Archief voor categorie: Ministories

MINISTORY XVI
ENKELE AANTEKENINGEN OVER HET ONTSTAAN VAN DE AIRBORNE PELGRIMSTOCHTEN NAAR NEDERLAND
door: Generaal-Majoor R.E.Urquhart,C.B.,D.S.O.

Tijdens de 35e pelgrimstocht in 1979 kwam het besef boven dat nog maar weinig Engelsen en Nederlanders de omstandigheden kennen waaronder de herdenkingen begonnen. De heer Ter Horst, bij wie ik logeerde, was in 1945 de waarnemend burgemeester van de Gemeente Renkum. Hij en ik besloten om iets op papier te zetten, zodat er een ver¬slag zou zijn. Ik heb zijn verhaal opgenomen in deze samenvatting van de gebeurte¬nissen.
Nadat de lst Airborne Division zich in september 1944 uit Oosterbeek over de Rijn had teruggetrokken, bevalen de Duitsers de inwoners van de dorpen Oosterbeek, Wolf- heze en Renkum hun huizen te verlaten. Om veiligheidsredenen beval het Nederlandse Rode Kruis later dat ook Arnhem volledig geëvacueerd moest worden. 1 ). Pas na april 1945 werd de terugkeer toegestaan.
Kort na het eind van de oorlog in Europa ging de British War Graves Commission op zoek naar een plaats voor een kerkhof in de buurt van Arnhem. De waarnemend burge¬meester van de Gemeente Renkum, waaronder ook Oosterbeek valt, bood het terrein aan dat gereserveerd was voor de toekomstige uitbreiding van de bestaande burgerbegraaf- plaats. Dit aanbod werd aanvaard en de voorbereidingen begonnen in juli 1945.
In de zomer van 1945 bevond de gereorganiseerde lst Airborne Division zich in Noor¬wegen. Zij was daar om orde en rust na de overgave van de Duitsers te handhaven. De Arthur Rank Film Corporation had toestemming gekregen om ter plaatse een film over de Slag om Arnhem te maken onder regie van Brian Desmond Hurst: “Theirs is the Glory”.Tweehonderd leden van de divisie onder bevel van Majoor F.Gough werden vanuit Noorwegen naar Nederland gevlogen om te helpen bij het maken van de film. Er waren geen beroepsacteurs bij de film betrokken en bijna iedereen had aan de slag deelgenomen.

25 september 1945: Oosterbeekse kinderen leggen bloemen op de graven op het Airborne Kerkhof. Rechts: Generaal-majoor R.E.Urquhart en waarnemend burgemeester Mr.J.Ter Horst. (Foto’s: B.H.Langevoort)

In samenwerking met het gezelschap dat de film maakte organiseerde ik in september een tocht over het slagveld. Ongeveer 80 officieren gingen met mij naar Nederland. Toen ik in Oosterbeek was hoorde ik over de aanleg van het Airborne Kerkhof en ik ging er met mijn gezelschap kijken. Toen wij op de terugweg naar Oosterbeek op de Baileybrug, die over de spoorlijn lag, gingen werd mijn jeep aangehouden door een figuur op een fiets. Het bleek de waarnemend burgemeester van de Gemeente Renkum te zijn, die had gehoord dat ik een bezoek bracht aan het Airborne Kerkhof.
Hij wenste mij graag te ontmoeten om op het kerkhof een herdenkingsdienst te organi¬seren voor zowel Engelsen als Nederlanders. Hij wilde gebruik maken van de aanwezig¬heid van zoveel Airborne militairen.
Wij vergaderden in Hotel De Bilderberg dat toen dienst deed als gemeentehuis. Er zou¬den meer bijeenkomsten volgen en wij, Engelsen, gingen bij die gelegenheid beseffen hoe groot de sympathie van de plaatselijke bevolking al voor ons geworden was.
Tot onze verrassing werden we overal welkom geheten; wij hadden precies het tegen-overgestelde verwacht, gezien de recente ontberingen en ellende.
Er werd een herdenkingsdienst georganiseerd die in het Nederlands door dominee Bergkotte uit Oosterbeek en in het Engels door onze hoofdveldprediker A.H.W.Harlow en een aalmoezenier zou worden geleid. De orde van dienst werd in twee talen gedrukt. De dienst werd op 25 september 1945 op het kerkhof gehouden en werd bijgewoond door de Britse troepen die de film aan het maken waren, degenen die deelnamen aan de ex¬cursie, de burgerlijke authoriteiten uit Arnhem en de Gemeente Renkum, de Chef Staf van de Nederlandse Strijdkrachten, de Commissaris van de Koningin in Gelderland, een vertegenwoordiger van Prins Bernard en enkele honderden inwoners.
De wens werd uitgesproken dat dit een jaarlijks terugkerende gebeurtenis zou worden. De Gemeente Renkum wilde ook een monument voor de divisie oprichten en op verzoek van de burgemeester legde ik diezelfde middag de eerste steen tegenover Hotel Harten- stein dat hoofdkwartier van de divisie was geweest.
Kort tevoren was er in de kerk van St.Martin-in-the-Fields in Londen een herdenkings-dienst gehouden voor de luchtlandingstroepen. Ook dit zou een jaarlijks gebeuren wor¬den, maar dat was pas later.
Die avond werd het inauguratie diner gehouden van de Pegasus Club in het Savoy Hotel, waar Luchtmaarschalk Sir Lionel Hollinghurst een toast uitbracht op de luchtlandings-troepen. Later moest deze club zijn naam veranderen in “Airborne Club”.
De eerste georganiseerde pelgrimstocht vond plaats in 1946. Er waren meer dan 600 aanmeldingen, maar het aantal moest beperkt blijven. Het gezelschap, dat grotendeels per boot reisde, bestond uit 100 ex-leden van de divisie, ongeveer 200 nabestaanden van gesneuvelde militairen, 50 militairen die nog in aktieve dienst waren en ver-tegenwoordigers van de Poolse Parachute Brigade. De voorbereidingen waren getroffen door het Airborne Forces Security Fund en de Nederlandse regering.
De pelgrims werden op 16 september officieel tijdens een lunch in Rotterdam door de Nederlandse regering ontvangen. Op 17 september werd op het kerkhof in Oosterbeek een dienst gehouden waarbij Koningin Wilhelmina en een groot aantal burgers uit de gemeenten Renkum en Arnhem aanwezig waren. Elk graf was door een schoolkind geadop¬teerd en evenals in 1945 legden de leerlingen weer bloemen.2) Later op de dag onthulde de Koningin het gedenkteken voor de divisie tegenover Hartenstein dat sinds het bezoek in 1945 was gebouwd en waarvan de kosten door de burgers van de Gemeente Renkum bijeengebracht waren, ’s Middags legde de Koningin een krans bij het pas opgerichtte monument bij de brug in Arnhem.
Zoals ook in de jaren daarna werden alle pelgrims na hun aankomst in Nederland op kosten van de Nederlanders vervoerd, beziggehouden en gehuisvest.
Het programma van de daarop volgende herdenkingen is vrijwel ongewijzigd gebleven en de orde van dienst die in 1945 in haast was opgesteld, is sindsdien passend gebleken.
1) Het officielële bevel tot de evacuatie van Arnhem werd door de Duitsers gegeven, (redaktie)
2) De graven op het Airborne Kerkhof werden door kinderen èn door volwassenen geadopteerd, (redaktie)

Download ministory

MINISTORY XVIII
Bijlage bij Nieuwsbrief No.29
TRAGEDIE BIJ DE RIJNBRUG
Samenstelling: Chr.van Roekel

“Het enige schot dat mij trof versplinterde de verrekijker die ik om mijn hals had hangen. De jongens verzamelden zich snel om mij heen en binnen enkele seconden waren hij en zijn mannen er geweest. De wagen reed tegen de noordelijke vleugel van de school te pletter”
Dit fragment komt uit het boek “Whoa Mahomet”, waarin Majoor E.Mackay zijn ervaringen beschrijft tijdens de strijd om de Rijnbrug. Hij was onbekend met het feit dat op enkele tientallen meters afstand van dit inferno een oude dame lag te sterven. Deze dame was freule Cornelia Van Limburg Stirum. De Duitsers wilden haar met haar huis verbranden, maar trouwe en dappere vrienden waagden hun leven om haar een rustig sterfbed te geven.

In Ministory XIV, die het wel en wee van pension Veenhuijsen beschreef, signaleerde ik reeds de verwarring en foute interpretaties van gebeurtenissen rondom de Rijnbrug. De ervaringen van bur¬gers worden met elkaar verward en huizen, straatnamen en gebeurtenissen worden met elkaar verwis¬seld. Ook deze geschiedenis, die oppervlakkig bezien veel lijkt op hetgeen zich op het Eusebius- plein afspeelde, kenmerkt zich door verwarrende publicaties en foutieve interpretaties van foto’s
De zondag was zo vredig begonnen. Duizenden hadden zich opgemaakt om naar de kerk te gaan. Vol aandacht luisterde men naar “Het Woord”. De tijden waren ernstig, maar er was reden tot optimisme. In het zuiden vorderden de bevrijdingslegers met onstuit¬baar geweld.
Een van de trouwste kerkbezoekers, freule Van Limburg Stirum, was die morgen niet in de kerk. Al een paar maanden was haar plaats leeg gebleven. De freule was ziek. In haar villa de “Nijenburg” aan de Eusebiusbuitensingel werd zij verzorgd door haar kamenierster juffrouw Bos en het echtpaar Jansen. Een attaque had een einde gemaakt aan haar vele maatschappelijke activiteiten, maar haar geest was nog helder.

Aan de betrekkelijke rust die in de villa heerste kwam op die bewuste zondag plot¬seling een einde. Britse parachutisten verschansten zich rond de noordelijke oprit van de Rijnbrug. Majoor Mackay bezette met achttien mannen de “Rode School”, die naast haar villa stond. Die avond braken overal vuurgevechten los.
De volgende morgen werden de gevechten steeds heviger. Mitrailleurkogels vlogen door de slaapkamer van de doodzieke vrouw. Wolken van puin en kruitdamp maakten dat men elkaar in de kamer niet meer kon zien. De huisknecht en de kamenierster besloten de freule in de gang te leggen. Daar lag zij op een veldbed, terwijl de Britten de beide naast gelegen gebouwen, de “Rode School” en de “Van Limburg Stirum Middelbare Meisjes School”, bezet hielden en een verwoede strijd voerden tegen de Duitsers, die in haar huis en aan de overkant van de Eusebiusbuitensingel zaten.

De ruïnes van de “Rode School” en, op de achtergrond, de “Nijenburg” in 1945 (foto: Gemeente Archief Arnhem). Het kaartje toont de drie in het verhaal genoemde gebouwen aan de oostkant van de oprit naar de Rijnbrug.

Maandagmiddag half zes besloot de heer Jansen hulp te gaan halen. Samen met zijn vrouw trok hij dwars door de vuurlinie. De freule bleef achter met de trouwe juffrouw Bos en haar hondje Fivo. Om zich enigszins te beschermen tegen neervallend gesteente hadden de beide vrouwen een pan op hun hoofd. Juffrouw Bos zag in dat de bovengang niet meer veilig was en sleepte daarom de freule met bovenmenselijke krachtsinspanning naar beneden.
Woensdagmorgen wilden de Duitsers met blikken benzine het huis in brand steken. Juffrouw Bos bezwoer de mannen om dit niet te doen omdat de freule dan levend zou verbranden. De soldaten lachten om die sentimentaliteit. Wat betekende nu een leven van een doodzieke oude vrouw als het er om ging de Rijnbrug te behouden!
Toen presteerde juffrouw Bos het de freule de tuin in te dragen. Ze zwoegde net zo lang tot de zieke op een betrekkelijk veilig plekje naast de muur lag, die de tuin scheidde van het terrein van de “Rode School”. Ze bezat niet meer de macht om haar op het veldbed te leggen, maar pakte haar stevig in met dekens. Weer legde ze een keukenpan op het hoofd van de freule, en zo lag de zo gewaardeerde adelijke dame temidden van een van de verschrikkelijkste gevechten, die ooit werden geleverd.
Met Fivo aan de lijn holde juffrouw Bos tussen de schietende Britten en Duitsers door om hulp te halen en zij bereikte wonder boven wonder ongedeerd de Parkstraat, waar het blokhoofd van de Luchtbescherming, de heer de Greef, toestemde met zijn zoon en een vriend een reddingspoging te ondernemen. De gevechten bleken op dat moment echter zo hevig dat de Duitsers geen toestemming gaven om de oude vrouw te redden.
Intussen was Majoor Mackay onder druk van Duitse tanks genoodzaakt zijn mannen uit de Van Limburg Stirum School terug te trekken naar de inmiddels in puin geschoten “Rode School”. Ook gaf hij opdracht nog verder noordwaarts te gaan, dus in de richting van de tuin van de “Nijenburg”, waarin de freule lag. Toen luitenant “Stiffy” Dennis Simpson over de muur die hem van de tuin scheidde trachtte te klimmen , werd hij ge¬wond en met hem zeven anderen….
Op slechts decimeters van de freule sloegen de kogels in de muur, maar de doodzieke vrouw bleef wonder boven wonder ongedeerd.
Woensdagavond voerden de Duitsers hun voornemen uit: zij staken de prachtige villa, waarin zich kunstvoorwerpen uit de hele wereld bevonden, in brand. De hitte moet on¬draaglijk zijn geweest en de freule werd overdekt met vuil en as. Zo lag zij daar de hele nacht. Voor haar vrienden was het een ondraaglijke gedachte dat zij daar zo hul¬peloos lag.
Donderdag waagde de heer de Greef nog een poging om haar te redden. De Britse para’s hadden hun verzet moeten opgeven en van de Duitsers kreeg hij toestemming om haar te gaan zoeken. Niemand geloofde echter dat in die chaos nog iemand in leven kon zijn. “Ik ben de tuin in gegaan, maar zag niets”, vertelde de heer de Greef. “Het was er gloeiend heet en de villa was volledig uitgebrand. Ik vond niets, maar toen ik na een poosje de tuin wilde verlaten hoorde ik opeens een zwak geluid. Onder een dichte struik, vlak bij de muur, vond ik de freule. Ze kon slechts zwakke geluiden uitstoten en haar ogen en mond zaten vol roet en as. Ik heb haar gezicht een beetje schoon ge¬maakt en ben toen hulp gaan halen.” Samen met de dames Riek Vos, Ans van Wijngaarden en Ans Meurs is de heer de Greef met zijn zoon Karei toen de freule met een brancard gaan ophalen. Daarna volgde nog de lange en gevaarlijke tocht naar het Diaconessen Ziekenhuis, die veel van het uithoudingsvermogen van de hulpverleners vergde.
In het ziekenhuis werd zij door dokter Emous en zijn staf liefdevol verzorgd, maar hoop op herstel was er niet meer en op zaterdagmorgen 23 september 1944 stierf zij. Nog diezelfde dag werd zij in een soldatenkist begraven onder een grote boom op het terrein van het ziekenhuis. Op 22 september 1945 werd zij herbegraven op de Arnhemse begraafplaats “Moscowa”.
Enige gegevens over de in dit verhaal genoemde huizen. De voorgevels van de huizen stonden aan de Eusebiusbuitensingel. De achterzijden waren naar de oprit van de brug gekeerd en stonden aan het zgn. “paadje van Bleckmann”. In 1897 kocht Cornelia van Limburg Stirum het middelste huis (no.68). Van 1897 tot 1938 was er een U.L.0.-school in gevestigd. Vanwege de rode kleur die het gebouw had werd het de “Rode School” genoemd. In de bezettingstijd was in dit huis het Bureau van de Provinciale Voedselcommissaris ondergebracht. In 1911 kocht de freule het zuidelijke pand en in 1913 werd hierin de Van Limburg Stirumschool gevestigd. Het derde, meest noordelijke huis (no.69) werd de “Nijenburg” genoemd en was van 1867 tot 1944 het woonhuis van de familie Van Limburg Stirum. (zie kaartje).
Gegevens voor deze Ministory werden ontleend aan een artikel in het dagblad “Trouw” van 19 sep-tember 1964 en aan het door E.Mackay geschreven boekje “Whoa Mahomet” (uitg.De Graafschap, Aalten, 1947). Nadere gegevens werden verstrekt door het Gemeente Archief Arnhem. ..

Download ministory

MINISTORY XX Bijlage bij Nieuwsbrief No.31
De motorfiets “Flying Flea” bij de Slag om Arnhem.
door: M. Veldhuizen

De Eerste Britse Airborne Divisie was ten tijde van de Slag om Arnhem uitgerust met verschillende typen motorfietsen. Een daarvan was de lichte motorfiets, die bekend stond als de “Flying Flea”, de “vliegende vlo”. De officiële benaming luidde “ROYAL ENFIELD 125cc LWT”. Deze ROYAL ENFIELD motorfiets dankte zijn bijnaam aan het feit dat de machine bij gebruik door parachutisten in een soort ijzeren kooi per parachute werd gedropt.
Al voor de oorlog was de motorfiets door de firma ENFIELD ontworpen als een goed¬koop en zuinig vervoermiddel. De Duitse firma DKW bracht een praktisch identieke machine op de markt, doch of deze firma het ontwerp van ENFIELD kopieerde, is onbekend.
In Engeland werd deze lichte ENFIELD motorfiets bij praktisch elk legeronderdeel en ook bij de luchtmacht gebruikt. Door het geringe gewicht was de machine behoor¬lijk terreinwaardig en zeer geschikt voor gebruik door luchtlandingstroepen.
De ijzeren kooi waarin de motorfietsen konden worden gedropt, bestond uit een stelsel van buizen en werd tevens door de ROYAL ENFIELD fabriek gemaakt. Dit zo¬genaamde “crashproof”-frame bleek in de praktijk echter niet altijd “crashproof”… De “Flying Flea” kon ook naar het landingsgebied worden vervoerd in een glider. Ze kwamen dan meestal onbeschadigd aan en waren zo het snelst in aktie.
Hoeveel ROYAL ENFIELD motorfietsen er in september 1944 naar Arnhem werden over¬gevlogen is niet precies bekend. Gemiddeld had een luchtlandingsbataljon in 1944 de beschikking over 43 lichte motorfietsen; een parachutistenbataljon had er ver-

De “Flying Flea” motorfiets in een buizenframe, klaar om gedropt te worden. Bovenop het frame het parachutepak. Links, boven het achterwiel, een vierkanten houten plankje met twee batterijen en op iedere hoek een lampje. Bij nachtelijke droppingen zorgden deze lampjes ervoor dat de motorfiets in de duisternis gemakkelijker teruggevonden kon worden. (Foto: Imperial War Museum, Londen)

moedelijk wat minder. We kunnen aannemen dat er bij Arnhem een paar honderd ROYAL ENFIELDS hebben dienst gedaan. De meeste werden gebruikt door de “despatchriders” voor het overbrengen van berichten. In beschrijvingen van de Slag om Arnhem wordt slechts een enkele maal het gebruik van deze motorfietsen genoemd. Wel zijn er enkele foto’s van de Slag om Arnhem, waarop dit type motorfiets (gedeeltelijk) staat afgebeeld. Op een foto waarop Duitse krijgsgevangenen op 17 september 1944 worden afgevoerd langs de Parallelweg in Wolfheze, is links, achter de loop van een 6-ponder kanon nog net een klein deel van een ”Flying Flea” zichtbaar.
Een Duitse foto van 19 september toont Britse krijgsgevangenen op de Utrechtseweg bij het Gemeentemuseum in Arnhem. Zij worden begeleid door een Duitser die een “Flying Flea” met de hand voortduwt.

Een aantal buizenframes waarmee in september 1944 Royal Enfield “Flying Flea” motorfietsen werden gedropt. Bij’het opruimen van de landingsterreinen bij Wolfheze, na de bevrijding in 1945, werden deze buizenframes samen met allerlei onderdelen van gliders, containers en ander achtergelaten materiaal opgeslagen langs de Wolfhezerweg. Achter de buizenframes is het lage dijkje van de spoorlijn naar het vliegveld Deelen zichtbaar. De fotograaf, die dit beeld vastlegde, had kennelijk weinig verstand van dit soort materiaal. Hij noteerde bij deze foto: “achtergelaten stoelen van zweefvliegtuigen” (!). (Foto: via R.Voskuil)

Veel oudere bewoners van Oosterbeek en omgeving herinneren zich dat er “Flying Flea” motorfietsen dicht bij de landingszones waren achtergelaten. Ze waren niet beschadigd maar liepen desondanks niet. Wat was er gebeurd ? Voor de vlucht met de gliders werd het ontluchtingsgaatje in de benzinedop afgeplakt om te voorkomen dat er tijdens de vlucht benzine gemorst zou worden, want dan was er brandgevaar. Als de motorfietsen na de landing haastig waren uitgeladen, reden de berijders vaak weg zonder de afplak- tape van de benzinedop te verwijderen. Daardoor kreeg de carburateur al snel geen benzine meer. Dichter bij Arnhem werden ROYAL ENFIELDS gevonden die moeilijkheden hadden met de ontsteking. Een veel voorkomend euvel, dat wel lastig was, maar wel kon worden verholpen.
Ondanks het feit dat deze lichte motorfietsen vóór, tijdens en na de oorlog verkocht en bijna onveranderd gebruikt zijn, is het toch opmerkelijk dat er nog zo weinig zijn In het Airborne Forces Museum in Aldershot is een complete ROYAL ENFIELD in een buizenframe met parachute tentoongesteld. Het Airborne Museum in Oosterbeek heeft er nog geen, maar hoopt eens ook in het bezit te komen van een exemplaar van de “Flying Flea”

Download ministory

MINISTORY XIII
DAGRAPPORTEN VAN DE GEMEENTEPOLITIE OOSTERBEEK, 17 t/m 20 SEPTEMBER 1944.
Van aantekeningen voorzien door G.H.Maassen.
Toen op zondag 17 september 1944 hoofdwachtmeester G.Huijgen om 7 uur ’s morgens op het politiebureau in Oosterbeek (Utrechtseweg 107, de huidige Muziekschool) de wacht over¬nam van zijn collega, hoofdwachtmeester W.Maassen, maakte hij zoals gebruikelijk zijn eerste aantekening in het dagrapportenboek. Zoals het woord al aangeeft werd dat boek gebruikt voor het vastleggen van meldingen die op het bureau binnenkwamen. De dagrap¬porten werden bijgehouden tot en met 20 september. Van de laatste melding werd het tijdstip al niet meer genoteerd en we moeten aannemen dat de dienstdoende agent (Huijgen) nadat hij zijn paraaf gezet had, zich bij zijn gezin in de kelder van zijn huis aan de Ploegseweg voegde. Het mag toch wel verbazingwekkend worden genoemd dat de betrokken Oosterbeekse politieagenten (behalve Huijgen en Maassen, ook nog hoofd-wachtmeester W.G.Koster) ondanks de gevechten tot en met woensdag trouw hun plicht bleven vervullen.
Het is opvallend dat nergens melding wordt gemaakt van de luchtlandingen zelf en dat Oosterbeekse burgers tot op het laatst keurig doorgaven dat huizen in brand stonden, dat er munitie in een tuin lag, etc.
Voor het overige spreken de aantekeningen, die voor het grootste deel letterlijk zijn weergegeven, voor zich. Er is een selectie gemaakt die, waar nodig, vergezeld wordt door verklarende noten. Deze zijn in een kleiner lettertype gedrukt.
Het betreffende dagrapportenboek wordt, tesamen met de overige exemplaren die de oorlog hebben overleefd, bewaard in de gemeentelijke archiefbewaarplaats. Omdat het in prin¬cipe nog niet openbaar is, heeft de hoofdinspecteur van politie voor het gebruik van de gegevens voor deze ministory toestemming gegeven, waarvoor onze dank.

Zondag 17 september

11.30 J.J.v.Duuren, Acacialaan 28 bericht bominslag Stenenkruis, 2 doden, gewonden en brand.
11.32 G.J.Wiggers, v.Spaenweg, meldt bominslag Stenenkruis, doden en gewonden.
12.20 De Ruiter, waarnemend stationschef Wolfheze, meldt bominslag station Wolfheze (voltreffer), vier woningen door voltreffers getroffen, alles puin en stof, personen bevinden zich nog in schuilkelders.
Heer Groenendijk, Heuveloordweg, stelt zich vrijwillig met auto in dienst. Luchtbeschermingsdienst, Geneeskundige dienst, Brandweer gewaarschuwd.
12.35 Striker, waterfitter, meldt brand steenoven Sanders. Eveneens brand richting Bilderberg.
13.20 Dr.Coebergh (veearts) meldt dat op de weide nabij het station Oosterbeek-Laag 20 dode koeien liggen die waarschijnlijk door bomscherven getroffen zijn.
13.35 Bericht komt dat de woning van hoofdwachtmeester Maassen aan de Benedendorpsweg getroffen is. Geen persoonlijk ongelukken.
Bommenwerpers van de Amerikaanse Luchtmacht probeerden rond 11.30 uur Duitse lucht- afweerstellingen ten westen en ten oosten van de spoordijk in de Rosandepolder uit te schakelen. Enkele bommen kwamen echter in de omgeving van het Stenenkruis terecht. Daarbij kwamen Albertus Willemsen (36 jr.) en Willem van Brummelen (21 jr.) om het leven. Zij waren de eerste burgerslachtoffers in Oosterbeek.
Ongeveer tezelfder tijd werd ook het terrein van het Psychiatrisch Ziekenhuis in Wolfheze gebombardeerd. Doelwit vormden in dit geval daar gelegerde Duitse troepen. Sinds 10 september waren deze ingekwartierd in de kliniek Neder-Veluwe en ook elders in het dorp (Hotel De Buunderkamp, Tehuis voor Blinden, de Christelijk School aan de Parallelweg en bij burgers). De volgende dagen arriveerden ook stukken geschut ( 39 stuks, later verminderd tot ca. 27), terwij1’tussen de paviljoens in het bos munitie opgestapeld werd.Het bombardement kostte uiteindelijk aan 80 personen, patiënten, verplegend personeel en burgers, het leven. Het Tehuis voor Blinden brandde uit en ook woonhuizen werden zwaar getroffen.
De melding van de heer Striker over de steenoven van Sanders heeft betrekking op het bedrijf in de Rosandepolder, ten westen van de spoordijk, aan de Polderweg. Het terrein is nu in gebruik bij de Stichting Oosterbeekse Rijnoever als camping en jachthaven. De resten van de ringoven zijn nog aanwezig.
Met de brand ”richting Bilderberg” wordt ongetwijfeld Wolfheze bedoeld.

23.40 Hoofdwachtmeester Nauta geeft kennis dat bij hem te Renkum, namelijk bij hem aan het bureau bij Hardeman, Keijenbergscheweg, en in het gebouw het “Witte Kruis”, een krankzinnige zit. In de verwarring na het bombardement op Wolfheze is een aantal patiënten van het eQ iQ Psychiatrisch Ziekenhuis op eigen gelegenheid op stap gegaan. In bovenstaande en in latere meldingen komen we sommigen van hen op verschillende plaatsen in de gemeente tegen. De meesten zijn uiteindelijk teruggekeerd. Enkelen werden later troffen.

Maandag 18 september

07.00 De luchtbescherming brengt een Engels geweer en helm aan het bureau.
08.00 Wachtmeester Pahlplatz van de marechaussee brengt een in de tuin bij huize Eikenhorst gelegen handgranaat.
Eikenhorst was de middelste van drie villa’s die stonden op de plaats waar Utrechtseweg/Lebretweg het bejaardencentrum Overdal is.
10.00 Inspecteur Jansen meldt dat een vrouw genaamd Hofman, wonende hoek Schoolstraat/ Taludweg, door een schot gedood is.
10.35 De Swart (RAFA), Benedendorp, geeft kennis dat twee onbeheerde rijwielen zijn geborgen in de fabriek. P.C.de Swart woonde aan de Benedendorpsweg tegenover zijn timmerfabriek RAFA (Radio Apparaten Fabriek Arnhem). De bewuste panden werden na de bevrijding verwoest aange¬troffen en zijn nu vervangen door de huizen met de respectievelijk de nummers 114 en 99. Wellicht waren de eigenaren van de fietsen gevlucht voor het oorlogsgeweld.
11.15 Jacobus Bles, evacué, wonende Parallelweg ten huize van P.W.Hoftijzer, komt met de mededeling dat gisterenavond te omstreeks 21 uur genoemde Hefijzer op onver-klaarbare wijze is verdwenen, terwijl hij buiten gereed stond om naar de brand op de Graaf van Rechterenweg te gaan.
Meldde tevens drie koeien dood in de weide Johannahoeve, vermoedelijk van Aalbers.
Hoftijzer komt in de overige meldingen niet meer voor. Hij is in ieder geval weer boven water gekomen, want hij heeft na de oorlog nog in Oosterbeek gewoond. Wat met “de brand” wordt bedoeld is nog onbekend.
11.30 Huismeester Van Aken, Stichting Wolfheze, Meldt dat zijn vrouw gisteren tijdens het bombardement op Wolfheze dodelijk is getroffen. Caspers kennis gegeven, daar de zoon van Van Aken tijdelijk bij hem vertoeft.
11.35 Van Neck, Beukenlaan, meldt dat de watertoren door een granaat is getroffen.
Niet uitgesloten dat hangende stukken gevaar opleveren voor passage watertoren-pad. Bobeldijk gewaarschuwd.
De watertoren stond aan de Molenweg (oostzijde) tegenover de huidige Ireneweg. Het verbindingspad Molenweg-watertoren-Beukenlaan werd “Watertorenpad” genoemd.
M.Bobeldijk, opzichter Bouw -en Woningtoezicht, was tevens opperbrandmeester.
11.40 Geurtsen, Steynweg, meldt een onontplofte granaat Steynweg, hoek Paul Krügerstraat.
11.45 Wolzak meldt dat indien nodig bedden verkrijgbaar zijn bij de Wilhelminaschool en de RK-Jongensschool.
De Wilhelminaschool werd verwoest. Nu staan daar de panden Wilhelminastraat 26-30
Het gebouw van de RK-Jongensschool staat nog aan de Sint Bernulphusstraat 7-9
12.00 Bax, Utrechtsestraatweg, meldt dat bij hen is aangekomen een zenuwpatiënte, niet in het bezit van papieren. Draagt een herenjas.
Mevrouw Van Mastbergen te Wolfheze meldt dat gisteren direct na het bombardement een auto voor het huis van loodgieter Klaver stopte. De inzittende personen liepen de woning binnen, terwijl niemand thuis was. Uit een in die woning staande koffer is ontvreemd een portefeuille met inhoud geld. Deze vermissing is ontdekt direct na het bezoek van die personen.
12.45 Van Bode meldt benzinetank in de tuin van Reijenbeek, Beukenlaan 16a Ook bij het Badhuis, Lebretweg, ligt een gevulde benzinetank
Het “Zalencentrum Lebret” – tot voor kort het Parochiehuis – herbergde destijds ook het gemeentelijk badhuis.

15.30 Berendsen, Strodorpsweg, meldt dat in de Beukenlaan gwonde Engelse soldaten liggen. Een Rode Kruis-zuster die hen wilde helpen, kreeg een schot door haar arm. De tafelberg gewaarschuwd.
15.10 De rechercheur Wetsteijn meldt dat bij J. Wetsteijn een granaat in de woning is geslagen. Geen persoonlijke ongelukken.
15.45 Uitslaande brand gemeld op Marienbergweg, woning T.H. Smit. Bobeldijk kennis gegeven.
16.30 Bericht kind van Meeuwsen en kind van Snijder, Parallelweg, gewond. Rijks met twee EHBO’ers erheen gegaan.
Beide kinderen, Cornelis Gerrit Meeuwsen (11 jr.) en Sibilla Hendrika Snijder (2 mnd.) zijn dezelfde dag aan hun verwondingen overleden. De heer Rijks was leider van de E.H.B.O.
16.30 Huisdeur woning Utrechtseweg 95 door militairen binnengedrongen.
18.30 V.d.Sluijs, Dreyeroord”, geeft kennis dat huize Waldfrieden in brand staat. Directeur Brandweer V.Buuren kennisgegeven.
18.40 Hoogendam, Johannahoeve, geeft kennis dat er gewonde soldaten bij huize Wald-frieden liggen.
Huize Waldfrieden behoorde tot het landgoed Johannahoeve; nu staat daar het hoofd¬gebouw van de missionarissen van Mill Hill, missiehuis Vrijland.
18.35 Wordt aan het bureau gebracht door zuster Egbertse, een van naam onbekende vrouw, verpleegde van de Stichting Wolfheze, die bij Bax was aangekomen. Deze is door tussenkomst van de inspecteur overgebracht naar het sanatorium “Hemeldal”.
Rust- en herstel1ingoord ’t Hemeldal van E.H.J.Zwarts aan de Graaf van Rechterenweg, ten westen van de huidige opvang- en begeleidingsinrichting “Paula”, werd later in brand geschoten en brandde volledig uit. Vijf mensen kwamen daarbij om het leven.
19.30 Post watertoren te Doorwerth meldt dat de boerderij van Jurrius, staande op de Doorwerthse heide, in brand staat.
19.45 Gerritsen, wonende Schelmseweg 2, geeft kennis dat voor het woonhuis van mw. Tromp Meesters, Schelmseweg 31, een fosforbom op het trottoir ligt.
Bret, wonende Van Wassenaerweg 10, geeft kennis dat bij hem twee gewonde Duitse militairen liggen. De Tafelberg in kennis gesteld.
21.00 Brig.Nauta te Renkum bericht dat de boerderij van Dorrestijn (Klein Amerika) is afgebrand.

Dinsdag 19 september

8.45 Terwindt, Rosandeweg, bericht dat er munitie, bestaande uit granaten, groot en klein, plus handgranaten in zijn tuin liggen, die hij gaarne verwijderd wil hebben.
10.30 Brand boerderij Bongers, Borgerhoeve. Opperbrandmeester Bobeldijk gewaarschuwd.
12.15 Voltreffer geplaatst in woningen Heuveloordweg 1-5-7-12-14 en 17, Watertorenweg 8, Molenweg 11-13-14 en 39 en Emmaweg 22.
Watertorenweg = de huidige Ireneweg; Emmaweg = Emmastraat.
12.45 Op ca. 15 m. afstand van de woning van G.v.d.Kamp, Cornelis Koningstraat 11, een granaat ontploft. Daarbij is Willem Rieksen, geboren 7-4-1933, Cornelis Koningstraat 18, aan de rug gewond en Hendrik van Vooren, geboren 17-3-1926, Kapelstraat 30 Arnhem, in zijn gelaat is gewond. De woning heeft glasschade en ruitenschade bekomen. Op het pand nr.56, le etage NO-zijde, is een granaat ont-ploft. Niemand gewond of gedood. Aan de panden 56 en 54 dak-hout-glasschade, tevens vitrage.
Voor het pand Utrechtseweg 110a, café-restaurant Concordia, bewoond door J.M. van der Velden, een voltreffer in het trottoir. Alleen 3 ruiten stuk op het terras.

13.15 J.Nijhuis, Vogelweg 16, geeft kennis dat er een voltreffer is ingeslagen in de schuilkelder bij Modder, Vogelweg 21. Dode en gewonden.
13 00 Van Brakel, Paasberg 13, geeft kennis dat er een dode op de Van Toulon van der Koogweg bij woonhuis Evers ligt en dicht daarbij een gewonde. Luchtwacht kennis gegeven.

13.45 Mevrouw Van ’t Ende, Prins Bernhardweg 8, geeft kennis dat het woonhuis van de aldaar wonende Kraaijenhagen (nr.6) blijkbaar begint te branden. Later wordt kennis gegeven dat het huis is afgebrand.
Op 1 april 1942 had burgemeester J.J.Talsma ter openbare kennis gebracht dat op last van de Duitsers de naam van Prins Bernhardweg gewijzigd was in Spoorstraat. Niet iedereen hield zich blijkbaar aan dat voorschrift !
14.10 Van Manen, brandstoffenhandelaar, Weverstraat 152, geeft kennis dat een zekere Soetjes, Fangmanweg 20, gevangenen, die afkomstig zijn uit de strafgevangenis, in school I heeft geborgen.
Bedoeld wordt Ir.F.de Soet, Weverstraat 146, die in het boek “Niet Tevergeefs – Oosterbeek’s burgers temidden van de strijd der Airbornes September 1944” (1946) vanaf blz. 34 verhaalt van genoemd voorval. School I was de zgn. “Klompenschool”, de Openbare Lagere School onderaan de Weverstraat; School II was de eerder genoemde Wilhelminaschool.
14.30 Van Harskamp, Jan van Embdenweg 33, geeft kennis dat in pand nr.31 een voltreffe is terechtgekomen.
Bominslag Vogelweg. Gedood Johannes Gerardus Piek, 40 jaar. Zwaar gewond zijn: Hendrik Piek (14 jr.), mej.D.Karei (17 jr.), mej.J.Piek (11 jr.), Van Harskamp, Vogelweg 13. Gewonden overgebracht naar De Tafelberg.
In het boek “Zes Dorpen in Oorlog en Verzet” (1984) vertelt de voormalig politie¬beambte H.Elijzen op blz.132 over deze gebeurtenis.
15.30 Vreede, Wolfhezerweg 37, geeft kennis dat achter zijn woning munitie ligt.
George Willem Vreede, oud ritmeester van het Regiment Huzaren, 71 jaar, zou op 20 september in zijn oude rijbroek tegen de Duitsers ten strijde trekken. Hij stond zwaaiend met een pistool in zijn tuin toen hij werd doodgeschoten.
17.30 J.J.van Woerkom, Backerstraat 53, geeft kennis dat bij H.0.P.v.d.Berg en J.Th. Piek, beiden Taludweg, een brand is ontstaan.
17.45 Opperwachtmeester De Haen meldt dat twee manden, waarin vermoedelijk ieder een benzinetank, neergelaten zijn achter het Zusterhuis, gelegen aan het Sint Ber- nulphuspad.
18.00 J.van Woerkom, Backerstraat, geeft kennis dat achter pand nr22 twee parachutes zijn gedaald, waarin vermoedelijk benzinebussen.
19.20 Keijs, Sint Bernulphuspad 4, geeft kennis dat hij in het bezit is van verschil-lende adressen waar parachutes zijn gedaald. Een busje olie is door hem gede-poneerd op het bureau.
21.15 Wordt door Engelse militairen aan het bureau gebracht Lotte Hermine Anne Wagner, geb.29-12-1922 in Düsseldorf (D), wonende Overtoom 430 III en Alphonse Geldrüde, geb.22-3-1922 te Cathologue, wonende te Amsterdam. Voor onderzoek ingesloten.
7.30 Rombout meldt dat D.Rijks gewond ligt bij Snoeck Henkemans, Unksepad 1.
Volgens de overlijdensakte werd Derk Rijks, 79 jaar, op 1 october 1944 dood aan¬getroffen “in de gemeente Renkum”. Het opgravingsrapport vermeldt dat hij was be¬graven in de tuin van Van der Sande, Jhr.Nedermijer van Rosenthalweg 79, hoek Bato’sweg. Dat is niet zo ver van het Unksepad.

Woensdag 20 september.

07.30 In bewaring twee arrestanten H.Wagner en A.Geldrüde. Brood en drinken verstrekt.
09.00 Kortman bericht een dode Frater bij het Parochiehuis. De Tafelberg heeft be¬richt ontvangen.
10.30 Striker geeft kennis dat 3 panden staande aan de Molenweg afgebrand zijn. Wolzak geeft kennis dat de echtgenote van De Haan, Emmastraat 50a, thans ge‘vacueerd is naar Doorwerth, Kerkstraat 32.
Bovenstaande melding is de laatste in het dagrapportenboek, dat begint op 25 augustus 1944. De rest van het kloeke boek is leeg; slechts 57 bladzijden zijn beschreven. Wat er van de twee Duitse meisjes is geworden is onbekend. Tips daarover zijn van harte welkom en dat geldt ook voor andere correcties en aanvullingen.

Download ministory

MINISTORY XI
DE GESCHIEDENIS VAN DE POOLSE GLIDERLIFT TIJDENS OPERATIE MARKET-GARDEN.
door: John R.Grodzinski

Veel verslagen van Operatie Market-Garden beschrijven de verbazingwekkende en held-haftige glider-lifts die een groot deel van de Engelse en Poolse troepen naar Arnhem vervoerden. Behalve van het aantal gliders dat hiermee gemoeid was, wordt over deze vluchten echter maar weinig geschreven; over de Poolse glider-lifts van 18 en 19 september 1944 variëren de verhalen van de simpele constatering dat de Polen waren aangekomen 1) tot wat meer gedetailleerde berichten waarin het aan juistheid schort 2) . De film “A Bridge Too Far” vermeldt zelfs geheel foutief dat de Poolse gliders hele-maal niet waren aangekomen.
Het doel van dit artikel is om de gebeurtenissen van de Poolse glider-lifts te behan-delen, met inbegrip van de achtergronden, de ladingen die vervoerd werden, de vlucht en de landingen. Het daaropvolgend verhaal van de eenheden op de grond komt alleen ter sprake in samenhang met de landingen. Enkele details ontbreken doordat er lacunes of onjuistheden in de documentatie voorkomen.
In Market-Garden zou de Poolse Para Brigade langs drie wegen naar Nederland worden vervoerd: 114 Dakota’s op D+3 (woensdag 20/9) met de parachutisten, een gliderlift op D+2 en op D+3, en de rest van de Brigade over zee. De toewijzing van de gliders werd voor het eerst vernomen tijdens een bespreking in Moor Park op 12 september, toen 45 gliders voor de Polen werden gereserveerd 3). Er werd dientengevolge besloten dat “de lichte artillerie van de Brigade ( 75 mm ge¬schut ) niet zou worden ingezet. De Anti-Tank Battery kon slechts de kanonnen met jeeps en twee man per kanon meenemen. Het transport en de zware uitrusting van de overige eenheden moest tot een minimum beperkt worden” 4).

Algemeen Bevel No.1 vermeldde het volgende over de gliders:
10. Glider Groep:
Het eerste glider detachement bestaande uit: 7 gliders – een anti-tank battery (troop), 2 gliders – Para-genie, 1 glider – Voorlopig hoofdkwartier dient:
(A) zich te voegen bij Ist Airborne Division – volgens bevel Ist Airborne Div.
(B) te wachten op 756779 ( Velperplein, Arnhem ) op de Brigade.
(C) contact op te nemen met de Brigade en het tweede glider detachement direct na hun landing.

Het tweede glider detachement ( 3e lift ) bestaande uit: Anti-Tank Battery – min een Troop – en andere onderdelen van de Brigade dient: zich zo spoedig mogelijk bij de Brigade te voegen.

5)Er vonden derhalve twee lifts plaats; de eerste van tien gliders en de tweede van vijfendertig. No.38 en 46 Group RAF zorgden voor de sleeptoestellen (’tugs’).
De eerste lift vloog vanaf Manston en de tien gliders werden gesleept door Albemarle vliegtuigen van 296 en 297 Squadrons naar L(anding) Z(one) “X” ( aan weerszijden van de Telefoonweg ). Vertrektijd was 11.45 uur op 18 september en afgezien van wat be-wolking en licht luchtdoelgeschut gebeurde er tijdens de vlucht vrijwel niets ver- meldenswaardigs 5). Alle Poolse gliders voerden een geslaagde landing uit en zij werden onmiddellijk uitgeladen. Rond de landingzone vielen enkele schoten maar de Polen leden geen verliezen en er ging geen materiaal verloren 7). Na het uitladen voerden de eenheden hun opdracht uit.

Op de volgende dag, 19 september, was de situatie aanzienlijk gewijzigd. In Engeland was besloten om de volgende lift langs de zuidelijke route te vliegen teneinde te voorkomen dat op drie opeenvolgende dagen dezelfde route werd gebruikt ®). In Nederland dwong de toenemende Duitse druk Generaal Urquhart die middag zijn strategie te wijzigen. De 4e Para Brigade moest zich ten zuiden van haar huidige stellingen terugtrekken ( waar zij onder andere de Poolse LZ beschermde ).
Hoewel onderdelen van 7 KOSB achtergelaten werden om de LZ te dekken 9), resulteerde de terugtocht in combinatie met het oprukken van de Duitsers in een gevecht op de LZ waar de Polen zouden aankomen^). Het weer werd ook slechter. Het vertrek, oorspron-kelijk vastgesteld op 07.45 uur, werd tot 12.00 uur uitgesteld. Vijftien gliders, ge¬trokken door Stirling-toestellen van 196 Sqn ( 8 ) en 299 Sqn ( 7 ) , stegen op van Down Ampney. Twintig gliders vertrokken van Tarrant Rushton. Zij werden getrokken door Halifax V-toestellen van 298 Sqn ( 10 ) en 644 Sqn ( 10 ). Het laatstgenoemde Squadron voerde ook één vlucht uit met een Hamilcar-glider, maar boven Gent brak de sleepkabel. De Squadron rapporten vermelden dat het weer het slepen ernstig bemoei¬lijkte en dat er boven het vasteland veel meer hinder van luchtdoelgeschut werd ondervonden dan op de voorafgaande twee dagen*-*-).
Tijdens de vlucht van 298 Sqn brak één sleepkabel en de glider landde 4| km ten zuid¬oosten van Ostende19) . 644 Sq .leed ook een aantal verliezen. Behalve de Hamilcar die die boven Gent verloren ging, werd vlakbij de LZ een kabel door luchtdoelgeschut middendoor geschoten ( locatie: 51°17’N, 05“03’E ) en net ten noorden daarvan werd het staartstuk van een andere glider afgeschoten waardoor deze omlaag dook. De piloot van het sleeptoestel, officier-vlieger McConville, begon met zijn Halifax te duiken met de glider ( Horsa 126, met een kanon als lading ) erachter, in een poging de neus omhoog te houden. De kabel brak echter en de glider dook steil de grond in.13) De andere twee waren ook gliders van de Anti-Tank Battery: 298 Sqn verloor glider 130 en 644 Sqn glider 133. Vier van de gliders die van Down Ampney vertrokken, gingen verloren doordat de sleepkabel brak: gliders 144, 149 en 152 getrokken door 196 Sqn en glider 154 door 299 Sqn. Zo bereikten slechts 28 van de 35 gliders het landingsterrein.

Intussen ( om ongeveer 16.30 uur ) was de terugtrekkende 4e Para Brigade in gevechten gewikkeld met de Duitse troepen en verscheen de Luftwaffe. Temidden van deze omstandigheden arriveerden de Poolse gliders. Marek Swiecicki schreef over de ontvangst: “Messerschmitts! Hun machinegeweren keften en blaften… Enkele gliders vlogen in brand… toen zij weg waren barstte het bos los….De Duitse infanterie vuurde op de gliders…de kogels vlogen door de houten wanden van de gliders, over de jeeps en de kanonnen die eruitgehaald waren, en over de mannen…”14).
Luitenant Halpert, een artillerie-officier die het overleefde, herinnert zich:
“De meeste gliders werden in de lucht door het geschut geraakt… degene die landden zaten midden in een kruisvuur. De Duitsers schoten op ons en de parachutisten aan de overkant schoten op de Duitsers. Het kostte ons een paar minuten om vast te stellen wie wie was en welke kant op te schieten”15).
Enkele manschappen van B Company 7 KOSB kwamen de Polen helpen om hun materiaal te bergen en binnen de eigen linie te komen.
Vijftien gliders van de Anti-Tank Battery met negen stukken aan boord kwamen op de LZ terecht en daarvan werden er slechts drie uitgeladen, tesamen met twee jeeps en aanhangwagens1®). Er waren ook verliezen aan mensen. De details over de rest van het verloop zijn slechts oppervlakkig, maar het volgende is bekend: van het le bataljon werd één soldaat gedood en één gewond; het 3e bataljon kon slechts één glider uit-laden; geen van de gliders van de Field Ambulance kon worden gelost?).
Het precieze aantal verliezen zal wel nooit bekend worden. Door het afweergeschut, de gebroken sleepkabels, de luchtaanval en de daarop volgende strijd op de grond gingen talloze gliders met lading en al verloren, kwamen mensen om ( sommige neer-geschoten door eigen troepen ) en werden andere gevangen genomen. Juiste aantallen zijn moeilijk vast te stellen. Ryan zegt dat het nog veel erger had kunnen zijnl8). Er was overigens schade genoeg geleden. Het verlies van de uiterst noodzakelijke anti-tankkanonnen, munitie en ander materiaal zou gevolgen hebben.
De toegetakelde Polen kwamen weer snel tot hun positieven en trokken de perimeter van Ist Airborne Division binnen om daar deel te nemen aan de gevechten tot de evacuatie op 25/26 september.
Later op de dag kwamen er op Sosabowski’s hoofdkwartier onbevestigde berichten binnen dat de gliderlift vernietigd was19). In feite was dat ook zo. Het was voor de Polen de eerste van een reeks ongelukkige gebeurtenissen tijdens hun deelname aan Operatie Market-Garden.

Het neerkomen van de Poolse gliders op LZ “L” werd gefotografeerd door Kapitein Jasper Booty van het Hoofdkwartier 4e Para Brigade.
Noten
1. Janusz Piekalkiewicz, Arnhem 1944, p.58.
2. Zie: Cornelius Ryan, Een Brug Te Ver, pp 332-333 en Boeree/Bauer, De Slag bij Arnhem, pp 216-220.
3. War Diary 1 Polish Parachute Brigade Group 12 September 1944.
4. Ibid.
5. 1 Polish Parachute Brigade Group HQ Translation-Extract General Order No.1 for “D plus 2”, p.2.
6. Operation Record Book for 296 and 297 Squadrons 18 September 1944.
7. Brief aan de auteur van Mr.W.Mleczko, 8 februari 1985.
8. RAF Narrative of Operations “Liberation of NW Europe”, Vol.4, p.161.
9. Boeree/Bauer, De Slag bij Arnhem, p.216.
10. Generaal-Majoor R.E.Urquhart, Arnhem, p.104.
11. Operations Record Book No.644 Squadron 19 september 1944.
12. Operations Record Book No.298 Squadron, Detail of Work Carried Out,
19 September 1944.
13. Operations Record Book No.644 Squadron, Detail of Work Carried Out,
19 September 1944.
14. Boeree/Bauer, De Slag bij Arnhem, p.216
15. Beschreven in brief aan de auteur van Mr.W.Mleczko, 8 februari 1985.
16. Report on Action of the Anti-Tank Battery in Op “Market”.
17. Brief aan de auteur van Mr.J.J.Lorys, 30 augustus 1983.
18. Cornelius Ryan, Een Brug Te Ver, p.333.
19. “The Action of the Ist Polish Parachute Brigade Group in Arnhem-Driel,

Op pagina 8 is een tabel afgedrukt waarin een overzicht wordt gegeven van de lading die op 18 en 19 september 1944 door de 45 gliders van de Eerste Poolse Para Brigade naar Arnhem moest worden overgevlogen. °

Download ministory