Archief voor categorie: Ministories

MINISTORY 38
12 SEKONDEN FILM: RAADSELS EN HUN OPLOSSING
door G.H. Maassen jr. en R.P.G.A. Voskuil
Bijlage bij Nieuwsbrief No. 50 / mei 1993

Inleiding
In het Imperial War Museum in Londen bevindt zich het filmmateriaal dat gedurende de Slag om Arnhem werd opgenomen door cameramannen van de Britse Army Film and Photographic Unit (AFPU). Analyse van de filmbeelden is niet altijd eenvoudig. Het ver¬trek van de vliegtuigen uit Engeland, het overvliegen naar Nederland en de landingen bij Wolfheze zijn uit¬gebreid gefilmd. De juiste historische volgorde van die verschillende scènes en hun lokatie zijn in het alge¬meen zonder al te veel problemen vast te stellen. Maar de filmbeelden van de opmars en de gevechten zijn veel moeilijker te plaatsen, vooral als geen herkenbare punten zichtbaar zijn.
Een van de opnamen van de strijd toont een patrouille van vier Britse soldaten die een weg oversteekt, een tuin binnengaat en vervolgens voor een huis langs¬loopt. Het fragment duurt in totaal 12 sekonden. Jarenlang is geprobeerd deze beelden te lokaliseren, het¬geen mogelijk moest zijn omdat een stuk van een villa zichtbaar was. Alle pogingen bleken echter tevergeefs, totdat het 48 jaar na september 1944 toch lukte. Een rekonstruktie.

Het werk van de AFPU
Toen op 17 september 1944 het eerste gedeelte van Ist British Airborne Division op de bouwlanden bij Wolf-heze landde, was daar een Public Relations Unit (PRU) bij met als kern een aantal oorlogskorrespondenten van kranten en van de BBC, en drie cameramannen van de AFPU: de sergeanten Lewis, Walker en Smith. Gordon Walker en Dennis Smith arriveerden per zweefvliegtuig en Mike Lewis sprong af met Ist Parachute Brigade. Lewis moest onafhankelijk van de andere twee proberen om, gewapend met zowel een

 

35 mm filmcamera als een fototoestel, zo snel mogelijk met de parachutisten naar de Arnhemse brug door te stoten. Walker met zijn filmcamera en Smith met zijn fototoestel zouden later volgen. Dit plan mislukte en na een aantal vergeefse pogingen om gezamenlijk de brug te bereiken, besloten de drie cameramannen in de buurt van het hoofdkwartier, Hotel Hartenstein, te blijven omdat de rest van de PRU daar ook verbleef. Omdat men verwachtte dat de strijd maar kort zou duren, hadden ze maar foto- en filmmateriaal voor enkele dagen meegekregen, en daarvan was al een groot deel gebruikt voor het vastleggen van de start, de landing en de opmars. Omdat ze ook nog films wil¬den bewaren voor de te verwachten intocht van het Tweede Leger, werd er zuinig mee omgesprongen, en van de eigenlijke gevechten werd relatief weinig opgenomen. Bovendien werd de militaire situatie van de Britten in de omsingelde ‘perimeter’ in de loop van de week steeds slechter, waardoor het ook voor de leden van de PRU steeds meer een kwestie werd van overleven.
Toen op maandag 25 september het bevel werd gege¬ven dat het restant van de divisie zich die nacht over de Rijn moest terugtrekken, werden de films verdeeld tussen de drie cameramannen en majoor Roy Oliver, de commandant van de PRU. Alle films kwamen uiteindelijk veilig aan de overkant. Met behulp van een Amerikaans transportvliegtuig werden ze op 26 september 1944 vanaf een airstrip bij Grave overgevlo-gen naar Engeland, waar ze nog diezelfde avond bij het Ministry of Information werden afgeleverd. Nadat de films waren ontwikkeld en gecensureerd, kwamen ze beschikbaar voor het filmjournaal van het British Movietone News, dat vanaf 2 oktober 1944 in de bio-scopen ging draaien. Na de oorlog werd al het filmmateriaal overgedragen aan het Imperial War Museum.

Analyse van het materiaal
In totaal is door de cameramannen Lewis en Walker ongeveer 20 minuten film opgenomen. De gebruikte 35mm camera’s konden slechts spoelen met ca. dertig meter film bevatten. Hiermee kon ongeveer ander¬halve minuut worden opgenomen. Al die korte rollen film werden na het ontwikkelen aan elkaar geplakt in een volgorde die in veel gevallen niet overeenkomt met de chronologie van de opnamen. Dit ‘ruwe’, onge¬monteerde materiaal bevat vrijwel geen aanwijzingen over data of lokaties, en ook is het niet altijd duidelijk welke cameraman bepaalde scènes heeft gefilmd. Op lijsten in het Imperial War Museum, de zogenaamde ‘shot sheets’, wordt de betreffende opname, die is aan¬geduid als ‘men running through gateway to house’, echter toegeschreven aan sergeant Lewis. Daarmee was de cameraman bekend.
Helaas geeft de door Lewis ingevulde ‘Secret Dope Sheet’, waarop AFPU cameramannen de details van de door hen gemaakte opnamen moesten vermelden, geen informatie over de exacte plaats waar het frag¬ment is opgenomen. Lewis beperkte zich tot het geven van een algemene beschrijving van de toestand. Op de filmbeelden met de patrouille staat een huis met een rieten dak en een halfronde, eveneens met riet

 

afgedekte erker aan de linkerzijde van de voorgevel. Nu staan in Heelsum, Wolfheze, Doorwerth en Oos- terbeek veel van dit soort villa’s, die meestal dateren uit de dertiger jaren. Geen van de nog bestaande pan¬den kwam echter overeen met het huis op de film. Sommige leken er sprekend op, maar bij een nadere beschouwing bleken ze toch in details af te wijken. Toch moest ergens in dit gebied de villa staan of gestaan hebben. Om hier achter te komen, werd een fotografische vergroting van een filmbeeldje geplaatst in het in de gemeente Renkum verschijnende week¬blad Hoog en Laag van 16 september 1992.

Het onderzoek
Het bijbehorende oproepje met als belangrijkste vraag: ‘wie herkent dit huis ?’, leverde 14 reakties op, die tips bevatten met betrekking tot 11 verschillende, be¬staande panden. Eén woning werd driemaal genoemd (Oranjeweg 1 te Oosterbeek, vroeger ‘de Overstap’ geheten); de omgeving Van Borsselenweg/Utrechtse- weg/Van Lennepweg in hetzelfde dorp kreeg vijf keer een vermelding, waarbij het ging om vier huizen. De overige panden bevonden zich in Doorwerth (2), Heel-sum (1), Oosterbeek (2) en Wolfheze (1).
De opmerkelijkste reaktie kwam van Olav Muurmans die samen met Inette Pelster in een na de Tweede Wereldoorlog gebouwd huis op Van Lennepweg 16 woont. Olav vertelde dat een hem onbekende heer had aangebeld met de mededeling dat zijn tuinhek in de krant stond! Bij een nadere beschouwing bleek dat het op de foto zichtbare hek (met een opvallende, kenmer-kende krul) hetzelfde was als wat nu nog de afschei¬ding vormt van de tuin met de Van Lennepweg. Een vooroorlogs hek bij een naoorlogs huis derhalve.
Bij stereoscopische bestudering van Britse luchtfoto’s van 23 december 1944 bleek dat op die plek aan de Van Lennepweg een huis had gestaan dat was verwoest. Zichtbaar was zelfs dat het bewuste pand een erker had op dezelfde plaats als de woning op het film-fragment. De plattegrond leek te kloppen, maar het was nog niet zeker dat het werkelijk het gezochte huis was, mèt het rieten dak.
De overige door de tipgevers genoemde panden hadden de oorlog overleefd, maar zij vielen na een nauwkeurige inspektie af.
Een onderzoek in de kadastrale registers van de gemeente Renkum bracht aan het licht dat het huis dat oorspronkelijk op Van Lennepweg 16 stond, in 1939 was gebouwd door Koenraad Moolhuizen, werktuigkundige, wonende te Oosterbeek. In het archief van Bouw- en Woningtoezicht werden de bouwaan- vraag en de bijbehorende vergunning, verleend op 5 december 1938, aangetroffen. Uit de voorwaarden bleek dat inderdaad sprake was van een rieten dak¬bedekking! De bijbehorende bouwtekeningen zijn helaas door oorlogsomstandigheden verloren gegaan.
Op de plaats van het verwoeste pand had de familie Moolhuizen in 1947/1948 een nieuw huis laten bouwen. Het bevolkingsregister maakte duidelijk dat de heer Moolhuizen op 8 juli 1956 was overleden, en dat zijn weduwe, Hendrika Piesaar, op 2 oktober van dat jaar was uitgeschreven naar Zaandam.
Uit de in Hoog en Laag van 13 juli 1956 opgenomen overlijdensadvertentie van de heer Moolhuizen, bleek dat er geen kinderen waren en dat hij in Oosterbeek was begraven. Het gravenregister bevatte de informa¬tie dat het graf inmiddels op naam stond van de heer G. Tadema uit Zwolle, en in het telefoonboek werd het bewuste nummer gevonden.
Een gesprek met mevrouw A. Tadema-Böhmer leverde meteen al heel wat op. Haar moeder was een zuster van mevrouw Moolhuizen-Piesaar, ze had het oorspronkelijke huis aan de Van Lennepweg nog ge¬kend, en het had inderdaad een rieten dakbedekking gehad en een, eveneens met riet gedekte, erker links voor. En het belangrijkste van alles: ja, ze moest nog ergens foto’s van het huis hebben! Binnen enkele dagen arriveerden per post de beloofde kiekjes, en vol spanning werd de envelop opengemaakt. De panden afgebeeld op het filmfragment en op de foto’s waren exact hetzelfde. Het raadsel van de lokatie was opgelost! Helaas wist mevrouw Tadema niet hoe en wanneer de villa in vlammen was opgegaan. Kort na de Slag om Arnhem werden de heer en mevrouw Moolhuizen door de Duitsers uit hun huis verdreven. Daarna moet de woning zijn verbrand.
Het huis heeft dus maar vijf jaar bestaan en dat verklaart voor een belangrijk deel waarom het nooit op een prentbriefkaart of een andere afbeelding voor kwam.

Een andere vraag bleef nog onbeantwoord. Wie was de gouden tipgever die bij Olav Muurmans had aan¬gebeld? Een tweede oproep, die werd geplaatst in Hoog en Laag van 7 oktober 1992, had succes. De heer G.Berendsen uit Oosterbeek meldde zich, want hij was degene die enkele weken daarvoor het hek had her¬kend. Na de Tweede Wereldoorlog hielp hij als 13/14-jarige zijn vader, die een smederij had aan de Dennenkampweg in Oosterbeek, met werkzaamhe¬den in het kader van het herstellen van oorlogsschade. Het is mogelijk dat zij reparaties aan het hek hebben verricht toen het nieuwe huis werd gebouwd. Hoe dan ook, de heer Berendsen herkende het, en zorgde ervoor dat het raadsel werd opgelost.

Naschrift
Nu bekend is dat het filmfragment is opgenomen op de Van Lennepweg in Oosterbeek, blijkt ook een aan¬tal andere puzzelstukken in elkaar te passen.
Sergeant Walker schrijft in zijn ‘debriefing’ rapport van 3 oktober 1944: ‘Tuesday 19 September…., we deci- ded to go to the BORDER Regt. and stay with them, and we attached ourselves to ‘C’ Coy’. Volgens Alan Green in zijn boek ‘1 st Battalion The Border Regiment, Arnhem 17 – 26 September 1944’, nam ‘C’ compagnie op 19 september posities in ter hoogte van het kruis¬punt Utrechtseweg/Van Borsselenweg en langs de Van Lennepweg. Toen Walker in 1988 naar Ooster¬beek terugkeerde voor het maken van de video-doku- mentaire ‘Blijvend in Herinnering’, wees hij naar het huis op de oostelijke hoek Utrechtseweg/Van Len¬nepweg, en vertelde dat de drie AFPU sergeanten op die plek hun hoofdkwartier hadden gehad. In de omgeving hadden ze gefilmd en gefotografeerd. Dat daar was gefotografeerd, was al lang bekend want van verschillende foto’s was vastgesteld dat ze in die buurt waren gemaakt.
Op woensdag 20 september 1944 vielen de Duitsers vanuit het westen aan en Walker schreef daarover in zijn ‘debriefing’ rapport: ‘…we decided to pack in pho- tography and start fighting ourselves’. Op vrijdag 22 september werd het huis waarin ze zaten in brand geschoten en trokken ze naar het divisie-hoofdkwartier, Hotel Hartenstein. Uit deze informatie kan wor-

den gekonkludeerd dat de betreffende filmscène op 19 of 20 september werd opgenomen, en dat de patrouille behoorde tot de ‘C’ compagnie van Ist Battalion, The Border Regiment.
Met dank aan dhr. R.N. Sigmond, en aan de afdeling Burgerzaken en het Archief van de gemeente Renkum.

 

Download ministory

MINISTORY XXXVI
Bijlage bij Nieuwsbrief No.48
MAJOR-GENERAL STANISLAW FRANCISZEK SOSABOWSKI V.M., O.B.E., TER GELEGENHEID VAN ZIJN HONDERDSTE GEBOORTEDAG.
door J.J.Lorys

Stanislaw Franciszek Sosabowski, de latere generaal en commandant van de Ist Polish Independent Parachute Brigade Group, werd geboren op 8 mei 1892 in Stanislalow, een stad in het zuidoosten van polen, dat in de jaren van de Poolse deling door Oostenrijk-Hongarije was bezet.
De jonge Stanislaw blonk uit door hard werken, het vermogen kennis te vergaren èn door te geven aan anderen, en zijn totale toewijding aan de zaak van de Poolse bevrijding.
Hij was het tweede kind in een gezin met twee zonen en twee dochters. Zijn vader Franciszek stierf toen Stanislaw slechts 11 jaar oud was. Dit betekende niet alleen het verlies van het hoofd van het gezin, maar ook van de enige kostwinner. Een geestelijke van het gymnasium waar Stanislaw net op zat, kwam erachter dat Sosa- bowski’s familie in financiële moeilijkheden verkeerde. Hij stelde Stanislaw voor andere leerlingen bijles te geven en op die manier wat geld te verdienen om zijn moeder te helpen het gezin te onderhouden. Stanislaw ging hierop in en werd de kostwinner van het gezin.
Gedurende de jaren vóór de Eerste Wereldoorlog bereidden jonge Polen zich voor op de taak om Polen te bevrijden van het juk van de bezettende machten. Stanislaw vond, terwijl hijzelf studeerde en les gaf aan zijn leerlingen, nog tijd om aan deze aktiviteiten deel te nemen. Hij werd lid van diverse organisaties, geheime en semi-ondergrondse, zoals de ‘Druzyny Strzeleckie’ (van één van de 24 afdelingen van dit Scherpschutterslegioen werd hij commandant) en de ‘Sokol’ (‘Valken’). Hij richtte ook de padvindersgroep in Stanislalow op.
Tijdens deze eerste jaren, en ook gedurende de rest van zijn leven, was hij uiter-mate geïnteresseerd in het bestuderen van de geschiedenis en van militaire zaken. Nadat hij het gymnasium in Stanislalow had afgemaakt, ging hij naar Krakow waar hij twee jaar handelskennis studeerde.
In het voorjaar van 1914 werd Stanislaw gerecruteerd voor het Oostenrijkse leger als een ‘Jednoroczniak’ (gedurende één jaar).
Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, werd hij naar het oostelijk front gestuurd, waar hij in 1915 gewond raakte. Hij moest een intensieve behandeling in het hos-pitaal ondergaan om een beschadigde zenuw in zijn knie te doen genezen. Als gevolg daarvan was hij niet meer in staat tijdens de rest van de oorlog in de frontlinie te staan.
Hij trouwde in 1916 en kreeg twee zoons.
Sosabowski keerde in 1918 terug naar Polen waar hij in Lublin, een stad in het centrum van Polen, in kontakt kwam met de POW (Polska Organizacja Wojskowa – Poolse Militaire Organisatie) en deelnam aan het ontwapenen van de Oostenrijkers. In het Poolse leger verkreeg hij de rang van Majoor in april 1919. Hij wijdde de rest van zijn leven aan de militaire dienst.
In de jaren tussen de Eerste en de Tweede Wereldoorlog was Sosabowski commandant van diverse eenheden van het Poolse leger en werd hij bevorderd tot kolonel.
In de jaren 1922-1923 studeerde Sosabowski aan de Poolse Hogere Krijgsschool in Warschau, en daarna doceerde hij op dezelfde school, van 1929 tot 1937, logistiek. Hij was altijd een hartstochtelijke sportman, bestudeerde militaire zaken en schreef talrijke artikelen in militaire tijdschriften. Hij publiceerde twee boekjes: ‘Wychowanie zolnierza i obywatela’ (De opleiding van de soldaat en de burger) en ‘Kwatermistrzostwo w polu’ (De intendeance te velde).
Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog voerde Kolonel (Staf) Sosabowski het bevel over het 21e Regiment Infanterie ‘Dzieci Warszawy’ (Kinderen van Warschau). Het regiment was een onderdeel van de 8e Infanterie Divisie, die behoorde tot het leger van Modlin. Het was de taak van dit leger de Duitse aanval uit Oost-Pruisen te weerstaan. Twee regimenten van de 8e Divisie werden overrompeld door de felle vijandelijke aanval, maar niet het 21e Regiment onder commando van Kolonel Sosa-bowski. Dit regiment behield zijn discipline en volledige strijdvaardigheid ge-durende deze kritieke dagen, evenals tijdens de resterende periode van de Poolse campagne, toen het Grochow district van Praga in de oostelijke voorsteden van Warschau werd verdedigd. Warschau capituleerde op 28 september 1939 en op die dag legde het regiment van de ‘Kinderen van Warschau tijdelijk de wapens Generaal Rommel, commandant van het Leger van Warschau dat de hoofdstad verdedigde, verwoordde zijn waardering voor de operaties van het regiment in zijn agor er van 29 september 1939 als volgt:
‘Met bijzondere waardering moet ik de heldhaftigheid, de vasthouden ei en e zelfopofferingsgezindheid benadrukken van de soldaten van het 21e Regiment Infanterie onder commando van hun uitstekende bevelvoerende officier Kolonel (Staf) Stanislaw Sosabowski, die op de slechtste momenten tijdens de kritieke fase van de Slag, van 2 tot 6 september, erin slaagde zijn regiment onder controle te houden en, samen met 8 PAL (Regiment Lichte Artillerie), de terugtocht van de divisie te dekken.
Na de capitulatie van Warschau ging Kolonel Sosabowski in krijgsgevangenschap, maar na slechts een paar dagen ontsnapte hij. Hij nam onmiddellijk kontakt op met de ondergrondse organisatie ‘Sluzba Zwyciestwu Polski’/SZW (Leger voor de Vrijheid van Polen) en begon met het organiseren van de ondergrondse Vereniging voor ex- soldaten van het 21e Regiment Infanterie, dat aktief was in Warschau gedurende de gehele Duitse bezetting van Polen. Aangezien hij een bekende persoon was in Warschau, had de Duitse Gestapo hem spoedig in de gaten. De ondergrondse leiding stuurde hem eerst naar Lodz, daarna naar het platteland van Lublin, en uiteindelijk stuurde Generaal M.Tokarzewski-Karaszewicz, commandant van het SZW, Sosabowski als zijn eerste officiële koerier met een bericht naar Generaal W.Sikorski, die een Pools leger in Frankrijk op poten zette.
Na de van van Frankrijk bereikte Sosabowski de kust van Groot-Brittannië, waar hij de 4.Kadrowa Brygada Strzelcow/4.KBS (4e Kader Infanterie Brigade) organiseerde. Hij begon met het trainen van de soldaten in sabotage oorlogsvoering in het najaar van 1940. Begin 1941 startte hij een parachtistentraining. Hij overwoog parachu-tisten te gebruiken om het Poolse ondergrondse leger in Polen te steunen in de strijd tegen de Duitsers. In totaal werden 316 guerrillastrijders, de z.g.
‘Cichociemni’ of’Stil en Onzichtbaar’, naar Polen gestuurd. Het was in deze tijd dat Sosabowski besloot een parachutistenbrigade in het leven te roepen.
De taak die Sosabowski zich had gesteld was ontzagwekkend. Zijn eerste probleem was om de Poolse autoriteiten in Engeland te overtuigen van het idee om zo’n brigade op te zetten. Toen,op een dag in begin 1941, voor hij naar Londen ging voor een bijeenkomst met de generale staf, vertrouwde hij zijn adjudant, Luitenant J.Dyrda, toe dat het doel van de reis was de goedkeuring te verkrijgen voor zijn idee. Dyrda was stomverbaasd: hoe kon in vredesnaam een parachutistenbrigade worden gecreëerd uit een paar honderd mannen, voor het merendeel officieren, waarvan de meesten op gevorderde leeftijd waren (niet veel jonger dan Sosabowski zelf, die 49 was)? Ónmogelijk! En inderdaad, toen Sosabowski terugkwam uit Londen keek hij zuur. Om een gesprek te beginnen vroeg de adjudant naar het resultaat
van het bezoek. Sosabowski antwoordde eenvouding: ik kreeg geen steun in Londen. Toch veranderde de mening van Sosabowski door deze tijdelijke terugslag niet.
En uiteindelijk kwam er toch een Poolse Parachutistenbrigade, hetgeen geheel te danken was aan het doorzettingsvermogen van Kolonel Sosabowski.
Om zijn brigade voor te bereiden op de strijd moest Sosabowski buitengewone in-spanningen verrichten om versterkingen, passende militaire uitrusting en oefen-terreinen te verkrijgen, om nog maar te zwijgen van vliegtuigen en vliegvelden. De resultaten van zijn harde werken waren spoedig zichtbaar. Op 23 september 1941, nadat hij een gevechtsoefening en een parachutistensprong van een compagnie had geïnspecteerd, zei Generaal W.Sikorski, de bevelhebber van het Poolse leger, tegen de soldaten van de 4e Kader Infanterie Brigade: ‘Vanaf nu zijn jullie de EERSTE PARACHUTISTEN BRIGADE, en ik ben er zeker van dat jullie, geleid door jullie commandant, jullie militaire plichten zullen vervullen.’
Kolonel Sosabowski voelde zich slechts soldaat van het Poolse leger en hij trainde zijn brigade alleen met het doel voor Polen te vechten. Toen in 1943 Generaal Browning, bevelhebber van de Britse parachutisteneenheden, tijdens een van zijn bezoeken aan de Poolse brigade, suggereerde dat de Poolse brigade onder Brits bevel zou moeten komen als onderdeel van de Ist Airborne Division en dat Sosabowski commandant van deze divxsie zou moeten worden (de Britten hadden ook een tekort aan soldaten), weigerde Sosabowski botweg. Hij realiseerde zich echter dat de zaak niet alleen persoonlijk en militair, maar ook politiek van aard was. Daarom stelde hij aan Browning voor dat deze over zijn suggestie zou spreken met Generaal Sikorski, die de Poolse brigade de volgende dag zou bezoeken. Generaal Browning wachtte dat echter niet af en vertrok dezelfde dag.
Op 6 juni 1944 werd de nieuwe opperbevelhebber van het Poolse leger, Generaal K.Sosnkowski, gedwongen, onder het dreigement dat de Poolse Parachut isten Brigade zou worden ontbonden, toe te geven aan de herhaalde verzoeken van SHAEF (Suprerae Headquarters Allied Expeditionary Forces) en de brigade vrij te geven om pichten te vervullen aan het West-Europese front, onder Brits bevel.
De 15e juni was voor Kolonel Sosabowski en zijn mannen een historische dag: de brigade kreeg haar vaandel uit Polen en Sosabowski werd bevorderd tot Major-General. Het begin van de opstand in Warschau op 1 augustus van hetzelfde jaar was een trau¬matische schok voor alle Polen en natuurlijk ook voor de soldaten en de commandant van de Poolse Parachutisten Brigade.
Alle pogingen van de Poolse militaire en politieke leiders om Poolse parachutisten – een bataljon of zelfs een compagnie – naar Polen te sturen om de strijdende op-standelingen te helpen, mislukten. Voor alle betrokkenen was het een bittere teleurstelling. In plaats van in Polen te vechten nam de brigade in september 1944 deel aan de grootste veldslag van Geallieerde luchtlandingstroepen tijdens de Tweede Wereldoorlog: Operatie Market-Garden.

Net als tijdens de verdediging van Warschau in 1939 toonde Generaal Sosabowski tijdens de Slag om Arnhem buitengewone moed en leiderschap.
Op 21 september werd het grootste deel van de Parachutisten Brigade gedropped bij Driel. Omdat er geen boten waren om de Rijn over te steken, namen de soldaten van de Poolse Brigade verdedigende stellingen in rond Driel. De volgende morgen werden ze aangevallen door vijandelijke strijdkrachten, bestaande uit ongeveer een batal-jon infanterie, gesteund door pantservoertuigen. Als gevolg hiervan werden enkele Poolse voorposten verlaten. Men moet niet vergeten dat voor sommige Poolse troepen dit de vuurdoop was. De Duitsers hoefden niet zuinig te zijn met hun munitie, ter-wijl de Polen slechts beperkte hoeveelheden ter beschikking hadden. Spoedig werd de kreet ’spaar munitie’ in de Poolse linies gehoord. Toen ze soldaten de vooruit ge¬schoven posities zagen verlaten, begonnen sommige mannen uit de hoofdlinie ook aanstalten te maken zich terug te trekken. Op dit duidelijk kritieke moment tijdens de strijd sprong Sosabowski bijna letterlijk uit zijn hoofdkwartier, joeg degenen die hun posten verlieten terug en bezwoer deze krisis alleen al door zijn aan¬wezigheid en autoriteit.

De Polen hadden bijna geen anti-tank wapens in Driel omdat deze enkele dagen eerder op de noordelijke oever waren geland bij de Britse divisie. Om die reden waren zij zelfs niet in staat pantservoertuigen tegen te houden. Bij de Polen waren inmiddels twee Britse gepantserde verkenningswagens aangekomen. Hun commandant weigerde Poolse verzoeken in te willigen om het vuur te openen op grond van het feit dat de taak van zijn eenheid slechts uit verkennen bestond. Toen Sosabowski dit vernam sprong hij op het enige ‘vervoermiddel’ dat beschikbaar was – een damesfiets – peddelde voor de Britten uit en riep ‘Volg mij!’. De Britse commandant kon deze opdracht niet weige¬ren , kwam uit de dekking te voorschijn , opende het vuur en bracht de Duitse pant-servoertuigen tot zwijgen. De Duitsers kwamen hierdoor tot de konklusie dat de Polen ook enkele anti-tank wapens hadden en staakten tijdelijk hun opmars uit die richting. Dit gaf de Polen een adempauze , die hen in staat stelde verdere vijandelijke aanvallen af te slaan.
Het tweede kritieke moment was bij het begin van de oversteek van de rivier in de nacht van 23 op 24 september. Ter voorbereiding hierop was de brigade in groepen verdeeld, in grootte afgestemd op het verwachte formaat van de boten die vanuit het zuiden zouden worden aangevoerd. Ongelukkigerwijs waren de boten die uiteinde¬lijk arriveerden kleiner. Dit had tot gevolg dat een verwarde massa mannen zich in de uiterwaard verzamelde , wachtend op het moment dat ze konden worden overgezet. Deze situatie werd zeer gevaarlijk omdat de Polen onder zwaar vijandelijk vuur kwamen te liggen. Generaal Sosabowski bekeek de operatie vanaf een nabijgelegen dijk. Op dit kritieke moment greep hij in en nam persoonlijk het commando: hij beval een hergroepering van degenen aan de rivierkant, stopte de aanvoer van nieuwe man-schappen, reorganiseerde hen en rekende op deze manier met de krisis af.
Na de slag wachtte Generaal Browning niet lang met het vereffenen van de rekening met de buitenlandse generaal met wie hij diverse meningsverschillen had gehad.
De weigering om de Poolse Brigade onder zijn commando te stellen en om het commando over de Britse divisie op zich te nemen, was het eerste en wellicht het aller-belangrijkste. Hij schreef een brief naar zijn superieuren met het verzoek Generaal Sosabowski van zijn commando te ontheffen, omdat Browning moeilijkheden ondervond in de samenwerking met hem.
Generaal Sosabowski had geen vrienden in de Poolse generale staf: Generaal Sikorski was in 1943 bij een vliegtuigongeluk om het leven gekomen en Generaal Sosnkowski was van commando over het Poolse leger ontheven, ook al op het verzoek van de Britse autoriteiten. Op suggestie van Generaal Kopanski, de chef van.de generale staf, gaf de Poolse president W.Raczkiewicz Generaal Sosabowski door middel van een brief waarin hij hem bedankte voor het oprichten van de Poolse Parachutisten Brigade en voor het bevel voeren in de strijd, een ander commando. Voor zijn kundige commando over de brigade werd Generaal Sosabowski onderscheiden met het KRZYZ WALECZNYCH (Dapperheidskruis) en een soortgelijke onderscheiding ontvingen meer dan 150 van zijn mannen.
Noch Brownings brief, noch de behandeling door de Poolse autoriteiten hadden tot resultaat dat Sosabowski in achting daalde bij zijn manschappen en bij het grote publiek. Zijn mannen zagen hem aan het werk; zijn bewonderaars lazen over hem in talrijke Poolse en andere publikaties.
Na de oorlog bleef Generaal Sosabowski in ballingschap in Engeland als een politiek émigré. Hij was een van de oprichters van de Polish Airborne Forces Association, die bestond uit ex-leden van de Parachutisten Brigade en later hun kinderen.
Hij publiceerde talrijke artikelen, schreef boeken en gaf lezingen over de ge-schiedenis van de brigade.
In Polen adopteerde 6.Pomorska Brygada Desantowo-Szturmowa (voorheen Parachutisten-divisie) zijn naam en deze heet nu 6.P.B.S-D van Generaal Stanislaw Franciszek Sosabowski. In september 1992 werd een monument in de vorm van een borstbeeld van Generaal Sosabowski onthuld in Krakow.
Generaal Sosabowski stierf in Londen op 25 oktober 1967.
De president van de Poolse regering in ballingschap benoemde door middel van een decreet van 11 november 1988 wijlen Generaal Sosabowski tot lid van KAWALEROW ODRODZENIA POLSKI (Kameraden van de Wedergeboorte van Polen). Tevens werd hem de onderscheiding KRZYZA KOMANDORSKIEGO z GWIAZDA (Commandokruis met Ster van deze Orde) toegekend uit erkenning voor zijn verleende diensten wat betreft het orga¬niseren, trainen en commanderen van de lst Polish Independent Parachute Brigade Group. HIJ RUSTE IN VREDE.

Download ministory

MINISTORY XXXIV
Bijlage bij Nieuwsbrief No.46
DE EERSTE VIJFENTWINTIG AIRBORNE HERDENKINGEN IN BEELD, 1945 – 1969,
door R.P.G.A.Voskuil
Dertig jaar was hij bij de Airborne herdenkingen in Arnhem en Oosterbeek aanwezig: Herman Truin, fotograaf uit Arnhem. Vaak gekleed in een lichte regenjas, soms met zijn hoed enigszins achter op zijn hoofd, was hij met zijn camera een vertrouwde figuur bij alle bijeenkomsten tijdens de jaarlijkse herdenking.
Eerst fotografeerde hij de herdenkingen op eigen initiatief en later op verzoek van het Oosterbeekse Airborne Comité. Na 1969, toen de laatste georganiseerde herdenking plaats vond, waarbij dit comité was betrokken, werkte hij weer op free-lance basis.
Na zijn overlijden op 24 oktober 1974 werd zijn bedrijf opgeheven en veel van zijn materiaal werd opgeruimd. De negatieven van zijn herdenkingsfoto’s uit de periode 1945 tot en met 1969 bleven echter bewaard en deze worden nu beheerd door de heer Henk Vreman in De Steeg. De collectie vormt een unieke bron van visuele informatie over de eerste 25 jaar van de herdenkingen van de Slag om Arnhem.
In september van dit jaar zal in het Gemeentehuis in Oosterbeek een tentoon-stelling worden georganiseerd van onder andere deze herdenkingsfoto’s. Tevens zal een fotoboek over dit onderwerp verschijnen met teksten in het Nederlands en het Engels.
Vooruitlopend op de tentoonstelling en het fotoboek is deze Ministory gewijd aan de fotograaf Truin en zijn herdenkingsfoto’s.
Herman Truin werd geboren in Zwolle op 15 april 1904. Op zijn derde jaar verhuis-den zijn ouders naar Arnhem, de stad waar Herman de rest van zijn leven zou blijven. De fotografie had al vroeg zijn belangstelling en in de dertiger jaren begon hij op free-lance basis allerlei fotowerk te doen.

Bij de inval van de Duitsers in mei 1940 was hij gemobiliseerd en hij nam deel aan de gevechten op de Grebbeberg. Tijdens de Duitse bezetting was hij aktief in de illegaliteit.
Toen de stad Arnhem na de gevechtshandelingen in september 1944 op last van de Duitsers moest worden verlaten, evacueerde hij met zijn vrouw naar Apeldoorn. Na de bevrijding van Arnhem in april 1945 was Herman Truin een van de eersten die naar de verwoeste en geplunderde stad terugkeerde met een vergunning van het Britse leger en van het Nederlands Militair Gezag. Hij bezat nog één fototoestel en via relaties kon hij aan materiaal en aan een vergrotingsapparaat komen. Zijn foto-atelier in Arnhem was geheel vernield, maar door bemiddeling van de Arnhemse burgemeester Matser kreeg hij onder in het gebouw ‘Sacré Coeur’ aan de Velperweg, dat als noodstadhuis fungeerde, een ruimte die hij als donkere kamer kon inrichten. Samen met drie andere fotografen, de heren Kramer, de Booijs en de Kreuk, fotografeerde Herman Truin het gehavende Arnhem. Met zijn kleinbeeld- camera zwierf hij door de stad. Het waren echter niet alleen de verwoestingen die hij op foto vastlegde, maar ook het leven van alledag.
In september 1945 vindt de eerste herdenking van de Slag om Arnhem plaats. Herman Truin is erbij en fotografeert de onthulling van het Arnhemse Airborne monument en de eerste steenlegging van het Airborne monument in Oosterbeek. Ook legt hij de herdenkingsdienst op de Airborne begraafplaats op foto’s vast, met als indrukwekkend en ontroerend hoogtepunt het leggen van bloemen door Oosterbeekse kinderen op de graven van de gesneuvelden. Deze fotoreportage is voor Truin het begin van een dertig jaar durende betrokkenheid bij de herdenkingen. Hoewel zijn gewone fotowerk, waaronder veel industrie-fotografie, hem volledig in beslag nam, hield hij elk jaar in september veel tijd vrij voor de herdenkingen.

Hij was altijd aanwezig bij de aankomst in Oosterbeek van de speciale trein (de Airborne Special ), waarmee de Britse en Poolse pelgrims uit Hoek van Holland arriveerden. Gedurende de daarop volgende dagen zag men hem overal met zijn camera aan het werk. Hij fotografeerde niet alleen de vaste programma onderdelen, zoals de begroetingsbijeenkomst in de Oude Kerk in Oosterbeek, de herdenkingsdienst op de Airborne begraafplaats en het leggen van kransen bij de monumenten, maar hij was vaak ook aanwezig bij de onthulling van plaquettes, bij tochten per bus over de voormalige slagvelden en bij recepties. Iedereen kende hem en hij kende iedereen.
‘s Avonds en ’s nachts ontwikkelde hij de films en maakte hij van ieder negatief vergrotingen, die in een paar albums werden geplakt. Op de avond van het vertrek van de pelgrims kwam hij met zijn vrouw Rosie naar station Oosterbeek-Hoog om met de groep mee te reizen naar Hoek van Holland, vanwaar de boot naar Engeland vertrok. In de trein gingen de albums rond en Herman en Rosie noteerden de bes-tellingen. De bestelde foto’s werden dan later opgestuurd. Dit systeem werkte uitstekend en in de loop der jaren vonden grote aantallen foto’s zo hun weg naar Engeland. Dat de Britse en Poolse gasten zijn fotowerk op prijs stelden bewijzen de bedankbrieven die hij naderhand ontving.
Voordat de herdenkingsdagen geheel voorbij waren maakte Truin ook nog een aantal afdrukken voor de speciale editie van het Oosterbeekse weekblad ‘HOOG & LAAG’. Deze ‘Airborne Memorial Edition’ met het complete verslag van de herdenkingen en met de foto’s van Herman Truin, werd aan alle Britse en Poolse pelgrims uitgereikt in de trein, na het vertrek uit Oosterbeek. Dit gebaar werd door iedereen zeer gewaardeerd.
In 1954 gaf het Oosterbeekse Airborne Comité een boekje uit over de Slag om Arnhem. De tekst van deze uitgave werd verzorgd door Brigadier C.D.Mackenzie, in september 1944 General Staff Officer I, Ist Airborne Division. Het tweetalige boekje kreeg de titel ‘It Was Like This/Zo Was Het’.

Achter in het boekje werd een aantal foto’s opgenomen van de herdenkingen uit de periode 1946 – 1954. Deze foto’s werden gekozen uit de collectie van Herman Truin. Veel van de door Truin gemaakte foto’s werden later in Engeland gebruikt om in, tijdschriften zoals ’PEGASUS’ (‘The Journal of Airborne Forces’) en ‘THE EAGLE’ (‘The Journal of the Glider Pilot Regimental Association’) verslagen van de herdenkingen te illustreren.
Maar niet alleen in Engeland bestond belangstelling voor zijn foto’s. Ook veel Nederlanders deden bestellingen, zodat hij nog lang na september bezig was met het afdrukken van de herdenkingsfoto’s. Vaak werd hij hierbij geholpen door zijn goede vriend Henk Vreman. Het zakelijk en administratieve gedeelte van het werk werd voor een groot deel geregeld door Truin’s vrouw Rosie.
Toen na Truin’s overlijden een inventarisatie werd gemaakt van zijn herdenkings- foto’s, bleek dat er bijna 1300 negatieven bewaard waren gebleven uit de periode 1945 tot en met 1969. Alleen in 1968 was hij door persoonlijke omstandigheden niet in de gelegenheid geweest de herdenkingen te fotograferen.
Het unieke van de collectie is dat de foto’s een vrijwel doorlopend beeld geven van de eerste tot en met de 25ste herdenking. Ieder jaar waren er ook wel andere fotografen die foto’s maakten, maar alleen Herman Truin was er, op 1968 na, altijd bij. Bovendien gaf zijn speciale band met het Oosterbeekse Airborne Comité hem de gelegenheid als enige fotograaf bij besloten bijeenkomsten aanwezig te zijn. Natuurlijk is bij de fotoreportages altijd de nadruk gelegd op de herdenkingsdienst op de Airborne begraafplaats. De eerste foto’s uit de collectie tonen de begraaf¬plaats in september 1945, met graven gemarkeerd door witte kruisen en langgerekte heuveltjes van zwarte aarde. De daarop volgende jaren zien we hoe de begraafplaats verandert. Bij de graven komen planten en de vlakte van zwarte aarde verandert in een grasveld. Het ‘Cross of Remembrance’, dat eerst bij de ingang staat, wordt naar de andere kant van de begraafplaats verplaatst. Op de foto’s van september 1952 zien we dat de metalen grafkruisen zijn vervangen door witte grafstenen. De herdenkingsdienst op de begraafplaats is vanaf 1945 altijd volgens een vast patroon gehouden. In de loop der jaren zien we hoe Truin in die routine is gegroeid en tijdens de plechtigheid altijd precies op het juiste moment op de goede plaats staat om zijn foto’s te maken.
In tegenstelling tot de plechtigheid bij het monument in Driel, waar Truin zelden fotografeert, laat hij bij de kranslegging bij het Airborne monument tegenover Hartenstein en bij het monument bij de Rijnbrug in Arnhem, zelden verstek gaan. Het is interessant om op de foto’s van de opeenvolgende jaren te zien hoe in de zwaar gehavende omgeving van het monument bij de brug en bij het Airborne monument in Oosterbeek de wederopbouw vordert.
Aardig zijn ook de foto’s van de bijna vergeten traditie van de ‘tea-parties’ bij de Oude Kerk of in de Concertzaal in Oosterbeek.
Het spreekt vanzelf dat de bezoeken van leden van het Nederlands Koninklijk Huis uitgebreid zijn vastgelegd. De hoogtepunten vormen het bezoek van Koningin Wilhelmina in 1946 ter gelegenheid van de onthulling van het Airborne Monument in Oosterbeek en de aanwezigheid van Koningin Juliana en Prins Bernard bij de 25ste herdenking in 1969. Minder bekend is het feit dat al in 1947 Prins Bernard de herdenkingsdienst op de Airborne begraafplaats bijwoonde.
Het bekijken van de foto’s van Herman Truin zal voor veel ouderen een herkenning zijn van gezichten en gebeurtenissen uit het verleden. Voor anderen, die de eerste 25 herdenkingen niet bewust hebben meegemaakt, vormen ze een illustratie voor het feit dat de huidige herdenkingen een traditie hebben, die diep geworteld is in de streek rond Arnhem.
Deze Ministory kwam tot stand dankzij de bereidwillige medewerking van de heer Henk Vreman uit De Steeg.

Download ministory

MINISTORY XXXII
Bijlage bij Nieuwsbrief No.44
LUITENANT-KOLONEL M.E.M. HERFORD MBE MC, EEN NIET ‘AIRBORNE’ DOKTER IN DE WILLEM III KAZERNE TE APELDOORN, 25 SEPTEMBER – 16 OCTOBER 1944,
door: H.van den Breemen

Wie is Martin Herford, van wie één van de as he was in Apeldoorn he PUT THE GERMANS bij het tot stand komen van de Willem III Hier volgt zijn verhaal.
Airborne dokters later zei: ‘As soon AT WORK’. En wat is zijn rol geweest kazerne in Apeldoorn als hospitaal?
Afgestudeerd als dokter in 1937, ging hij in in januari 1938 naar Spanje, waar de burgeroorlog woedde, om de ‘Society of Friends’ (Quakers) te helpen bij het verzorgen van ontheemde kinderen. Het was in de tijd dat Franco de Duitse en Italiaanse luchtmacht de gelegenheid gaf ongehinderd bombardementsvluchten uit te voeren. De vernietiging was vreselijk.
Begin 1940 ging hij naar Finland. Hij reisde mee als dokter van een afdeling vrijwilligers voor het Finse leger, dat streed in de Fins-Russische oorlog. De Russen dwongen echter een wapenstilstand af en de vrijwilligers zaten klem in Finland.

Met een flinke portie geluk kreeg Herford in januari 1941 van de Russische ambassadeur in Stockholm een visum om door Rusland te reizen. Een reis die hem voerde via Leningrad naar Odessa, over de Zwarte Zee naar Constantinopel, via Ankara, Sirië, Libanon en Palestina en hem uiteindelijk naar Cairo in Egypte bracht. Hier begon zijn militaire loopbaan en werd hij aangesteld bij het 24th Casualty Clearing Station, Royal Army Medical Corps (RAMC), dat op het punt stond naar Griekenland te vertrekken. De Duitsers dwongen het Expeditie Leger echter tot een terugtocht en in april was hij weer in Cairo. Tijdens de terugtocht had hij een trein ‘georganiseerd’ voor het vervoer van gewonden. Hiervoor werd hij onderscheiden met het MBE.

Hij werd aangesteld als plaatsvervangend commandant van het 7th Motor Ambulance Corps, een eenheid van 70 ambulances die het vervoer van gewonden in de westelijke Woestijn verzorgde. Een half jaar later kreeg hij het bevel over het 16th Motor Ambulance Corps. Tijdens de terugtocht op El Alamein werd zijn auto opgeblazen door een mijn en was hij een tijdje uit de roulatie.
In april 1943 werd hij benoemd tot plaatsvervangend commandant van No.200 Field Ambulance. Deze eenheid was toegevoegd aan No.231 ‘Malta’ Brigade, die onder commando stond van (toen nog) Brigadier Roy Urquhart. Samen met deze brigade maakte hij de invasie van Sicilië mee en een onafhankelijke landing bij Porto Venere in Italië. Voor beide akties werd Dr.Herford onderscheiden met het Military Cross.
In November 1943 keerde de brigade terug naar Engeland om zich voor te bereiden op de invasie van Normandië. Dr.Herford werd bevorderd tot Luitenant-Kolonel en kreeg het commando over No.163 Field Ambulance. Een maand na de invasie in Normandië kwam hij aan en volgde met zijn eenheid de Guards Armoured Division naar Brussel.
EN DAN BEGINT OP 17 SEPTEMBER OPERATIE MARKET GARDEN.
Op 23 september ontmoette Dr.Herford bij de brug in Son Brigadier Bagger, commandant van de medische eenheden van het Airborne Corps. Brigadier Eagger was zeer verontrust over de situatie bij de Eerste Britse Airborne Divisie bij Oosterbeek. Er waren berichten binnen gekomen waarin melding werd gemaakt van 2000 gewonden en van een schreinend tekort aan medische voorraden. Er werd be-sloten dat Dr.Herford de beschikking zou krijgen over reserve medische voor¬raden en zou proberen deze over de Rijn te krijgen. Er was echter een ernstig tekort aan boten. Niettemin vertrokken 79 voertuigen vanuit Nijmegen naar Driel. Vlakbij de plek die Dr.Herford als kampement gekozen had, werd de kolonne van de weg gecommandeerd door Major General Thomas, commandant van de 43st ‘Wessex’ Division. ‘What the hell is a medical unit doing here? I want guns!’ Een nachtelijke poging om de Rijn over te steken ging niet door wegens gebrek aan boten.
In de ochtend van 24 september keerde Dr.Herford terug naar het hoofdkwartier van de 43st Division. Daar was General Horrocks in bespreking met Major General Thomas. Dr.Herford kreeg toestemming om een poging te wagen overdag, onder dekking van een Rode Kruisvlag, de Rijn over te steken.
Om ongeveer vier uur troffen Dr.Herford, Captain Louis (Medical Officer Airborne Corps) en vier gewondenverzorgers, H.W.Belmore, A.H.Hill, J.J.Keegean en A.Moore, voorbereidingen om over te steken. Een Rode Kruisvlag werd uitgespreid op de dijk bij Driel, voorraden werden aangedragen en in een boot geladen. Het groepje peddelde naar de overkant en ging aan land. Onder dekking van een Rode Kruisvlag ging Dr.Herford op onderzoek uit. Er waren drie mogelijkheden: 1) vijandelijk vuur zou een eind maken aan de actie, 2) ze zouden binnen de grenzen van de perimeter landen en mogelijk zouden maatregelen getroffen kunnen worden om meer voorraden over de rivier te brengen, 3) ze zouden in de Duitse linies terecht komen. Dr.Herford had besloten zich in dat geval als onderhandelaar voor te doen.
Het laatste gebeurde, want al snel werd hij door de Duitsers aangehouden. Dr.Herford zei dat hij een onderhandelaar was, waarop ze hem vroegen waarom hij dan geen witte vlag had. Herford antwoordde dat een Rode Kruisvlag hetzelfde was en dat hij een ‘Hohe Offizier’ wenste te zien. Hij werd geblindoekt, maar voor hij werd weggevoerd gaf hij de Rode Kruisvlag aan een Duitser en zei dat zijn groepje zich nog bij de oever van de Rijn bevond en teruggestuurd moest worden. (Later hoorde hij dat dit inderdaad gebeurd was).
Een Duitser bracht hem naar wat hij dacht een bataljons-hoofdkwartier. Zijn blindoek werd afgedaan en gedurende enige tijd werd hij ondervraagd. Er was onduidelijkheid of hij als gevangene of als onderhandelaar beschouwd moest worden. Herford maakte duidelijk wat hij wilde. Doortocht van voorraden facili-teiten voor het overbrengen van nog meer voorraden en evacuatie van de gewonden. (Dr.Herford was tot de middag van 25 september niet op de hoogte van de regeling die Dr.Warrack met Dr.Skalka had getroffen).
De volgende morgen vroeg werd Dr.Herford per auto naar Paleis Het Loo in Apel-doorn gebracht. Daar ontmoette hij Oberfeldarzt Sangerling, de hoogst aanwezige Duitse medische officier in de regio. Onder een kop koffie, die werd geschonken

in porceleinen kopjes uit de inventaris van het paleis, werd de situatie van de gewonden aan Britse en Duitse zijde besproken. Dr.Sangerling vertelde dat de Apeldoornse ziekenhuizen en hospitalen overvol waren met Duitse en Britse ge-wonden. Hij verwachte nog veel meer gewonden uit de omgeving van Arnhem en was bang dat hij ze per goederentrein zou moeten afvoeren naar Duitsland.
Dr.Herford verklaarde dat het Geallieerde leger spoedig de Rijn over zou zijn en dat Dr.Sangerling beter de Duitse gewonden kon evacueren. Tijdens dit gesprek kreeg Dr.Herford een positieve indruk van Dr.Sangerling, die door het verdere verloop der gebeurtenissen bevestigd zou worden.
Hij nam Dr.Herford mee naar de lege Willem III kazerne, die hij in wilde richten als een soort doorgangspost voor ongeveer 500 gewonden.
Daarna maakten ze een ronde langs de Apeldoornse hospitalen. In één daarvan, de St.Joseph Stichting ontmoette Dr.Herford Captain T.Redman van 133 Para Field Ambulance, die tijdens de landing gewond was geraakt en gevangen was genomen. Hij had prachtig werk gedaan voor de Britse gewonden en de Duitse chirurgen geholpen bij operaties op zowel Duitse als Britse gewonden. Dr.Redman vertelde dat een gedeelte van de medische troepen weliswaar krijgsgevangen genomen was, maar nog steeds aan het werk was, o.a.e-en chirurgisch team in het St.Elizabeth Gasthuis in Arnhem.
Zodra hij dit gehoord had kwam Dr.Herford op de gedachte die waarschijnlijk een aantal Britse gewonden het leven gered heeft. Hij stelde Dr.Sangerling voor de Willem III kazerne in te richten als AIRBORNE HOSPITAAL en de gewonden te laten verzorgen door operatie-teams en personeel van de Field Ambulances. Herford zou er dan voor zorgen dat het benodigde materiaal en voorraden over de Rijn konden komen. Het lag aan de andere kant van de rivier te wachten. Hij wees er daarbij nogmaals op dat de Geallieerden spoedig de Rijn over zouden komen en dan zeker onder de indruk zouden zijn van de zorg voor de gewonden.
Het idee sprak Sangerling wel aan. Hij voerde diverse telefoontjes. Het idee van een Airborne Hospitaal zou in overweging genomen worden, maar het voorstel ten aanzien van de voorraden werd afgewezen.
Toen ze samen met Dr.Redman terugkwamen in de Willem III kazerne, waren de * eerste gewonden daar reeds aangekomen. Er was ook een groepje gewondenverzorgers bij, maar veel konden die niet uitrichten. Er was gebrek aan alles en het was duidelijk dat er zeer snel medische voorzieningen en meer gewondenverzorgers moesten komen.
In de middag nam Dr.Sangerling Dr.Herford mee naar Arnhem voor een bezoek aan een ‘Senior German Officer’. Voor ze Arnhem bereikten werd hij weer geblindoekt. Later kwam Herford erachter dat deze ‘Senior Officer’ Generaal Bittrich was.
Na enige discussie werd zijn blindoek afgedaan en werd hem te verstaan gegeven dat hij te veel gezien en gehoord had en daarom als krijgsgevangene beschouwd werd, maar wel een speciale. Dr.Herford verklaarde dat hij zolang hij zich nuttig kon maken wilde blijven. Daarop kreeg hij toestemming om naar het St. Elizabeth Gasthuis te gaan. Hier ontmoette hij Major Longland van 16 Para Field Ambulance. Er werd afgesproken zo snel mogelijk alle mogelijke soorten hulp naar de Willem III kazerne in Apeldoorn te sturen.
Toen Dr.Herford bij het vallen van de avond in de Willem III kazerne in Apeldoorn terugkeerde waren daar reeds 600 gewonden binnengebracht, waaronder een aantal zeer zwaar gewonden. Dr.Redman stond samen met zijn gewondenverzorgers en een jonge vrouw die uit Oosterbeek was meegekomen, voor een onmogelijke taak. De beloofde hulp uit Arnhem was niet gekomen. (Jaren later hoorde Dr.Herford dat dit toch het geval was geweest. Major Smith, 133 Para Field Ambulance, Captain Logan, Regimental Medical Officer 2nd Battalion, en Captain Keesey, 16 Para Field Ambulance, en een groep van twintig gewondenverzorgers met ongeveer vijftig gewonden waren tegen elf uur aangekomen. Ze waren echter opgesloten in een ander gebouw, zonder licht en water. Pas de volgende morgen werd hun bewegingsvrijheid toegestaan en kon Major Smith beginnen met het opzetten van de eerste operatie-kamer in de kazerne).
Vroeg in de ochtend van 26 september kwam het bericht dat 500 lichtgewonden zich klaar moesten maken voor transport. Even later kwam er eenzelfde bevel voor veertig ’ draagbaar-patienten’, dus zwaargewonden. Een scherp protest van Dr. Herford voorkwam het transport van deze groep.

In de loop van de morgen kwam er bericht van Dr.Sangerling dat het i ee van een volledig Airborne Hospitaal officieel was goedgekeurd en dat al het ri se medische personeel en hun uitrusting naar de kazerne gestuurd zou wor en. Gedurende de dag arriveerden naast de gewonden en gewondenverzorgers ook een aantal medische officieren. Onder hen Luitenant-Kolonel Marrable, commandant van 181 Airlanding Field Ambulance en Luitenant-Kolonel Alford, commandant van 133 Para Field Ambulance. Deze begonnen direkt orde te scheppen in de tamelijk chaotische toestand.
Kolonel Warrack, die de evacuatie van de gewonden uit Oosterbeek had geregeld, kwam tegen de schemer met de laatste truck in de kazerne aan. Het enige wat hij had geweten, was dat de gewonden naar Apeldoorn werden vervoerd. Na aankomst verstrekte Dr.Herford hem de nodige informatie.
De volgende morgen, 27 september, belegde Kolonel Warrack een vergadering voor de ‘senior staff’ waarbij hij Dr.Herford vroeg de situatie uiteen te zetten en te vertellen welke politiek hij ten opzichte van de Duitsers gevolgd had. Dr.Herford deed dat en vond een zodanig bijval dat Kolonel Warrack voorstelde hem te benoemen tot plaatvervangend commandant. Tevens zou Dr.Herford zijn rol als bemiddelaar bij Dr.Sangerling voortzetten. Dr.Redman werd aangesteld als liaison officier tussen de kazerne en de Apeldoornse ziekenhuizen. (Hierbij dient opgemerkt te worden dat Herford en Redman de enige twee Britse officieren waren die redelijk Duits spraken).
Het moet gezegd worden dat Dr.Sangerling en zijn assistent Dr.(Major) Kramer binnen de mogelijkheden die zij hadden, er alles aan deden de Britten te helpen. Ook de hulp van Nederlandse kant was hartverwarmend. Dekens en voedsel werden aangeboden en zwaargewonden werdén in Apeldoornse ziekenhuizen door Nederlandse artsen geopereerd. Dokter Van Vierssen Trip is hierbij voor Dr.Herford van grote hulp geweest.
De Duitsers, die tot dan toe erg onzeker waren geweest over de Geallieerde doorbraak, begonnen na een dag of tien hun zelfvertrouwen te hervinden. En op 16 oktober, toen de meeste gewonden reeds naar Duitsland waren getransporteerd, was het duidelijk dat de volgende dag het laatste transport zou plaats vinden. Kolonel Warrack had al een schuilplaats voorbereid in de kazerne.
Dr.Herford besloot in een opwelling voordeel te trekken uit het donkere en regenachtige weer en die avond te ontsnappen. Samen met Padre Dan McGowan kroop hij uit een raam en sloop hij het kazerneterrein af.
Dr.Herford had gepland de derde nacht na hun ontsnapping de Rijn over te zwemmen. Toen ze bijna bij de Rijn waren raakten Herford en McGowan elkaar kwijt. (Padre McGowan werd weer gevangen genomen).
Dr.Herford zwom alleen de Rijn over en bereikte veilig de overkant. Hij werd opgepikt door manschappen van de 101 US Airborne Division. Na een verkwikkende slaap werd hij in de morgen van 19 oktober naar het hoofdkwartier van de 43st Wessex Division gebracht, waar hij verslag uitbracht en zijn rapport schreef.
In april 1945 ging Dr.Herford terug naar Apeldoorn om Dokter Van Vierssen Trip te bezoeken. De stad was drie dagen tevoren, op 17 april, door de Canadezen bevrijd. Hij kwam tot de ontdekking dat Major Fraser en ongeveer twintig ge-wonden daar nog waren. Ze stonden op het punt om naar huis te worden gevlogen.
Op 29 maart 1945 was Luitenant-Kolonel Martin Edward Meakin Herford voor zijn werk in Apeldoorn onderscheiden met de Distinguished Service Order.
Bronnen: – Correspondentie met Dr.Herford en Dr.Redman.
– ‘Reports by Medical Officers Ist Airborne Division’
– ‘All in the day’s work’, Journal RAMC, 1952.
– ‘Campaigning Notes 1940-45’, Col.M.E.M.Herford, The Bristol Medico Chirurgical Journal, 1946.
– ‘A touch of providence’, M.E.M.Herford (niet gepubliceerd).
Aanvullingen, opmerkingen of commentaar worden gaarne tegemoet gezien door: H.van den Breemen, Lupinenstraat 16, 6942 VB Didam.

Download ministory

MINISTORY XIV
DE GESCHIEDENIS VAN DRIE OUDE DAMES IN DE STRIJD OM DE RIJNBRUG
Samenstelling: C.van Roekel, met medewerking van de heer H.P.Veenhuijsen.
Enige malen werd mij verzocht eens een ministory te wijden aan de gebeurtenissen nabij de Arnhemse Rijnbrug in september 1944. Steeds heb ik geantwoord dat de verslagen over de gevechten aldaar van een zo uitstekend gehalte zijn dat ik niet zou weten wat aan de boeken van Frost, Fairley, Boeree, Urquhart en Mackay toe te voegen. Ook aan Duitse zijde is er weinig meer dat niet bekend is. De inbreng van Kampfgruppe Brinkmann (Panzeraufklarungsabteilung van de Frundsbergdivisie), het tragische lot van Grabner met een deel van de Panzeraufklarungsabteilung van de Hohenstaufendivisie, de inzet van de tien verouderde opleidingstanks onder bevel van kapitein Knaust en het feit dat de gevechtsgroep Hummel met slechts twee opleidingstanks van het type Tiger I de brug bereikte, mag aan de geregelde bezoeker van ons Museum bekend worden geacht. Mijn voornemen om voorlopig geen “oude brugkoeien” uit de sloot te halen werd echter doorkruist op het moment dat ik op de Duitse televisie nog eens de film “Een Brug Te Ver” zag. Daarin komt een scene voor waarin een oud dametje wordt neergeschoten, als zij zich, al roepend om een taxi, buitenshuis waagt. Ik herinnerde mij toen ineens een verhaal van wijlen It.kol.Boeree, waarin hij de belevenissen van een aantal Arn¬hemse burgers beschrijft, die in de heksenketel van de verwoede gevechten rondom de brug het slachtoffer werden van het nietsontziende oorlogsgeweld. Boeree schrijft daarbij ook over die oude dame, maar de plaats van het drama en de namen van de be¬trokkenen worden niet genoemd.
Enig speurwerk bracht mij op het spoor van de heer H.P.Veenhuijsen, de zoon van de man in wiens huis de dramatische gebeurtenissen plaatsvonden, en die zo vriendelijk was dit manuscript kritisch door te lezen en aldus te toetsen aan de werkelijke gebeurtenissen waarvan hij destijds ooggetuige was.
Het bewuste verhaal blijkt zich afgespeeld te hebben in het pension van de familie Veenhuijsen, Eusebiusplein 22, en de betreffende oude dame heette mevrouw Van Ommeren. Mevrouw Van Ommeren was echter niet zo oud als de verhalen suggereren. Zij was onge¬veer zestig jaar toen de slag om de Rijnbrug in Arnhem plaatsvond.
Terwijl ik mij in deze tragische geschiedenis verdiepte, werd de verwarring steeds groter want behalve mevrouw Van Ommeren bleken in die tijd ook nog de dames Van Wulfte Palthe bij de familie Veenhuijsen en pension te zijn. Ook zij kwamen om toen zij op woensdag 20 september door een granaat werden getroffen.
Juist omdat het verhaal ergens als een soort mysterie in de literatuur over de Slag om Arnhem rondzweeft leek het mij goed die geschiedenis eens precies uit te zoeken en op schrift te stellen. Daarbij bleek weer eens hoe onzorgvuldig bepaalde gebeur-tenissen in het verleden beschreven zijn en zelfs in een film werden weergegeven.
Op het Eusebiusplein no.22 in Arnhem was in 1944 het pension Veenhuijsen. Het gezin bestond uit vader, moeder, zoon en dochter. Het pension diende als rusthuis voor oude dames. Bij de strijd om de Rijnbrug zou het in de vuurlinie komen te liggen.
In september 1944 waren er drie dames en pension: mevrouw Van Ommeren en de twee zusters Van Wulfte Palthe. De twee zusters waren al in de tachtig en zij leefden slechts in het verleden.
Onder het huis was een souterrain en de eerste verdieping had aan de achterzijde een serre, die steunde op betonnen paaltjes, en van waaruit je met een trapje in de achtertuin kon komen. Het huis stond met de achtergevel naar het zuiden en een muur vormde de afscheiding met de tuinen van de huizen aan de Rijnkade.
De bewoners hadden tot dat moment slechts de bezwaren van de voedselschaarste onder-vonden, maar in de avond van 17 september 1944 knalden de eerste schoten om het huis. De bewoners waren genoodzaakt de kelder in te vluchten.
Om drie uur ‘s nachts braken de Engelsen de voordeur open en betraden het huis, dat zij echter na een tijdje weer verlieten. Om ongeveer zes uur in de ochtend stopte er een Jeep voor het huls en plotseling brak er een gevecht uit tussen een vijftiental parachutisten, onder bevel van een luitenant en de Duitsers. De parachutisten renden naar binnen en zeiden dat ze het huis moesten verdedigen. Ze barricadeerden de gang en zetten mitrailleurs voor de open vensters. Dichter bij de brug stond een Engels antitank-kanon, dat het gehele plein bestreek en tot het middaguur van 18 september bleef schieten. Alle ruiten in het huis braken aan scherven.

De achtertuin van pension Veenhuijsen in 1942. Duidelijk is de schuilplaats onder de serre te zien. De fotograaf stond tegen de tuinmuur, die de afschei-ding vormde met de tuinen van de huizen aan de Rijnkade. Let op de knoestige kastanjeboom links, (foto: H.P.Veenhuijsen)

Die middag vertelde de luitenant dat de toestand slecht was en dat de versterkingen hen niet konden bereiken. Rechts en links van het huis stonden huizen die in gebruik waren bij de politie. De Britten in het pension klommen over de tuinmuren en haalden daar meel, kool, aardappelen en een stuk vlees. Het westelijk deel van het huizen¬blok was toen alweer in Duitse handen, evenals de huizen aan de overkant. Duitse sluipschutters hadden zich overal verschanst.
Vlak voor het huis was een brengun in stelling gebracht, die in de richting van de Markt vuurde. Om vijf uur ’s middags openden de Duitsers het granaatvuur. Een pro-jectiel ontplofte op de zolder. Dakpannen en een deel van de dakgoot stortten omlaag. Een van de huizen in de buurt, die door de Dienst Gemeentewerken werd gebruikt voor opslag van teer en andere brandbare stoffen, raakte in brand, maar het vuur kon in eerste instantie door de Engelsen die het huis bezet hielden, worden geblust.
Voor het huis stond een vernielde tramwagen en in de nacht van maandag 18 op dins-dag 19 september vochten Engelsen en Duitsers om het bezit van dit voertuig. Dinsdagmorgen werden de bewoners gewekt door een vuurgevecht in het naastgelegen huis. De zoon ging kijken. In de gang lag een zwaar gewonde man. De brengun voor het huis was weg. Op de rand van het trottoir zat een soldaat tegen een boom. Hij bleek al enige tijd dood te zijn.
In de middag leefde het mortiervuur weer op. In de bovenverdieping en in de tuin ontploften een paar projectielen. In de keuken stond een parachutist intussen rustig het eten voor zijn kameraden klaar te maken. Hij zei geruststellend dat er niets aan de hand was.
Blijkbaar kon mevrouw Van Ommeren al dit rumoer niet langer verdragen. Voordat iemand het kon verhinderen sloop zij de achterdeur uit en bereikte via het gangetje naast het huis de straat. Van links naderde vurend een Duitse tank en van rechts zag men de rode lichtspoormunitie van een mitrailleur.Voordat ze de straat kon oversteken werd ze door het vuur van de tank gedood. Zij viel neer aan de voeten van de dode Britse soldaat bij de boom. Zijn dode ogen staarden haar aan. Het was alsof zijn hersens zich pijnigden met de gedachte: “Wat heeft dit te betekenen ?” De familie Veenhuijsen en de overgebleven twee pensiongasten aten mee van het maal dat de parachutistenkok had bereid. Om negen uur in de avond verlieten de Britten het huis. Zij trokken zich terug naar de onmiddellijke omgeving van de brug.
Die avond verkenden vader en zoon het huis. De hele omgeving stond in brand en daar het in de kelder gevaarlijk zou kunnen worden, schuilden ze onder de serre. Plotseling brak er brand uit op de zolder; daarna volgde de bovenverdieping. Kachel en bad kwamen door de brandende vloer omlaag. Onder de vloer van de serre werd het steeds warmer. Een van de dames Van Wulfte Palthe, die zonder enige belangstelling alles had gevolgd, zei plotseling: “Kunt U niet een einde maken aan dit lawaai?” Toen mevrouw Veenhuijsen haar de toestand probeerde uit te leggen werd zij boos en zei: “Bestel een taxi voor mij!” Men probeerde haar gerust te stellen. De heer Veen¬huijsen had een paar emmers water klaar gezet en daarmee verkoelde men haar gloeiende hoofd en handen.
Toen het onder de serre te heet werd probeerden de familie en de twee dames zich terug te trekken naar de tuinmuur aan het einde van de tuin, maar toen zij zich be-wogen schoten de Duitsers op hen vanuit één van de huizen aan de Rijnkade. De para-chutisten in een nabijgelegen huis brachten met een brengun dit vuur tot zwijgen en de familie en de twee dames snelden naar de beschuttende stenen muur. Het was de hoogste tijd want het hele huis stond nu in brand en die nacht stortte het in een vuurzee ineen. Gelukkig bleek de tuin net lang genoeg om niet onder het puin terecht te komen. Dit gebeurde in de nacht van dinsdag 19 op woensdag 20 september.
Allen waren koud en hongerig. Ze leefden van appels die door de hitte van het vuur gebraden onder de boom lagen. Duitse sluipschutters klommen in de bomen voor het huis en schoten op alles wat bewoog.
In de middag van 20 september ontplofte een granaat in de tuin. Beide zusters Van Wulfte Palthe werden daarbij gedood. De familie Veenhuijsen kon niets anders doen dan afwachten tot de ruïne van hun huis afgekoeld was om dan weer terug te kruipen, teneinde meer beschutting te hebben tegen het granaatvuur.

1945 – Gezicht vanaf de Rijnbrug op het Eusebiusplein en omgeving. Het enige dat nog aan het Eusebiusplein herinnert is de knoestige kastanje aan de linkerkant, (foto: Gemeentearchief Arnhem)

XIV – 4

Die nacht werden de Britten bij de brug onder de voet gelopen en donderdagmorgen 21 september om drie uur stonden de Duitsers op de puinhopen en schreeuwden: “Heraus, Hande hoch!” Het gezin Veenhuijsen wenste niets liever. Zij werden naar het stadhuis gebracht. Na daar nog een nacht te hebben doorgebracht, mochten zij vrij heengaan. Zij waren verbaasd dat zij het leven er afgebracht hadden, maar de drie oude dames waren dood en hun eigendommen waren in vlammen opgegegaan.

Naschrift.
Uit militair oogpunt voegt bovenstaand verhaal weinig toe aan de geschiedenis van de Slag om Arnhem. Maar als we een militaire operatie bestuderen dan wordt meestal de nadruk gelegd op de partijen die elkaar bestreden en het risico is groot dat we zoals Boeree opmerkte:”De ongelukkige burgers vergeten, die met hun hoofd tussen hamer en aambeeld zaten en die de slagen van beide zijden moesten opvangen”.
Deze slag werd niet uitgevochten in de woestijn van Noord-Afrika, maar in een dicht¬bevolkte stad met bijna honderdduizend inwoners.

Kaart van de omgeving van de noordelijke oprit van de Rijnbrug in Arnhem in september 1944. De Britten hadden zich verschanst in de huizen aan weerszijden van de oprit. Van hun posities zijn op de kaart alleen het Brigade Hoofdkwartier (1 BDE HQ) en het hoofdkwartier van het 2e Para Bataljon (2 BN HQ) aangegeven. Bij “A” pension Veenhuijsen.
(Deze kaart werd overgenomen uit het boek “Remember Arnhem” door John Fairley, die de perceelsgrenzen overnam uit het boek “Arnhems Stadsplan” uit 1953).

Download ministory