van de buren lag een Duitse soldaat, die ons duidelijk maakte dat we moesten maken dat we wegkwamen, richting Paul Krugerstraat. Er werd op dat moment niet geschoten — en tot op de dag van vandaag vraag ik me af of dat bewust gebeurde.
Bovenaan de weg lagen een paar gesneuvelde Duitsers achter een grote steen op de hoek bij het huisje van Berentsen. Weer was er een Duitser, die ons wees welke richting we op moesten: naar de Mariaweg. Langs de Paul Krugerstraat waren verschillende huizen uitgebrand, en in de ruïne van de bakkerij van Zeggelaar stond een SS-er met een machinepistool en een handgranaat in zijn hand. Wat hem bezielde zal ik nooit weten, maar hij wenkte mij en toen ik vlak bij hem was haalde hij uit een soort heuptas een stuk brood en een reep chocola en gaf die aan mij en zei iets van: ’Und jetzt schnell weg. Wer zurück kommt wird erschossen’. Dit was duidelijk niet voor tweeërlei uitleg vatbaar.
De buurvrouw vond dat we het beste maar naar Schaarsbergen konden gaan. Daar woonden goede bekenden van haar en die zouden ons wel opvangen. Dus gingen we via Mariaweg en Stationsweg die richting op. Overal puin, ka-potte en uitgebrande huizen, stukgeschoten voertuigen, parachutes in de bomen en op daken, maar ook werd het opvallend stiller. Geen in de buurt ontploffende granaten, en ook het lawaai van de lichtere wapens werd steeds minder. Wat ook opviel was dat er geen andere mensen te zien waren. Kennelijk was iedereen al weg.
Langs de Dreijenseweg stonden grote Duitse tanks opgesteld en er lagen grote stapels voorraden, die bij het afwerpen door de vliegtuigen in Duitse handen waren gevallen. Ik weet nog dat de Duitse militairen die daar rondliepen, zichtbaar veel genoegen beleefden aan de inhoud van de manden en containers.
We waren allemaal opgelucht toen we de Amsterdamseweg overgestoken waren en via de bossen en hei van Warnsborn richting Schaarsbergen liepen. Aangekomen bij restaurant “Rust wat’’ op de Kemperbergerweg was het duidelijk dat we niet de enigen waren die op de vlucht waren. Het was daar net een mierenhoop – mensen met kinderwagens, met fietsen, met handkarren, volgeladen met… Ja, met wat? Matrassen, dekens, huisraad, vogelkooitjes met levende have. Het was onvoorstelbaar. En daar liepen wij tussen met als enig bezit de kleren die we aan hadden. Al gauw hoorden we dat al die mensen uit Arnhem kwamen en dat ze waren weggestuurd door de Duitsers en maar moesten zien waar ze naar toe gingen. En toen was daarin die massa opeens die vrouw, die mijn moeder herkende : ’Greet, je man loopt je te zoeken. Ik heb hem net gezien… daar ergens’. Even later was ons gezin herenigd, er werd gehuild, gelachen en we hielden elkaar allemaal vast.
Die nacht sliepen we in de school bij de kerk. De volgende dag, dinsdag 26 september, liepen we naar de Woeste Hoeve. Vandaar werden we met karren naar Epe gebracht, waar we onderdak kregen in het huis van een collega van Pa. Daar zijn we gebleven tot we eind mei 1945 terug konden naar Oosterbeek.

Download ministory

MINISTORY No. 91
Herinneringen
Fiep Bollee – Bégram van Eeten
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 104 van de Vereniging
Vrienden van het Airborne Museum Oosterbeek, oktober 2006

Inleiding
Aan de noordzijde van Utrechtseweg in Oosterbeek, tussen de Wolfhezerweg en de ingang naar Hotel de Bilderberg, staat een groot donkerrood geschilderd houten huis. Het draagt het huisnummer 269. Het is een van de weinige houten huizen in deze omgeving en het heeft een bijzondere geschiedenis. Het werd gebouwd in 1923 in opdracht van mijn ouders, de heer en mevrouw J.E. Bégram van Eeten – Kaiser. Zij waren getrouwd in 1917 en reisden veel door Europa. Bij een bezoek aan een tentoonstelling in Ingolstad in Beieren, Zuid-Duitsland, werd reclame gemaakt voor houten huizen. Mijn ouders raakten zeer gecharmeerd van deze huizen en besloten er een te kopen. Na de nodige voorbereidingen werd het hele huis als een bouwpak-ket op een speciale goederentrein geladen en naar
Nederland getransporteerd. Twaalf Duitse arbeiders reisden mee. Aangekomen bij station Oosterbeek-Hoog werd de trein uitgeladen en werden alle onderdelen naar het bouwterrein aan de Utrechtseweg gebracht. Daar maakten de arbeiders eerst een fundament, waar-op vervolgens het huis werd opgetrokken. Toen de bouw gereed was, keerden de arbeiders terug naar Duitsland.
Ik werd op 30 juli 1923 in dat huis geboren. Ik had een zusje Marion, dat driejaar ouder was. Mijn vader, die in Wageningen had gestudeerd, was landbouw-adviseur bij de gemeente Utrecht.
Het was een heerlijk huis met een grote tuin, waar we een fantastische jeugd hadden. Soms speelden we bij de familie Beelaerts van Blokland op de zolder van

Het houten huis van de familie Bégram van Eeten aan de Utrechtseweg 269 in Oosterbeek. (foto: collectie auteur)

Britse troepen passeren bij hun opmars over de Utrechtseweg café De Koude Herberg, aan de westkant van Oosterbeek. De foto werd gemaakt enkele honderden meters oostelijk van het huis van de familie Bégram van Eeten.
(foto: collectie Heijbroek)

kasteel de Hemelse Berg, die zo groot was als een ten-nisveld of we zwommen in het privé zwembad van de familie Frowein aan de Van Borsselenweg. Onze lagere school, waar de heer Visser het hoofd was, stond onderaan de Kneppelhoutweg.
Van de oorlog herinner ik mij o.a. dat we soms naar Westerbouwing gingen omdat je daar de geallieerde bombardementen op Duitse steden vlak over de grens kon zien.
Zo brak september 1944 aan. Ik was inmiddels 21 jaar oud en mijn zus Marion 24 jaar.

De Slag om Arnhem
Zondag 17 september 1944 was een mooie dag. Tegen de middag was er veel lawaai en we hoorden berichten dat er bommen op Wolfheze waren gevallen. Buurman Rossenberg, die schuin achter ons woonde, ging er op de fiets naar toe en kwam na een tijd terug met ‘bloe-derige’ verhalen over de situatie in dat dorp.
’s Middags was de lucht zwart van vliegtuigen, die zweefvliegtuigen trokken. Vader pakte zijn camera en filmde dit schouwspel. Helaas is deze film, evenals al onze andere films, later verloren gegaan. Op de Utrechtseweg voor ons huis zagen we veel wegvluch-tende Duitsers. Een fantastisch gezicht!
Om een uur of vier zaten we voor de serre een kopje thee te drinken, toen we plotseling vreemde soldaten en nog vreemdere voertuigen voorbij zagen komen. Het
bleken de Tommies te zijn met hun Jeeps! We juichten. We lieten het grote raam zakken en Mam ging voor de piano zitten en ‘ramde’ er zo hard mogelijk allerlei Engelse nummers uit, zoals ‘It is a long way to Tipparary’ en ‘We are going to hang the washes on the Siegfried Line’ en nog vele andere.
We liepen naar de weg en probeer-den in ons school Engels met de Tommies te praten en zongen ze toe. Wat hadden we een lol! We kregen van alles, zoals snoep en sigaretten. Het was een situatie om nooit te vergeten. We liepen een eindje met de militairen op, maar ter hoogte van de Bilderberg werd geschoten, zodat we ijlings naar huis terugrenden. Dit was toch wel een beetje gevaarlijk. Wij dachten in één klap vrij te zijn, maar dat leek toch wat te optimistisch.
Vlak bij ons huis, op de hoek van de Utrechtseweg en de Wolfhezerweg stond een auto, die door de Britten met kogels was doorzeefd. Dode Duitse officieren lagen er half uit.
Wij liepen er nieuwsgierig omheen, maar het maakte nauwelijks indruk op ons, de vreugde overheerste.
Toen de opwinding enigszins was geluwd, begonnen we weer een beetje normaal te denken. We besloten de kelder onder ons huis in te richten als schuilkelder. Matrassen werden naar beneden gesleept en we verza-melden levensmiddelen en water.
De volgende dagen werd de situatie allengs grimmiger. Er werd volop geschoten en we verbleven veelal in de kelder. In het begin was dat best angstig. Het naarste vonden we de mortieren die werden afgeschoten. Die schoten met een boog over alles heen. Je hoorde ze afschieten, drie na elkaar, dan even niets en dan drie inslagen. Als dat gebeurd was, was het weer even rustig. Zo ging dat met tussenpozen door.
Af en toe kwamen we weer boven de grond en zagen dan alle sporen van de gevechten, zoals kapotte ruiten en alles wat van de wanden was gevallen. Dat vonden we natuurlijk vreselijk jammer, maar later wenden we aan dat soort dingen.
Toen mijn vader zag dat er op het dak pannen waren kapotgeschoten, zette hij een lange ladder tegen het ruis en klom met een stapeltje dakpannen op z’n sc ouder als een bouwvakker naar boven om de gaten te dichten. Dat bleek later ‘een beetje water naar de zee dragen’ maar op dat moment voelde dat reuze goed, we hadden naast het schuurtje achter in de tuin kennelijk nog een voorraad pannen.

Zo brachten we de eerste paar dagen door. In het begin waren er nog veel Engelsen rondom, maar dat werd steeds minder naarmate er harder gevochten werd. Wij kregen een behoorlijke domper, omdat steeds meer bleek dat de vrijheid nog ver te zoeken was.
Intussen hadden we veel spullen uit het huis goed begraven in de achtertuin en bij de buren Rossenberg, die ook een groot terrein hadden. Van hen hoorden we dat op de weg langs de watertoren een goede schuil-kelder was, waar we eventueel terecht konden, omdat het zo dicht bij de Utrechtseweg te gevaarlijk werd. We togen via het onbebouwde terrein achter ons huis de heuvel op naar de Zonneheuvelweg. We liepen langs het huis van mijn vriendin Jotie Roelofsen en bereikten het huis van de familie Korporaal. Die hadden een fantastische schuilkelder gemaakt voor circa zes mensen. Deze bestond uit dennenstammetjes, met een enorme berg zand er op. Het had twee ingangen met een bocht in de trap. Alles was goed uitgedacht en op het oog reuze veilig. We werden gastvrij ontvangen en sleepten tijdens verschillende tochten naar ons huis nog van alles aan, zoals kleding, beddengoed, etenswaren, etc.
Op de zondag van de luchtlandingen waren er toevallig verschillende mensen op bezoek, die ook hadden gedacht ‘we zijn vrij’ en dus waren gebleven. Al met al waren we op het laatst met 21 man, kleine kinderen, wij, ouderen en zelfs grootouders. Ook kapitein Blaauw zat er. In onze ogen een stokoude koopvaardij kapitein, die vol geweldige verhalen zat. Die vertelde hij vooral wanneer de situatie erg spannend werd, om onze zinnen wat te verzetten.
Mevrouw Rossenberg was goed in bakken en braden en zorgde voor het eten. We dachten dat we spoedig vrij zouden zijn. Montgomery zat in de Betuwe en zijn leger

De zusjes Marion (links) en Fiep (rechts) Bégram van Eeten op een foto uit ca. 1930. Op de achtergrond het huis van boer Rossenberg,
(foto: collectie auteur)

was op weg naar ons. We hoorden hun zware artillerie-vuur. Af en toe sloeg een granaat dichtbij in. Dan vlogen we naar de schuilkelder. Op den duur hoorde je aan het afvuren van de granaten of ze vlakbij of verder weg zouden neerkomen. Zo wende je aan alles.
We waren allemaal doordrongen van het feit dat het allemaal vreselijk gevaarlijk was, maar de sfeer bleef goed.

Het leven na de strijd
Op een zeker moment kwamen we er achter dat de gevechten voorbij waren en dat Arnhem en Oosterbeek waren geëvacueerd. We bleken zo’n beetje de enigen te zijn die nog over waren in deze buurt.
Om aan eten te komen togen mijn zusje Marion en ik, samen met de jongens Rossenberg en met de 18-jarige neef Bertje van de familie Korporaal per fiets via allerlei achterwegen naar Oosterbeek. In het dorp was het een grote chaos, met overal puinhopen. Geen huis was meer ongeschonden en overal lagen kapotte bomen, takken op de grond, kapotgeschoten Jeeps, tanks, etc. Bij onze kruidenier de Geest aan de Pietersbergseweg, waren alle mensen weg, maar er lag nog van alles. De winkel verkeerde in desolate toestand, de deuren stonden open en de ruiten lagen er uit. We konden pakken wat we wilden. Aan de andere kant zagen we verfomfaaide Duitsers, die ook bezig waren met het vullen van hun zakken. Boos keken we naar elkaar en wij besloten maar weer snel te vertrekken.
Intussen gingen de beschietingen van uit de Betuwe onverminderd voort. Op een dag was ik weer in het dorp met de jongens Rossenberg, toen de granaten wel erg dichtbij insloegen. We vluchtten een zijstraat van de Utrechtseweg in en schuilde daar in een huis. Daar wachtten we tot de beschietingen voorbij waren. Daarna klommen we weer op onze fietsen en sjeesden zo hard mogelijk terug naar ons ‘veilige’ onderkomen.
Op een dag kwam boer Rossenberg aanzetten met een koe. Na rijp beraad werd besloten om van palen en touw een stellage te maken. We vroegen aan een rond-zwervende (oude) Duitser of hij de koe het genadeschot wilde geven. Vervolgens werd het beest ‘vakkundig’ geslacht met zakmesjes. Daarna werd de koe op de stellage gebonden en alle ingewanden en andere restanten begraven in een grote kuil. Van het vlees maakte boerin Rossenberg eindeloos veel gehaktballen, waar wij lekker van aten.
’s Nachts sliepen we meestal in het huis, als het ten-minste buiten rustig was. Wanneer er geschoten werd, zaten we met z’n allen in de schuilkelder en bij elke dreun regende het zand op onze hoofden. Fris was anders! ’s Morgens bij de ‘reveille’ hadden we één was-kom voor ons allen. Ik zorgde wel dat ik vooraan stond!
Maar de tijd schreed voort en het werd oktober. Het was ook niet meer zo warm. Wij zagen wel in dat het nog

Ca. 1947. De heer en mevrouw Bégram van Eeten (uiterst rechts en links) zitten voor hun huis thee te drinken met kapitein Blaauu? (tweede van links) en mevrouw de Brauw.
(foto: collectie auteur)

lang zou kunnen duren voordat we weer bevrijd zou-den worden. Daarom gingen we ons beraden wat we zouden doen. Wij waren nog verschillende malen bij ons eigen huis geweest om nog meer pannen op het dak te leggen en om de rotzooi op te ruimen. Maar daar was geen beginnen aan. Eigenlijk was het vooral voor Pap en Mam vreselijk triest. Wij waren nog jong en beschouwden alles als een groot avontuur.
We kregen ook ‘bezoek’ van oude Duitsers, kerels die opgetrommeld waren om mee te helpen. Ze waren van de Arbeidsdienst en de meeste zaten in huize Mooiland. Zij waren niet ongeschikt en zeiden ons dat we beter konden vertrekken, nu de winter naderde.

Evacuatie
Verschillende ouderen gingen terug naar Ede en omgeving, waar ze vandaan kwamen. Wij bleven over met ongeveer twaalf ‘capabele’ mensen. We verzamelden fietsen, bonden daar onze schamele spullen op en begonnen te lopen richting Veluwe. De eerste avond bereikten we ‘Het Stekje’ aan de weg van Ede naar Arnhem. Dat was een soort paviljoentje, waarin we bivakkeerden, ’s Nachts reden dreunend de Duitse tankkonvooien langs. De volgende dag staken we de weg over en belandden bij de freules Van Verschuer, waar Marion instortte met geelzucht. Wij bleven daar een aantal dagen om bij te komen. Wij allen beseften dat de hele Veluwe nu wel vol zou zitten met Oosterbeekse en Arnhemse vluchtelingen. Maar ja, wij kwamen dan ook vijf weken na die hele volksverhuizing.
Uiteindelijk vonden we onderdak bij twee bizarre broers in Wekerom. Overdag verbleven we in een echt kippenhok en ’s nachts mochten we slapen op een grote zolder, op het stro, waar een vloerkleed overheen was gelegd. Kapitein Blaauw had van wat latten en kleedjes een soort privé hutje gemaakt. Van daar uit zette hij zijn verhalen voort.
Maar nu we eindelijk uit de gevarenzone weg waren, kwam bij enkele mensen al gauw weer de ware aard boven. Het was niet meer ‘met z’n allen voor elkaar’, maar meer ‘ik’ en ‘mijzelf. We probeerden de boel nog een beetje draaiend te houden door bijvoorbeeld ’s avonds spelletjes te doen in ‘de mooie kamer’, maar dat werd ook een beetje ‘haat en nijd’.
Kort voor Kerstmis 1944 hielden we het voor gezien en gingen op de fiets naar Loenen aan de Vecht, waar we hoopten bij kennissen, die wij vagelijk kenden van het zeilen, onderdak te vinden. We stopten onderweg nog een keer in Zeist, waar we van het Rode Kruis een gratis maaltijd kregen. Toen drong het pas goed tot ons door wat een verschoppelingen we waren!
Uiteindelijk verbleven we tot de echte bevrijding in mei 1945 in Loenen, waarna we via een tijdelijke verblijf in de woning van de opgepakte ex-NSB burgemeester in Bunnik, in augustus 1945 terugkeerden naar Oosterbeek. Daar bleek dat ons huis er nog stond. Het had wel een aantal voltreffers gehad en zat vol granaatscherven. Maar een houten huis is tegen veel bestand en het valt niet zo gemakkelijk in elkaar als een stenen huis. Wel was er veel gestolen. Met veel pijn en moeite maakten we het weer bewoonbaar. Mijn ouders hebben er daarna nog vele jaren heel plezierig gewoond.
Ik zelf verbleef nog anderhalf jaar in Oosterbeek, waar ik actief was bij de Unie van Vrouwelijke Vrijwilligers (UW), samen met een aantal andere meisjes, waaronder Anje van Maanen en Bé Rooyaards. De leidster van de groep was Koos Kamsteeg. We zaten met ca. twintig meisjes in het huis van de familie Braam aan de Oranjeweg. Gewapend met emmers en bezems hielpen we de mensen in het dorp met puinruimen en schoonmaken. Later verhuisde de UW naar huize de Dennenkamp.
Eind 1947 verliet ik Oosterbeek en vertrok naar Amsterdam.

Download ministory